اققالي احمەت. سەن ونى ۇمىتپاۋعا ءتيىسسىڭ!

Cۋرەتتە: عايپەن بەيىسوۆ 20 جاستا. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (بۇرىنعى كگب) مۇراعاتىندا ساقتالعان 1941 جىلى سوعىس الدىندا لەيتەنانت فورماسىندا تۇسكەن فوتوسۋرەتى

ءسىز سوناۋ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە بەرليندە اشىلعان «الاش» مەكتەبى مەن ۆەنادا ساحنالانعان قازاق پەساسى تۋرالى بىلەسىز بە؟ بالكىم، بىلمەۋىڭىز دە مۇمكىن. ويتكەنى قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ ءبىرى - تۇركىستان لەگوينەرلەرىنىڭ تاعدىرى تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ، اشىق ايتىلماي ءسىز بەن ءبىزدىڭ كوپ نارسەدەن حابارسىز جۇرە بەرۋىمىز زاڭدى نارسە.

تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتار تامۇق كەشتى

1899 - 1907جىلدارى گااگدا، 1929 جىلى جەنەۆادا اسكەري تۇتقىندار تۋرالى كونفەنتسيا قابىلدانعان بولاتىن. الگى كونفەنتسيالاردىڭ شارتى بويىنشا ءبىرىنشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان مەملەكەتتەر سوعىس تۇتقىندارىنا ادامگەرشىلىكپەن قارادى. ال ادامگەرشىلىكتى دە، اياۋشىلىقتى دا بىلمەگەن كەڭەس وكىمەتى «بىزدە اسكەري تۇتقىندار جوق، ساتقىندار بار»-دەدى دە ميلليونداعان تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىن توزاققا سالدى.

تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتار تامۇق كەشتى

نەمىس زەرتتەۋشىسى كريستيان شترايتتىڭ «وني نام نە توۆاريششي» ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتىلگەندەي نەمىس ارمياسىنىڭ «روسسياداعى اسكەردىڭ ءتارتىبى تۋرالى» بۇيىرىعىنىڭ 3 تارماعىن سوزبە-ءسوز كەلتىرسەك مىنانداي جولداردى وقيمىز: «پو وتنوشەنيۋ ك ليچنومۋ سوستاۆۋ كراسنوي ارمي، ۆ توم چيسلە ۆوەننوپلەننىم، ترەبۋەتسيا كراينيايا سدەرجاننوست ي ۆىسوچايشايا بديتەلنوست، تاك كاك ەست وسنوۆانيە راسسچيتىۆات نا كوۆارنىە مەتودى بوربى. وسوبەننو نەپرونيتساەمىمي، نە گوددايۋششيميسيا راسچەتۋ، كوۆارنىمي ي بەسچۋۆستۆەننىمي ياۆليايۋتسيا ازياتسكيە ۆوەننوسلۋجاششيە كراسنوي ارمي»(ۆوەننو-يستوريچەسكي جۋرنال №1, 1992. س. 58.). اتالعان ەڭبەكتە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ ەۆرەيلەرمەن پاراپار قورلىق، سۇمدىق پەن ازاپتى باستان كەشكەندىگىن مۇراعات دەرەكتەرىمەن دالەلدەنەدى.

كەڭەس وداعىنىڭ تاراپىنان قۇربان بولعان ادامداردىڭ سانى بۇل سوعىسقا قاتىسۋشى مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا دا مەيلىنشە كوپ بولدى، قالالارعا، ەلدى-مەكەندەرگە، ونەركاسىپ پەن كولىك جۇيەسىنە كەلتىرگەن زيان ادام ايتقىسىز اۋىر سۇمدىقپەن پارا-پار ەدى. نەمىس-فاشيستەرى باسىپ العان كەڭەس تەريتوريالارىندا «وستلاند»، «ۇلكەن تۇركىستان»، «ەدىل-ورال» سياقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى، سونداي-اق قاراعاندى، ءنوۆوسىبىر جانە كۋزنەتسك «يندۋستريالدىق وبلىستارىن» قۇرۋدى جوسپارلادى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە مايدانعا رەسپۋبليكادان كوپ ادام رەسۋرستارى جونەلتىلدى. مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق تەك اتىراۋ وبلىسى بويىنشا سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن، قازا تاپقان ون سەگىز مىڭنان استام جەرلەسىمىزدىڭ ءتىزىمى جاساقتالعان. قازاقستان تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى تۇتقىندار جونىندە جانە تۇركىستان لەگيوندارىندا قىزمەت ەتكەن (ارينە كوپشىلىگى ءوز ەرىكتەرىمەن ەمەس) قازاقتار جونىندە بىز وتە از بىلەمىز. تۇتقىنعا تۇسكەندەردى كورىپ، ەستىسەك بولعانى ولاردىڭ بارلىعى ساتقىندار بولىپ ەلەستەيدى. ءبىزدىڭ سانامىزعا وسىنداي بايلامدى ونداعان جىلدار بويى كوممۋنيستىك يدەيا تۇراقتى تۇردە قۇيىپ كەلدى. ال ەندى سول سانا سەزىمدى قيراتاتىن ۋاقىت جەتتى.

تۇركىستان لەگيونى، م.شوقاي ت.ب. تۋرالى 1968 جىلى س.شاكىباەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى كىتابى شىعىپ، كەيىن 1972 جىلى ورىس تىلىندە جارىق كوردى. بۇل كىتاپ قىزىل يمپەريانىڭ ساياساتى تۇرعىسىندا جازىلعانى دا بەلگىلى بولاتىن.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى تۇركىستان لەگيونى جونىندە امانتاي كاكەننىڭ «تۇركىستان لەگيونى» (-استانا، 2000. -96 بەت) جانە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت باقىت سادىقوۆانىڭ «يستوريا تۋركەستانسكوگو لەگيونا ۆ دوكۋمەنتا» (-الماتى:كاينار، 2002. -248 س.) اتتى ەڭبەكتەرىن اتاپ وتۋگە بولادى.

- بۇل جابىق جاتقان تاقىرىپ. ءسىرا، جۋىردا اشىلا قويماس. قىزىعىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. ءبارىن كوتەرۋگە جالعىز مەنىڭ ءالىم جەتپەيدى،- دەگەن ەكەن سوناۋ توقسانشى جىلداردىڭ باسىندا مارقۇم حاسەن ورالتاي.

عايپەن اقساقالعا 2003 جىلدىڭ 10 جەلتوقسان كۇنى گەرمانيادان جازعان حاتىندا ح.ورالتاي «كىتابىڭىزدا تاعى ءبىر قوماقتى كىتاپ جازىلۋىن قاجەت ەتەتىن كوپ تاريحي دەرەكتەر بەرىلگەن، ءتىپتى ءبىر ەمەس ەكى كىتاپقا سيا قويمايتىن دەرەكتەر بارشىلىق. انا باتىستا ءبىز تەك اعاەۆ اتىن عانا بىلەتىن «الاش قوسىندارى» تاقىرىبى جانە بەرليندەگى كوميتەت توڭىرەگى... نەمىس پەن ورىس مۇراعاتتارى دا كادەگە جاراتىلا وتىرىلىپ زەرتتەلسە، جالپى العاندا تۇركىستان، جەكەلەگەندە قازاق تاريحىنىڭ ءبىر اقتاڭداعى ايگىلەنگەن بولار ەدى» دەپ جازدى.

2008 جىلدىڭ قاراشا ايىندا حاسەن ورالتاي مىرزا اكەسى قاليبەكتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلەتەن شاراعا قاتىسۋعا الماتى قالاسىنا كەلگەن كەزدە عايپەن قارتتىڭ باقيلىق بولعانىن ەستىرتكەندە «وكىنىشتى-اق، كەزدەسە الماي قالدىم، تۇركىستاندىقتار تۋرالى كوپ مالىمەتتى بىلەتىن اقساقال ەدى» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن.

قاي زاماندا، قاي ەلدە بولماسىن وپاسىزدىقتىڭ اتى وپاسىزدىق، ساتقىندىق بولىپ قالا بەرەدى.

دەگەنمەن دە سوعىس تۋرالى اششى شىندىقتى ايتار بولساق، قورشاۋدا قالىپ نەمەسە جارالى كۇيىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ازاپ شەكەندەردى ەلەمەي كەتۋگە بولمايدى. سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەڭەس جاۋىنگەرلەرى مىڭداپ قىرىلىپ، ءتىرى قالعاندارى قورشاۋدى بۇزىپ ءوتىپ پارتيزاندارعا قوسىلدى. مۇنداي باقىتقا قولى جەتپەگەندەر كونتسلاگەرلەردە ازاپ شەكتى. سونداي تۇتقىنداردىڭ ءبىرى - سوعىس جىلدارىندا تۇركىستان لەگيونى قاتارىندا بولعان اتىراۋلىق عايپەن بەيىسوۆ ەدى.

«بۇلبۇلدىڭ ءۇنى»

عايپەن بەيىسوۆ 1921 جىلى اتىراۋ (بۇرىنعى گۋرەۆ) وبلىسى، ماحامبەت (بۇرىنعى باقساي) اۋدانىنا قاراستى تالقايراڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون سەگىز جاسىندا پارتيا مۇشەلىگىنە كانديداتتىقا قابىلدانىپ، باقساي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە جۇمىس جاسايدى، اسكەرگە الىنىپ، ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلەدى. 1941 جىلى قىزىل ارميا قاتارىنا الىنىپ، 15-ءشى قىركۇيەكتە ۋكرايناداعى لوحوۆيتسا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، نەمىس فاشيستەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بىرنەشە ايلار بويى لاگەر ازابىن باستان كەشىپ تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنە جۇمىسقا تۇرادى. سوعىس جىلدارىندا ۆەرماحتىنىڭ جوعارعى باس كوماندوۆانيەسىنىڭ تۇركىستان ناسيحات ءبولىمىنىڭ اسكەري ءفوتوتىلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. 1945 جىلى لەگيونەرلەردىڭ قاشۋىن ۇيىمداستىردى دەگەن سەزىكپەن ع.بەيىسوۆ، ح.ابدۋللين، زاكيروۆ، ە.قالدىباەۆ تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. بۇل كەزەڭدە كەڭەس ارمياسىنىڭ قارقىندى شابۋىلىنان قايمىقان نەمىس-فاشيستتەرى شاپشاڭ شەگىنۋدە بولاتىن. تاعدىرلارىنا قاراي ۇكىم ورىندالار تۇنىندە تۇرمە كۇزەتشىلەرى قاشىپ كەتىپ، بۇلار امان قالادى. نەمىس تۇرمەسىنەن بوساعان سوڭ قىزىل ارميا قاتارىنا قابىلدانىپ، 1946 جىلى اسكەر قاتارىنان بوساپ ەلگە ورالعان ع. بەيىسوۆ 1946 جىلى ركفسر قىلمىس زاڭىنىڭ 58-1ب بابىنا سايكەس «حالىق جاۋى» رەتىندە 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، اتىشۋلى ءسىبىر، ستەپلاگ، كارلاگتىڭ توزاق ءومىرىن باستان كەشىپ، 1956 جىلى بوسايدى. ودان كەيىنگى جىلدارى اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ كاسىپورىندارىندا ينجەنەر قىزمەتىن اتقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. تەك 60 جىلدان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس اسكەري پروكراتۋراسىنىڭ № 12/3-06(ر) 2006 جىلدىڭ 24 ساۋىردەگى قورىتىندىسىمەن اقتالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى مارتەبەسىن العان. سول قورتىندىسىمەن بىرگە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مۇراعاتىندا ساقتالعان 1941 جىلى سوعىس الدىندا لەيتەنانت فورماسىندا تۇسكەن فوتوسۋرەتىن قوسا العان. 2007 جىلدىڭ 8 مامىر كۇنى باقيعا وزدى.

عايپەن بەيىسوۆتىڭ «تامۇقتان وتكەن تاعدىر» (-الماتى: «ولكە»، 2002, 400 بەت) اتتى دەرەكتى اڭگىمە كىتابىنداعى باستى تۇلعالار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى تاريحتىڭ «اقتاڭداقتار» بەتتەرىنەن ويىپ، ءوز ورىندارىن الاتىن قايراتكەرلەر ەكەندىگىن كارى تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى. ەستەلىكتەرىن 1955 جىلى قوياندى باسقارماسىنىڭ لاگەرىنىڭ 3-بولىمىندە ءجۇرىپ جازا باستاعان. كوپ كۇرسىنتكەن كۇرەڭ جىلدار عايپەكەڭنىڭ جادىنان قالاي ءوشسىن.

اتالعان كىتاپتا مۇستافا شوقاي، ۆەلي كايۋمحان، حامزا ابدۋللين (ادەبي بۇركەنشەك ەسىمى سايران), ماۋلىكەش قايبولدين(اسان قايعى), ءماجيت اياپبەكوۆ(م.دارا), بايمۇرزا حايت، قارەس قاناتباەۆ، قازي قازىبەكوۆ(قازي), ءماجيت ايتباەۆ (قوبىزشى قورقىت) ت.ب. سياقتى سوعىس كەزىندەگى بەرليندەگى تۇركىستان كوميتەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قيلى تاعدىرلارى جان-جاقتى اڭگىمەلەنەدى.

1944 جىلى بەرلين قالاسىنداعى باسپادان عايپەن بەيىسوۆتىڭ «بۇلبۇلدىڭ ءۇنى» اتتى كىتاپشاسى ءۇش تىلدە باسىلىپ شىققان. قازاقشاسى لاتىن عارىپىمەن باسىلعان. بۇل كىتاپتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگىن ەسكە تۇسىرگەن اۆتوردىڭ ايتۋىنشا ماكسيم گوركيگە ەلىكتەپ جازعان «انا» اڭگىمەسىنىڭ كەيىن قولعا تيگەن كىتاپشادا جوق ەكەندىگىنە وكىنىش بىلدىرەدى.

كىتاپشانىڭ ورىسشاسى «گولوس سولوۆەيا»، ال نەمىسشەسى «ديناحتيگال» اتاۋلارىمەن بەلگىلى بولدى. بۇل كىتاپشانىڭ شىعۋىنا جاردەم بەرگەن «جاڭا تۇركىستان» گازەتىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى حامزا ابدۋللين بولاتىن. حامزا ابدۋللين سوعىس اياقتالعان سوڭ ستاليندىك لاگەردىڭ اششى ءدامىن تاتىپ ورالعان. ول توزاق لاگەرىندە ءجۇرىپ گرۋزين حالقىنىڭ اتاقتى «جولبارىس توندى جيھانكەز» («جازۋشى» باسپاسى، الماتى-1974 ج، 255 بەت). اتتى جىر داستانىن قازاقشاعا اۋدارعانى بەلگىلى.

1944 جىلى شىققان كىتاپشانىڭ ارادا كوپتەگەن جىلداردان كەيىن اۆتوردىڭ قولىنا تيۋىنە سەبەپشى بولعان دا ح.ابدۋللين. كىتاپشانىڭ فوتوكوشىرمەسىن اقساقالدىڭ قولىنان كەزىندە كورگەن بولاتىنبىز. اتالعان كىتاپشانىنىڭ فوتوكوشىرمەسىن «شالقار» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۋاقاپ قادىرحانۇلىنان سۇراپ العان (ەگەمەن قازاقستان گازەتى، 26 قاڭتار 2005 ج). عايپەن اقساقال «حالىق جاۋى» بولىپ سوتتالعانىمەن وتانىن ساتپاعانىن دالەلدەي الماي پۇشايىم بولعانىن جىر قىلىپ ايتاتىن. ءۇش تىلدە شىققان كىتابىندا «بۇلبۇلدىڭ ءۇنى»، «انانىڭ قامقورلىعىن ۇمىتپا»، «جاۋىنگەردىڭ كۇندەلىك داپتەرىنەن ءۇزىندى»، «جارالانعان جۇرەك»، «دەمالىستا» اتتى قاداۋ-قاداۋ اڭگىمەلەرى باسىلعان. بۇل كىتاپ نەمىس ارمياسى باسشىلىعىنىڭ ساياسي-تاربيە باعىتتاعى تاپسىرىسى بويىنشا شىعارىلعانمەن، كىتاپشادا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىردە-ءبىر ءسوز جوق ەكەندىگىن، وقىعان جانعا ايقىن دا ناقتى ءبىلىنىپ تۇرادى. اڭگىمەلەرىنىڭ بارلىعى وتانعا، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش لەبىمەن ەرەكشەلەنەدى دەمەكپىز. سونىمەن، 1936 جىلى بەرلين قالاسىندا مۇستافا شوقاي راديو ارقىلى بارلىق تۇركىستاندىقتارعا ارناپ، ءسوز سويلەگەنى بەلگىلى. م. شوقايدىڭ سويلەگەن ءسوزى ۇنتاسپاعا جازىپ الىنىپ ساقتالعان، كەيىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى تەلەۆيدەنيە، راديو ارقىلى بەرىلدى. وسى ارادا مۇستافا شوقايدىڭ راديودا سويلەگەن ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىك:

«الىستا ءجۇرىپ ەل قايعىسىن ويلاپ، الىستا ءجۇرىپ ەل قامىن ويلاپ، ەۋروپانىڭ ءھار تاراپىندا جۇرگەن بۇگىنگى تۇركيادا تۇرعان، تۇركىستان جاستارى بىرىگىڭدەر!

سەندەردىڭ بىرلىكتەرىڭ، سەندەردىڭ ءبىر-بىرىڭە كۇش قوسۋلارىڭ - ەلىمىزدىڭ باقىتىنا قىزمەت ەتپەك.

مۇنى ۇمىتپاڭىزدار!

ءبارىمىزدىڭ قۇبىلامىز - ءوزىمىزدىڭ اتا جۇرتىمىز، ولكەمىز تۇركىستان بولماق!

تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ بارىمىزگە ءبىر ماقسات، ءبىر مۋحاببات ءۋازيفا بولماق.

مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!

قۇرىماسىمىز ءۇشىن، بوسپاسىمىز ءۇشىن - كۇشىمىزدى بىرىكتىرىپ، ءيىن تىرەستىرىپ، ءبىر-بىرىمىزگە جاردەم بەرىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك.

ونسىز ءبىزدىڭ كۇنىمىز قاراڭ.

مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!»

مۇستافا شوقاي سوزدەرىنىڭ سوڭىن «مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!» دەگەن سوزدەرمەن اياقتاپ وتىرعانىن اڭعارامىز.

سوعىستىڭ قاھارلى جىلى - 1943-تە عايپەن بەيىسوۆ تۇركىستاندىقتاردىڭ كوسەمى مۇستافا شوقايدىڭ وسيەتىن «سەن ونى ۇمىتپاۋعا ءتيىستىسىڭ!» دەپ جالعاستىردى.

1943 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۋكراينانىڭ ميرگورود قالاسىندا تۇرعان 162 تۇركىستان جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىنىڭ (كومانديرى گەنەرال-مايور، حيندي ءتىلىنىڭ مامانى نەيدەرمايەر) 1-ءشى پولكىنىڭ (كومانديرى حاركوۆ اسكەري اكادەمياسىن بىتىرگەن قازي قازىبەكوۆ) جاۋىنگەرلەرى الدىندا دالالىق راديو تورابى (رەپرودۋكتور) ارقىلى ۆەرماحتىنىڭ جوعارى باس كوماندوۆانيەسىنىڭ تۇركىستان ناسيحات ۆزۆودىنىڭ ۋنتەر-وفيتسەرى شەنىندە ول بىلاي دەپتى:

«سەن، مۇمكىن قاراڭعى تۇندە تۋعان شىعارسىڭ، سەنىڭ بەسىگىڭنىڭ ۇستىنە قايعىنىڭ قارا بۇلتى تونگەندە، قورىققانىڭنان كوز جاسىڭ كوكتەن قۇيعان جاۋىنداي جاۋعان شىعار. سول ۋاقىتتا، سەنى تىنىم تاپپاي بەيشارا اناڭ جۇباتتى، سەنىڭ جورگەگىڭدى قۇرعاتتى. سەنىڭ ءتۇزۋ، بەرىك بولىپ ءوسۋىڭ ءۇشىن قىزمەت ەتتى.