30 تامىزدا كسرو-نىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆ 92 جاسىندا قايتىس بولدى. وسىدان ءسال بۇرىن باق ساياساتكەردىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاپ بارا جاتقانىن حابارلاعان بولاتىن. گورباچەۆ بۇيرەگىنەن اۋىر دەرتكە شالدىققان جانە ونى بىرنەشە جىل بويى ماسكەۋلىك دارىگەرلەر باقىلاعان. گورباچەۆ نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جانە تاريحتاعى ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرگەن رەسەي بيلەۋشىسى بولدى.

ميحايل گورباچەۆ سولتۇستىك كاۆكاز ولكەسىنىڭ مەدۆەجەنسك اۋدانىندا (قازىرگى ستاۆروپول ولكەسى) قاراپايىم شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ورىس، اناسى ۋكراين ەدى. ەكى اتاسى دا 1930 جىلدارى رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ميحايل 10 جاستا بولعاندا، اكەسى مايدانعا اتتاندى. باتىر بولىپ ورالدى – ەكى قىزىل جۇلدىز وردەنىن جانە «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن الدى.

ميحايل گورباچەۆ بالا كەزىنەن ەڭبەكقور بولدى: 13 جاسىندا كولحوزدا جۇمىس ىستەدى، 15 جاسىنان كومباينشىنىڭ كومەكشىسى بولدى. ال 1949 جىلى مەكتەپ وقۋشىسى كەزىندە استىق ەگىنىن ەكپىندى جيناعانى ءۇشىن ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان. گورباچەۆ تىڭعىلىقتى وقىپ، ۇستازدارىنا ءوزى تۋرالى جاقسى ەسەپ بەردى.

وسىنىڭ ارقاسىندا ونىنشى سىنىپتا ول كوكپ مۇشەلىگىنە كانديدات بولدى - ديرەكتور مەن وقىتۋشىلاردان ۇسىنىستار بەرىلدى. گورباچەۆ مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن ءبىتىرىپ، ۇكىمەتتىك ماراپاتتىڭ ارقاسىندا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە ەمتيحانسىز وقۋعا ءتۇستى. ەكى جىلدان كەيىن كوكپ مۇشەلىگىنە قابىلداندى.

گورباچەۆ ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك بىتىرگەننەن كەيىن ستاۆروپول وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنا جولدامامەن باردى، بىراق وندا نەبارى 10 كۇن جۇمىس ىستەدى. وسىدان كەيىن ول ءوز باستاماسىمەن جەرگىلىكتى وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ بوس تۇرعان ورىنباسارى قىزمەتىنە ورنالاستى. كەلەسى جىلى 1956 جىلى گورباچەۆ ستاۆروپول قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ال 1962 جىلى وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى.

ودان ءارى كوتەرىلگەن ۇستىنە كوتەرىلۋ... 1966 جىلى گورباچەۆ كوكپ ستاۆروپول قالالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1967 جىلى گورباچەۆ ستاۆروپول اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىن اگرونوم-ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا سىرتتاي ءبىتىردى. سول كۇندەردىڭ وزىندە جاس گورباچەۆتى ەڭ پەرسپەكتيۆالى پارتيالىق قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى دەپ اتادى، ماسكەۋدە ولار ونىڭ ودان ءارى ءوسۋى تۋرالى ابىگەرگە ءتۇستى.

سونىمەن بىرگە گورباچەۆتىڭ ءوزى «عىلىمعا بارعىسى» كەلدى جانە ءتىپتى ديسسەرتاتسيا جازۋعا دايىن بولدى. 1970 جىلى گورباچەۆ كوكپ ستاۆروپول ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلدى. 1971 جىلى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. گورباچەۆ كگب-عا ەكى رەت، ونىڭ ىشىندە توراعا ورىنباسارى رەتىندە دە قارالدى.

كەيىن ونى كسرو باس پروكۋرورى لاۋازىمىنا ۇسىنادى، بىراق گورباچەۆتىڭ كانديداتۋراسى بەكىتىلمەدى. وعان مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونىندەگى ورىنباسارى قىزمەتىن دە ۇسىندى، بىراق، شاماسى، ميحايل گورباچەۆ باس تارتتى. جاستار ىستەرى جونىندەگى كوميسسيادان كەيىن، 1979 جىلى گورباچەۆ زاڭ جوبالارى جونىندەگى كوميسسيانى، سودان كەيىن - سىرتقى ىستەر جونىندەگى كوميسسيانى باسقاردى. 1979-1989 جىلدار ارالىعىندا رسفسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى.

گورباچەۆ تاعدىرىنداعى بەتبۇرىس - 1978 جىلى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى.

«مەنىمەن اڭگىمەسىندە برەجنەۆ ورتالىق كوميتەت حاتشىسىنىڭ بوس ورىنىنا ىقتيمال كانديداتتاردى سۇرىپتاي باستادى جانە ءبىرىنشى بولىپ گورباچەۆتى اتادى»، – دەيدى بۇرىنعى كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى، كارديولوگ ەۆگەني چازوۆ.

گورباچەۆ تاعايىندالعاننان كەيىن وتباسىمەن ماسكەۋگە كوشتى. جاڭا قىزمەتىندە ول اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن قاداعالادى. مانساپتىق ءوسۋ جالعاستى. كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، كوكپ وك رەسەي بيۋروسىنىڭ توراعاسى، ەڭ سوڭىندا - كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولدى. 1985 جىلدىڭ ناۋرىزىندا گورباچەۆ شتاتتاعى ەكىنشى ادام بولدى. ونى جاڭا قىزمەتكە سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى گرومىكو ۇسىنعان.

1988 جىلى گورباچەۆ كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى بولدى جانە مەملەكەتتىك جانە پارتيالىق يەرارحياداعى ەڭ جوعارى لاۋازىمداردى بىرىكتىردى. سول جىلى كونستيتۋتسياداعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى پرەزيديۋم توراعاسىنىڭ قىزمەتى جويىلىپ، 1989 جىلى گورباچەۆ جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. 1990 جىلى ميحايل گورباچەۆ كسرو پرەزيدەنتى بولدى.

ول حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سەزىندە سايلاندى. سول كۇنى كرەمل سەزدەر سارايىندا وتكەن سەزد وتىرىسىندا انت قابىلداپ، بايانداما جاسادى. 1991 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن گورباچەۆ ءبىر مەزگىلدە كسرو قورعانىس كەڭەسىنىڭ توراعاسى جانە كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارعى قولباسشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.

قايتا قۇرۋ دەپ اتالاتىن كەزەڭ گورباچەۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ەلدى دۇرلىكتىرۋ ماقساتى بولعان بۇل پروتسەستىڭ باستى باستاماشىسى سانالاتىن - ميحايل گورباچەۆ. ءۇش ۇران جاريالاندى: «قايتا قۇرۋ»، «جاريالىلىق نەمەسە گلاسنوست»، «ادام فاكتورى».

«بۇل ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن جەدەلدەتۋ، قوعامنىڭ بارلىق سالالارىن جاقسارتۋ باعىتى»، - دەدى كسرو-نىڭ جاس باسشىسى. جاريالىلىق شەشىم قابىلداۋداعى اشىقتىقتى جانە اقپاراتقا ەركىن قول جەتكىزۋدى ءبىلدىردى.

كەيبىر ساراپشىلار كسرو-نىڭ ىدىراۋىندا ءدال وسى پروتسەسس باستى ءرول اتقاردى - جاڭاشىلدىق يلليۋزياسى قالىپتاسقان جۇيەنى بۇزا باستادى دەپ سانايدى. قايتا قۇرۋ كوپشىلىك ءۇشىن سىي بولدى: اقىرىندا كوپ نارسەنى اشىق ايتۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. باتىسپەن قارىم-قاتىناس جاقساردى، جارقىن بولاشاققا سەنىم پايدا بولدى. 1990 جىلى «ءباسپاسوز تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، مەملەكەتتىك تسەنزۋرانى جويدى.

1985-1990 جىلدارى گورباچەۆ ءبىرىنشى اۋقىمدى الكوگولگە قارسى ناۋقاندى باسقاردى. ءۇش جىل بويىنا كسرو-دا بارلىق الكوگول ءوندىرىسى ەكى ەسە ازايىپ، اراقتىڭ باعاسى كوتەرىلدى، ول تەك ساعات 14:00-دەن 19:00-گە دەيىن ساتىلدى. ال ماس كۇيىندە ۇستالعاندار پارتيادان شىعارىلدى. «جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردىڭ كەسىرىنەن يگى ءىس ابىرويسىز اياقتالدى»، - دەپ ەسكە الدى گورباچەۆ كەيىن سول كەزەڭدى. كسرو بيۋدجەتى وراسان زور شىعىنعا ۇشىرادى.

1991 جىلى تامىزدا مەملەكەتتىك توڭكەرىس ناتيجەسىندە گورباچەۆ كسرو باسشىسى قىزمەتىنەن ۋاقىتشا شەتتەتىلدى. بولاشاق پرەزيدەنت بوريس ەلتسين گورباچەۆتىڭ بيلىكتەن كەتۋىن «وڭشىل، رەاكتسيالىق، كونستيتۋتسياعا قارسى توڭكەرىس» دەپ اتادى. ءتورت ايدان كەيىن، سايكەس دەكلاراتسيا قابىلدانعاننان كەيىن، كسرو ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى.

اتاپ ءوتۋ كەرەك، گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋىمەن 1986 جىلى جەلتوقساندا «كسرو-داعى جاريالىلىق جانە دەموكراتيالاندىرۋ» ساۋلەتشىسى بەيبىت جانە سەنەتىن ستۋدەنت جاستاردىڭ ۇراندارىنا قارسى قاندى رەپرەسسيالار جاساعاندىعىمەن ايگىلى بولدى. جەلتوقسانداعى الماتىداعى نارازىلىق ورتالىقتىڭ ءداستۇرلى كوماندالىق ءىس-ارەكەتى مەن گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋىنىڭ جاريالانعان دەموكراتيالىق قاعيدالارى اراسىنداعى ايقىن قايشىلىقتان تۋىندادى. 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ سەبەبى - قازاقستاننىڭ جوعارعى باسشىلىعىنىڭ اۋىسۋى بولدى.

الايدا، بۇل دەموكراتيالىق جولمەن بولادى دەپ كۇتىلگەن، سوندىقتان ادامدار ودان ءارى وقيعالاردى گورباچەۆ بيلىگىنىڭ وزدەرىنىڭ جاريالاعان قاعيدالارىن بۇزۋى رەتىندە قابىلدادى. 1986 جىلى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى گورباچەۆتىڭ بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي ءومىرىن دەموكراتيالاندىرۋدىڭ كاتاليزاتورى بولعانىن جانە كسرو حالىقتارى ءۇشىن دە، بۇكىل الەم ءۇشىن دە ماڭىزدى تاريحي ماڭىزى بارىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، بۇل بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا قالىپتاسقان ساياسي جۇيەگە قارسى العاشقى دەموكراتيالىق كوتەرىلىس بولدى، ول قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋىنە جول اشتى.

گورباچەۆتىڭ تاعى ءبىر وڭ ۇلەسىن ايتۋعا بولادى – جاريالىلىقتىڭ ارقاسىندا، ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ كەزىندە قازاقستان مەن ۋكرايناداعى جان تۇرشىگەرلىك گولودوموردىڭ بۇكىل شىندىعىن اشۋدىڭ، سونداي-اق، كسرو-دا 1924-1953 جىلدارداعى ستاليندىك جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى بار شىندىقتى اشۋ.

ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ جانە قازاقستاندا، ۋكراينادا  ت.ب. بولعان گولودومور، سودان كەيىن 1937-1938 جىلداردا ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت مەن حالىق بولۋىنا ۇلكەن كەدەرگى جاسادى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz