Аққали Ахмет. Сен оны ұмытпауға тиіссің!

Cуретте: Ғайпен Бейісов 20 жаста. Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті (бұрынғы КГБ) мұрағатында сақталған 1941 жылы соғыс алдында лейтенант формасында түскен фотосуреті

Сіз сонау екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Берлинде ашылған «Алаш» мектебі мен Венада сахналанған қазақ пьесасы туралы білесіз бе? Бәлкім, білмеуіңіз де мүмкін. Өйткені қазақ тарихының ақтаңдақ беттерінің бірі - Түркістан легоинерлерінің тағдыры түбегейлі зерттеліп, ашық айтылмай сіз бен біздің көп нәрседен хабарсыз жүре беруіміз заңды нәрсе.

Тұтқынға түскен түркістандықтар тамұқ кешті

1899 - 1907жылдары Гаагда, 1929 жылы Женевада әскери тұтқындар туралы конфенция қабылданған болатын. Әлгі конфенциялардың шарты бойынша бірінші, екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан мемлекеттер соғыс тұтқындарына адамгершілікпен қарады. Ал адамгершілікті де, аяушылықты да білмеген Кеңес өкіметі «Бізде әскери тұтқындар жоқ, сатқындар бар»-деді де миллиондаған тұтқындардың тағдырын тозаққа салды.

Тұтқынға түскен түркістандықтар тамұқ кешті

Неміс зерттеушісі Кристиан Штрайттың «Они нам не товарищи» еңбегінде атап көрсетілгендей неміс армиясының «Россиядағы әскердің тәртібі туралы» бұйырығының 3 тармағын сөзбе-сөз келтірсек мынандай жолдарды оқимыз: «По отношению к личному составу Красной армии, в том числе военнопленным, требуется крайняя сдержанность и высочайшая бдительность, так как есть основание рассчитывать на коварные методы борьбы. Особенно непроницаемыми, не годдающимися расчету, коварными и бесчувственными являются азиатские военнослужащие Красной Армии»(Военно-исторический журнал №1, 1992. с. 58.). Аталған еңбекте екінші дүниежүзілік соғыста тұтқынға түскен түркістандықтардың еврейлермен парапар қорлық, сұмдық пен азапты бастан кешкендігін мұрағат деректерімен дәлелденеді.

Кеңес Одағының тарапынан құрбан болған адамдардың саны бұл соғысқа қатысушы мемлекеттермен салыстырғанда да мейлінше көп болды, қалаларға, елді-мекендерге, өнеркәсіп пен көлік жүйесіне келтірген зиян адам айтқысыз ауыр сұмдықпен пара-пар еді. Неміс-фашистері басып алған кеңес територияларында «Остланд», «Үлкен Түркістан», «Еділ-Орал» сияқты мемлекеттік құрылымдарды, сондай-ақ Қарағанды, Новосібір және Кузнецк «индустриалдық облыстарын» құруды жоспарлады. Соғыстың алғашқы күндерінде майданға республикадан көп адам ресурстары жөнелтілді. Мұрағат деректеріне сүйенетін болсақ тек Атырау облысы бойынша соғыста хабар-ошарсыз кеткен, қаза тапқан он сегіз мыңнан астам жерлесіміздің тізімі жасақталған. Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтардың бірі екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы тұтқындар жөнінде және Түркістан легиондарында қызмет еткен (әрине көпшілігі өз еріктерімен емес) қазақтар жөнінде біз өте аз білеміз. Тұтқынға түскендерді көріп, естісек болғаны олардың барлығы сатқындар болып елестейді. Біздің санамызға осындай байламды ондаған жылдар бойы коммунистік идея тұрақты түрде құйып келді. Ал енді сол сана сезімді қирататын уақыт жетті.

Түркістан легионы, М.Шоқай т.б. туралы 1968 жылы С.Шәкібаевтің «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітабы шығып, кейін 1972 жылы орыс тілінде жарық көрді. Бұл кітап қызыл империяның саясаты тұрғысында жазылғаны да белгілі болатын.

Тәуелсіздік жылдары Түркістан легионы жөнінде Амантай Кәкеннің «Түркістан легионы» (-Астана, 2000. -96 бет) және филология ғылымдарының кандидаты, доцент Бақыт Садықованың «История Туркестанского легиона в документа» (-Алматы:Кайнар, 2002. -248 с.) атты еңбектерін атап өтуге болады.

- Бұл жабық жатқан тақырып. Сірә, жуырда ашыла қоймас. Қызығып жүрген ешкім жоқ. Бәрін көтеруге жалғыз менің әлім жетпейді,- деген екен сонау тоқсаншы жылдардың басында марқұм Хасен Оралтай.

Ғайпен ақсақалға 2003 жылдың 10 желтоқсан күні Германиядан жазған хатында Х.Оралтай «Кітабыңызда тағы бір қомақты кітап жазылуын қажет ететін көп тарихи деректер берілген, тіпті бір емес екі кітапқа сия қоймайтын деректер баршылық. Ана Батыста біз тек Ағаев атын ғана білетін «Алаш қосындары» тақырыбы және Берлиндегі комитет төңірегі... неміс пен орыс мұрағаттары да кәдеге жаратыла отырылып зерттелсе, жалпы алғанда Түркістан, жекелегенде қазақ тарихының бір ақтаңдағы әйгіленген болар еді» деп жазды.

2008 жылдың қараша айында Хасен Оралтай мырза әкесі Қалибектің туғанына 100 жыл толуына орай өткізілетен шараға қатысуға Алматы қаласына келген кезде Ғайпен қарттың бақилық болғанын естірткенде «өкінішті-ақ, кездесе алмай қалдым, түркістандықтар туралы көп мәліметті білетін ақсақал еді» деген пікір білдірген болатын.

Қай заманда, қай елде болмасын опасыздықтың аты опасыздық, сатқындық болып қала береді.

Дегенмен де соғыс туралы ащы шындықты айтар болсақ, қоршауда қалып немесе жаралы күйінде тұтқынға түсіп, азап шекендерді елемей кетуге болмайды. Соғыстың алғашқы кезеңінде кеңес жауынгерлері мыңдап қырылып, тірі қалғандары қоршауды бұзып өтіп партизандарға қосылды. Мұндай бақытқа қолы жетпегендер концлагерлерде азап шекті. Сондай тұтқындардың бірі - соғыс жылдарында Түркістан легионы қатарында болған атыраулық Ғайпен Бейісов еді.

«Бұлбұлдың үні»

Ғайпен Бейісов 1921 жылы Атырау (бұрынғы Гурьев) облысы, Махамбет (бұрынғы Бақсай) ауданына қарасты Талқайраң ауылында дүниеге келген. Он сегіз жасында партия мүшелігіне кандидаттықа қабылданып, Бақсай аудандық партия комитетінде жұмыс жасайды, әскерге алынып, училищеге оқуға жіберіледі. 1941 жылы Қызыл Армия қатарына алынып, 15-ші қыркүйекте Украинадағы Лоховица қаласының маңындағы ұрыста ауыр жараланып, неміс фашистерінің қолына түсіп, бірнеше айлар бойы лагерь азабын бастан кешіп Түркістан Ұлттық комитетіне жұмысқа тұрады. Соғыс жылдарында Вермахтының Жоғарғы Бас командованиесінің Түркістан насихат бөлімінің әскери фототілшісі болып қызмет атқарып, шығармашылықпен айналысқан. 1945 жылы легионерлердің қашуын ұйымдастырды деген сезікпен Ғ.Бейісов, Х.Абдуллин, Закиров, Е.Қалдыбаев тұтқындалып, ату жазасына кесіледі. Бұл кезеңде кеңес армиясының қарқынды шабуылынан қаймықан неміс-фашисттері шапшаң шегінуде болатын. Тағдырларына қарай үкім орындалар түнінде түрме күзетшілері қашып кетіп, бұлар аман қалады. Неміс түрмесінен босаған соң Қызыл Армия қатарына қабылданып, 1946 жылы әскер қатарынан босап елге оралған Ғ. Бейісов 1946 жылы РКФСР Қылмыс заңының 58-1б бабына сәйкес «халық жауы» ретінде 10 жыл бас бостандығынан айырылып, атышулы Сібір, Степлаг, Карлагтың тозақ өмірін бастан кешіп, 1956 жылы босайды. Одан кейінгі жылдары Атырау, Маңғыстау облыстарының кәсіпорындарында инженер қызметін атқарып, зейнеткерлікке шыққан. Тек 60 жылдан кейін Қазақстан Республикасының Бас Әскери Прократурасының № 12/3-06(Р) 2006 жылдың 24 сәуірдегі қорытындысымен ақталып, саяси қуғын-сүргін құрбаны мәртебесін алған. Сол қортындысымен бірге Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті мұрағатында сақталған 1941 жылы соғыс алдында лейтенант формасында түскен фотосуретін қоса алған. 2007 жылдың 8 мамыр күні бақиға озды.

Ғайпен Бейісовтың «Тамұқтан өткен тағдыр» (-Алматы: «Өлке», 2002, 400 бет) атты деректі әңгіме кітабындағы басты тұлғалар екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі тарихтың «ақтаңдақтар» беттерінен ойып, өз орындарын алатын қайраткерлер екендігін кәрі тарихтың өзі дәлелдеп берді. Естеліктерін 1955 жылы Қоянды басқармасының лагерінің 3-бөлімінде жүріп жаза бастаған. Көп күрсінткен күрең жылдар Ғайпекеңнің жадынан қалай өшсін.

Аталған кітапта Мұстафа Шоқай, Вели Каюмхан, Хамза Абдуллин (әдеби бүркеншек есімі Сайран), Мәулікеш Қайболдин(Асан Қайғы), Мәжит Аяпбеков(М.Дара), Баймұрза Хайт, Қарес Қанатбаев, Қази Қазыбеков(Қази), Мәжит Айтбаев (Қобызшы Қорқыт) т.б. сияқты соғыс кезіндегі Берлиндегі Түркістан Комитетінің көрнекті өкілдерінің қилы тағдырлары жан-жақты әңгімеленеді.

1944 жылы Берлин қаласындағы баспадан Ғайпен Бейісовтың «Бұлбұлдың үні» атты кітапшасы үш тілде басылып шыққан. Қазақшасы латын ғаріпімен басылған. Бұл кітаптың тағы бір ерекшелігін еске түсірген автордың айтуынша Максим Горькийге еліктеп жазған «Ана» әңгімесінің кейін қолға тиген кітапшада жоқ екендігіне өкініш білдіреді.

Кітапшаның орысшасы «Голос соловея», ал немісшесі «Динахтигаль» атауларымен белгілі болды. Бұл кітапшаның шығуына жәрдем берген «Жаңа Түркістан» газетін шығарушылардың бірі Хамза Абдуллин болатын. Хамза Абдуллин соғыс аяқталған соң Сталиндік лагерьдің ащы дәмін татып оралған. Ол тозақ лагерінде жүріп грузин халқының атақты «Жолбарыс тонды жиһанкез» («Жазушы» баспасы, Алматы-1974 ж, 255 бет). атты жыр дастанын қазақшаға аударғаны белгілі.

1944 жылы шыққан кітапшаның арада көптеген жылдардан кейін автордың қолына тиюіне себепші болған да Х.Абдуллин. Кітапшаның фотокөшірмесін ақсақалдың қолынан кезінде көрген болатынбыз. Аталған кітапшанының фотокөшірмесін «Шалқар» газетінің бас редакторы Уақап Қадырханұлынан сұрап алған (Егемен Қазақстан газеті, 26 қаңтар 2005 ж). Ғайпен ақсақал «халық жауы» болып сотталғанымен Отанын сатпағанын дәлелдей алмай пұшайым болғанын жыр қылып айтатын. Үш тілде шыққан кітабында «Бұлбұлдың үні», «Ананың қамқорлығын ұмытпа», «Жауынгердің күнделік дәптерінен үзінді», «Жараланған жүрек», «Демалыста» атты қадау-қадау әңгімелері басылған. Бұл кітап неміс армиясы басшылығының саяси-тәрбие бағыттағы тапсырысы бойынша шығарылғанмен, кітапшада кеңес өкіметіне қарсы бірде-бір сөз жоқ екендігін, оқыған жанға айқын да нақты білініп тұрады. Әңгімелерінің барлығы Отанға, туған жерге деген сағыныш лебімен ерекшеленеді демекпіз. Сонымен, 1936 жылы Берлин қаласында Мұстафа Шоқай радио арқылы барлық түркістандықтарға арнап, сөз сөйлегені белгілі. М. Шоқайдың сөйлеген сөзі үнтаспаға жазып алынып сақталған, кейін тәуелсіздік жылдары телевидение, радио арқылы берілді. Осы арада Мұстафа Шоқайдың радиода сөйлеген сөзін келтіре кетейік:

«Алыста жүріп ел қайғысын ойлап, алыста жүріп ел қамын ойлап, Еуропаның һәр тарапында жүрген бүгінгі Түркияда тұрған, Түркістан жастары бірігіңдер!

Сендердің бірліктерің, сендердің бір-біріңе күш қосуларың - еліміздің бақытына қызмет етпек.

Мұны ұмытпаңыздар!

Бәріміздің құбыламыз - өзіміздің ата жұртымыз, өлкеміз Түркістан болмақ!

Түркістан үшін өлу, Түркістан үшін жан беру бәрімізге бір мақсат, бір мухаббат уәзифа болмақ.

Мұны ұмытпау керек!

Құрымасымыз үшін, боспасымыз үшін - күшімізді біріктіріп, иін тірестіріп, бір-бірімізге жәрдем беріп жүруіміз керек.

Онсыз біздің күніміз қараң.

Мұны ұмытпау керек!»

Мұстафа Шоқай сөздерінің соңын «Мұны ұмытпау керек!» деген сөздермен аяқтап отырғанын аңғарамыз.

Соғыстың қаһарлы жылы - 1943-те Ғайпен Бейісов түркістандықтардың көсемі Мұстафа Шоқайдың өсиетін «Сен оны ұмытпауға тиістісің!» деп жалғастырды.

1943 жылы желтоқсан айында Украинаның Миргород қаласында тұрған 162 Түркістан жаяу әскер дивизиясының (командирі генерал-майор, хинди тілінің маманы Нейдермайер) 1-ші полкінің (командирі Харьков әскери академиясын бітірген Қази Қазыбеков) жауынгерлері алдында далалық радио торабы (репродуктор) арқылы Вермахтының Жоғары Бас командованиесінің Түркістан насихат взводының унтер-офицері шенінде ол былай депті:

«Сен, мүмкін қараңғы түнде туған шығарсың, сенің бесігіңнің үстіне қайғының қара бұлты төнгенде, қорыққаныңнан көз жасың көктен құйған жауындай жауған шығар. Сол уақытта, сені тыным таппай бейшара анаң жұбатты, сенің жөргегіңді құрғатты. Сенің түзу, берік болып өсуің үшін қызмет етті.