30 тамызда КСРО-ның бірінші және соңғы президенті Михаил Горбачев 92 жасында қайтыс болды. Осыдан сәл бұрын БАҚ саясаткердің денсаулығының нашарлап бара жатқанын хабарлаған болатын. Горбачев бүйрегінен ауыр дертке шалдыққан және оны бірнеше жыл бойы мәскеулік дәрігерлер бақылаған. Горбачев Нобель Бейбітшілік сыйлығының лауреаты және тарихтағы ең ұзақ өмір сүрген Ресей билеушісі болды.

Михаил Горбачев Солтүстік Кавказ өлкесінің Медвеженск ауданында (қазіргі Ставрополь өлкесі) қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. Әкесі орыс, анасы украин еді. Екі атасы да 1930 жылдары репрессияға ұшыраған. Михаил 10 жаста болғанда, әкесі майданға аттанды. Батыр болып оралды – екі Қызыл Жұлдыз орденін және «Ерлігі үшін» медалін алды.

Михаил Горбачев бала кезінен еңбекқор болды: 13 жасында колхозда жұмыс істеді, 15 жасынан комбайншының көмекшісі болды. Ал 1949 жылы мектеп оқушысы кезінде астық егінін екпінді жинағаны үшін Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. Горбачев тыңғылықты оқып, ұстаздарына өзі туралы жақсы есеп берді.

Осының арқасында оныншы сыныпта ол КОКП мүшелігіне кандидат болды - директор мен оқытушылардан ұсыныстар берілді. Горбачев мектепті күміс медальмен бітіріп, үкіметтік марапаттың арқасында Мәскеу мемлекеттік университетінің заң факультетіне емтихансыз оқуға түсті. Екі жылдан кейін КОКП мүшелігіне қабылданды.

Горбачев университетті үздік бітіргеннен кейін Ставрополь облыстық прокуратурасына жолдамамен барды, бірақ онда небәрі 10 күн жұмыс істеді. Осыдан кейін ол өз бастамасымен жергілікті облыстық комсомол комитетінің үгіт-насихат бөлімі меңгерушісінің бос тұрған орынбасары қызметіне орналасты. Келесі жылы 1956 жылы Горбачев Ставрополь қалалық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, ал 1962 жылы облыстық комсомол комитетінің бірінші хатшысы болды.

Одан әрі көтерілген үстіне көтерілу... 1966 жылы Горбачев КОКП Ставрополь қалалық комитетінің бірінші хатшысы болып сайланды. 1967 жылы Горбачев Ставрополь ауылшаруашылық институтының экономика факультетін агроном-экономист мамандығы бойынша сырттай бітірді. Сол күндердің өзінде жас Горбачевты ең перспективалы партиялық қызметкерлердің бірі деп атады, Мәскеуде олар оның одан әрі өсуі туралы әбігерге түсті.

Сонымен бірге Горбачевтің өзі «ғылымға барғысы» келді және тіпті диссертация жазуға дайын болды. 1970 жылы Горбачев КОКП Ставрополь өлкелік комитетінің бірінші хатшысы қызметіне дейін көтерілді. 1971 жылы КОКП Орталық Комитетінің мүшесі болды. Горбачев КГБ-ға екі рет, оның ішінде төраға орынбасары ретінде де қаралды.

Кейін оны КСРО Бас прокуроры лауазымына ұсынады, бірақ Горбачевтің кандидатурасы бекітілмеді. Оған мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының ауыл шаруашылығы жөніндегі орынбасары қызметін де ұсынды, бірақ, шамасы, Михаил Горбачев бас тартты. Жастар істері жөніндегі комиссиядан кейін, 1979 жылы Горбачев заң жобалары жөніндегі комиссияны, содан кейін - сыртқы істер жөніндегі комиссияны басқарды. 1979-1989 жылдар аралығында РСФСР Жоғарғы Кеңесінің екі шақырылымының депутаты болып сайланды.

Горбачев тағдырындағы бетбұрыс - 1978 жылы КОКП Орталық Комитетінің хатшысы болып сайланды.

«Менімен әңгімесінде Брежнев Орталық Комитет хатшысының бос орынына ықтимал кандидаттарды сұрыптай бастады және бірінші болып Горбачевты атады», – дейді бұрынғы КСРО Денсаулық сақтау министрі, кардиолог Евгений Чазов.

Горбачев тағайындалғаннан кейін отбасымен Мәскеуге көшті. Жаңа қызметінде ол ауыл шаруашылығы мәселелерін қадағалады. Мансаптық өсу жалғасты. КОКП ОК Саяси бюросының мүшесі, КОКП ОК Ресей бюросының төрағасы, ең соңында - КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы болды. 1985 жылдың наурызында Горбачев штаттағы екінші адам болды. Оны жаңа қызметке сол кездегі Сыртқы істер министрі Громыко ұсынған.

1988 жылы Горбачев КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының төрағасы болды және мемлекеттік және партиялық иерархиядағы ең жоғары лауазымдарды біріктірді. Сол жылы Конституциядағы өзгерістерге байланысты президиум төрағасының қызметі жойылып, 1989 жылы Горбачев Жоғарғы Кеңестің төрағасы болып сайланды. 1990 жылы Михаил Горбачев КСРО президенті болды.

Ол халық депутаттарының кезектен тыс съезінде сайланды. Сол күні Кремль Съездер сарайында өткен съезд отырысында ант қабылдап, баяндама жасады. 1991 жылдың желтоқсанына дейін Горбачев бір мезгілде КСРО Қорғаныс Кеңесінің төрағасы және КСРО Қарулы Күштерінің Жоғарғы қолбасшысы қызметтерін атқарды.

Қайта құру деп аталатын кезең Горбачев есімімен тығыз байланысты. Елді дүрліктіру мақсаты болған бұл процестің басты бастамашысы саналатын - Михаил Горбачев. Үш ұран жарияланды: «қайта құру», «жариялылық немесе гласность», «адам факторы».

«Бұл еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету, қоғамның барлық салаларын жақсарту бағыты», - деді КСРО-ның жас басшысы. Жариялылық шешім қабылдаудағы ашықтықты және ақпаратқа еркін қол жеткізуді білдірді.

Кейбір сарапшылар КСРО-ның ыдырауында дәл осы процесс басты рөл атқарды - жаңашылдық иллюзиясы қалыптасқан жүйені бұза бастады деп санайды. Қайта құру көпшілік үшін сый болды: ақырында көп нәрсені ашық айтуға мүмкіндік берілді. Батыспен қарым-қатынас жақсарды, жарқын болашаққа сенім пайда болды. 1990 жылы «Баспасөз туралы» заң қабылданып, мемлекеттік цензураны жойды.

1985-1990 жылдары Горбачев бірінші ауқымды алкогольге қарсы науқанды басқарды. Үш жыл бойына КСРО-да барлық алкоголь өндірісі екі есе азайып, арақтың бағасы көтерілді, ол тек сағат 14:00-ден 19:00-ге дейін сатылды. Ал мас күйінде ұсталғандар партиядан шығарылды. «Жіберілген қателіктердің кесірінен игі іс абыройсыз аяқталды», - деп еске алды Горбачев кейін сол кезеңді. КСРО бюджеті орасан зор шығынға ұшырады.

1991 жылы тамызда мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде Горбачев КСРО басшысы қызметінен уақытша шеттетілді. Болашақ президент Борис Ельцин Горбачевтің биліктен кетуін «оңшыл, реакциялық, конституцияға қарсы төңкеріс» деп атады. Төрт айдан кейін, сәйкес декларация қабылданғаннан кейін, КСРО біртұтас мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.

Атап өту керек, Горбачевтің қайта құруымен 1986 жылы желтоқсанда «КСРО-дағы жариялылық және демократияландыру» сәулетшісі бейбіт және сенетін студент жастардың ұрандарына қарсы қанды репрессиялар жасағандығымен әйгілі болды. Желтоқсандағы Алматыдағы наразылық Орталықтың дәстүрлі командалық іс-әрекеті мен Горбачевтің қайта құруының жарияланған демократиялық қағидалары арасындағы айқын қайшылықтан туындады. 1986 жылғы желтоқсанның себебі - Қазақстанның жоғарғы басшылығының ауысуы болды.

Алайда, бұл демократиялық жолмен болады деп күтілген, сондықтан адамдар одан әрі оқиғаларды Горбачев билігінің өздерінің жариялаған қағидаларын бұзуы ретінде қабылдады. 1986 жылы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы Горбачевтің бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болғанын және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін де маңызды тарихи маңызы барын атап өткен жөн. Сонымен қатар, бұл бұрынғы КСРО аумағында қалыптасқан саяси жүйеге қарсы алғашқы демократиялық көтеріліс болды, ол қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізуіне жол ашты.

Горбачевтың тағы бір оң үлесін айтуға болады – жариялылықтың арқасында, сталиндік ұжымдастыру кезінде Қазақстан мен Украинадағы жан түршігерлік Голодомордың бүкіл шындығын ашудың, сондай-ақ, КСРО-да 1924-1953 жылдардағы сталиндік жаппай саяси қуғын-сүргін туралы бар шындықты ашу.

Сталиндік ұжымдастыру және Қазақстанда, Украинада  т.б. болған Голодомор, содан кейін 1937-1938 жылдарда сталиндік саяси қуғын-сүргін саясаты ХХ ғасырдың бірінші жартысында біздің халықтардың тәуелсіз мемлекет мен халық болуына үлкен кедергі жасады.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz