ХХ ғасыр Қазақстанда тікелей ұжымдастыру 1929 жылы басталды. 1930 жылдың 1 сәуіріне дейін шаруашылықтардың 50%-ы ұжымдастырумен қамтылды. Республикалық басшылық Ф.И. Голощекин бұл әрекетті Қазақстандағы «Кіші қазан» қажеттілігімен тікелей байланыстырды. Ұжымдастырудың апатты салдары (он мыңдаған жер аударылғандар мен концлагерьлерге сотталғандар, миллиондаған құрбандар) көшпелі халықты жоспарлы отырықшы деп аталатын жағдаймен күшейтті.

Шаруашылық мәселесінен мүлде бейхабар партия дилетанттары колхоз орталықтарына жүздеген мың бас малды шоғырландырды, киіз үйлерден таза орамдар мен көшелер жасады. Қазақтар қыстауларынан қуылып, жоғарыдан тапсырыспен тігілген киіз үйлерде жойылуға ұшырады. Әсіресе Ресейдің орталықтарынан келген «жиырма бес мың» жұмысшы жұмыс істейтін аймақтарда шығын көп болды.

Соның салдарынан ашаршылық пен түрлі індеттердің салдарынан осы жылдары қазақ халқының 50 пайызы (2,5 млн.) қырылды. Популяцияның көбеюі тоқтатылды, жыныстық және жастық құрылым бұзылды. Бұл бүгінгі күнге дейін нақты көрініс береді. 1929 жылы орталық үкіметтің тікелей қолдауымен Голощекин республика үкіметі жанынан Қоныс аудару басқармасын ұйымдастырды. Оның Жарғысында қоныс аударушыларға арнайы жер қоры бөлініп, ол жерге байырғы ұлт өкілдерін бекіту арқылы құрылатыны, т.б. көшпелілерді жаппай ұжымдастыру мен жаппай отырықшыландыруды жүзеге асыру арқылы.

Біраз уақыттан бері қазақтар үшін қайғылы салдары болған бірқатар шешімдер қабылданды. 1928 жылы 27 тамызда ҚазЦИК пен Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесінің «Байлық шаруашылықтарын тәркілеу туралы», сол жылдың 13 қыркүйегінде «Тәркілеуге қарсы күрескені үшін қылмыстық жауапкершілік туралы» бірлескен қаулылары қабылданды. Және ірі жартылай феодалдық байларды қуып шығару». 1930 жылы 19 ақпанда «Үздіксіз ұжымдастыру аймақтарында ауыл шаруашылығын социалистік қайта құруды күшейту және кулактар ​​мен байлармен күресу шаралары туралы» қабылданды.

Бұл зорлық-зомбылық шараларына халық кейде қолдарына қару алып, ашық қарсылық көрсетті. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1992 жылы 7 желтоқсандағы қорытындылары мен қаулысында Қазақстанда 1921-1931 жж. сталиндік күштеп ұжымдастыруға қарсы қазақтардың 372 көтерілісі болды, оған 80 мыңнан астам адам қатысты.

Олар әсіресе Созақ, Шемонаиха, Бұқтырма, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы, Самара, Абыралы, Шыңғыстау, Қастек, Балқаш, Шұбартау, Маңғыстаудағы көтерілістің қайғылы зардаптарымен танымал. Олар халықтың басқа республикаларға, оның ішінде шет елдерге қоныс аударуымен аяқталды.

Сонымен, 1930 жылдың басынан 1931 жылдың ортасына дейін Қазақстан аумағынан 281230 шаруа қожалығы көшіп келді. Олардың едәуір бөлігі Қытай, Иран, Ауғанстан территорияларына қоныс аударды. Жаппай ашаршылық жылдарында Қазақстаннан 1 миллион 130 мың адам қоныс аударса, оның 676 мыңы үйлерін біржола тастап кетсе, тек 454 мыңы ғана елге оралған. 1930 жылдардағы ГПУ органдары жүргізген жазалау әрекеттерінің нәтижесінде.

20 ғасырда көтерілістер мен қозғалыстарға қатысқаны үшін 5551 адам жауапқа тартылып, оның 883-і атылған. Бұл тек ГПУ жағынан зардап шеккен адамдар екенін ескеріңіз. Ал олардың қаншасы қолбасшылар мен революциялық үштіктердің қиянатының кесірінен қаза тапты? Ашаршылық пен онымен байланысты түрлі індеттердің салдарынан осы жылдар ішінде бүкіл қазақ халқының 49 пайызы қырылды!

1931-1933 жылдардағы ашаршылықтан Қазақстанда қанша адам өлгенін нақты ешкім білмейді. Қазақстан бұрын-соңды болмаған әлеуметтік эксперименттің алып сынақ алаңына айналды.

Бұл жерде Қазақстан этностарының дәстүрлі өмір сүру жүйелерін бұзумен аяқталып, ақыр соңында «Артта қалған халықтардың капитализмді айналып өтіп, социализмге өту мүмкіндігі туралы» ортодоксальді марксистік постулатты жүзеге асыруға қылмыстық әрекет жасалды. Адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған апат толық айтуга болады.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz