- Соңғы кездері дін және интеллигенция ұғымдарының арасындағы байланыс көптеп талқыланып жүр. Жалпы, бұл екі ұғымды не байланыстырады, әңгімемізді содан бастасақ...

- Соңғы кездері дін және интеллигенция ұғымдарының арасындағы байланыс көптеп талқыланып жүр. Жалпы, бұл екі ұғымды не байланыстырады, әңгімемізді содан бастасақ...

- Алдымен діннің не екенін және интеллигенцияның не екенін түсініп алайық. Осы екі ұғымның мағынасын дұрыс түсінбесек, онда сұраққа дұрыс жауап бере алмаймыз. Орыс тіліндегі «религия» сөзін «дін» деп немесе қазақшадағы «дін» сөзін орысшаға «религия» деп аударып жүрміз. Еуропа тілдерінде религион (religion) формасында. Орыстар, еуропалықтар бәрі осы бір көне латын сөзін алған, ол христиандықтан бұрын болған сөз. Латын тіліндегі «ligare» етістігі байлау, таңу дегенді білдіреді, сондықтан, религия бір нәрсеге байлану, тәуелді болу дегенді білдіреді. Көне дәуірлерде, әсіресе көптәңірлі нанымдар шарықтап тұрған кезде табиғат күштеріне, рухтарға, тәңірлерге өзін байлап беру, оларға басы байлаулы құлдық ұру деген түсініктен шықса керек. Ал «дін» сөзі арабша, бірақ оның Құраннан бұрынғы араб тілінің сөздік қорында болғанын ескерелік. Құран VII- ғасырдың басындағы көптәңірлі нанымдағы арабтардың тілімен, сол кездегі араб тілінің сөздік қорымен жазылған. Арабшадағы «дін» сөзінің көптеген мағыналары бар екенін көреміз: бой ұсыну, мойынсұну, бағыну, ұлықтау немесе жазалау, үстемдік, билік, қарыз, қарыз алу/беру, дағды, жақындық, жақын болу т.б. Көріп тұрғанымыздай «дін» сөзінің мағынасының ауқымы латыншадағы «религия» сөзінен әлдеқайда кеңірек, былайша қарасақ «жүйе» дегенге келетін секілді. Арабшадағы д-й-н (дейн) түбірінен басқа сөздер де шыққан; мысалға, «медин» - құл, «медине» - күң, қала, «тедайұн» - қарыздану. «Дін» сөзінің мағынасын толыққанды түсіну үшін осының бәрін ескеруге тиіспіз, яғни мойынсұну, жақын болу, қарыз (материалдық қатынастар), жүйе деп отырғаным да сондықтан. «Медине» қала дегенді білдіреді, адамдардың бір жерді мекендеп, бірге жақын өмір сүруі. Ал діннің қарыз мағынасына келер болсақ, біреуге ақша/зат беру немесе алу, бұл да адам мен адам арасындағы қатынасты білдіреді. Демек, дін арақатынасты білдіреді, бір жағынан жүйе, бір жағынан арақатынас. Ал арақатынас болған соң адамдардың арасында келіспеушілік болады, жақсылық не жаманшылық болады. Арақатынастардың нәтижесінде пайда болатын нәрселерді де реттеу, яғни басқару, үкім шығару, жаза болса жазасын беру, сый-сыяпат болса онысын да беру керек болады. Сондықтан, Ислам ұғымындағы «дін» еуропалықтардың түсінігіндегі бір нәрсеге барып байлану, соған өзін таңу деген тар мағынада емес, тұтастай алғанда күрделі арақатынастар, жақындық, өркениет, мәдениет. «Мәдениет» деген сөздің өзі де дінмен түбірлес, «медине» қала болса, «мәдениет» қалалық өмір дегенді білдіреді. Дінге «религия» деген тар шеңберден қарамауымыз керек. Егер тар шеңберден қарайтын болсақ, католик христиандардың түсінігіндегідей өмірді екіге бөліп аламыз: «религиозная жизнь» және «светская жизнь». Ислам дінінде ондай бөлу жоқ. Дегенмен, мұсылмандар ұзақ ғасырлар бойы христиандардың, еврейлердің ықпалына душар болғандықтан, мұсылмандардың да санасы өзгеріп, осы мәселелерге Исламда жоқ мазмұнмен қарайтын болған. Алдымен осы концепцияларды, осы категорияларды дұрыс түсіну керекпіз. Сондықтан, діннің жалпы ауқымы өте кең, ол бір үлкен өмір сүру жүйесі, арақатынастар жүйесі десек те болады. Жә, адам мен Жаратушының арасындағы дін болса Жаратушымен арақатынастарымыз, Оның бізге жақындығы және біздің Оған жақындығымыз, Жаратушы мен біздің арамыздағы байланыс, қатынас. Жаратушы бізге қарыз берді, мына өмірді берді, денсаулық пен ақыл берді. Міне, бізге берген қарыздары, нығметтері. Адамдар Жаратушының берген қарыздарын, жақсылықтарын, нығметтерін дұрыс пайдаланып, ізгі қоғам орнататын болса, оған «ислам қоғамы» дейміз. «Ислам» сөзінің де мағынасын дұрыс түсіну керекпіз. Ол да Құранға дейін, Пайғамбарымызға дейін арабшада болған сөз, ол да көп мағыналы. Ислам сөзі негізінен тәсілім болу, яғни, берілу, барып қосылу, жету, тыныштыққа жету, бейбітшілікке кенелу, өзін-өзі арнау, бағыштау, тыныштық, татулық деген мағыналарды береді. Дін – арақатынас, жүйе, бағалау болса, ислам – сол жүйеге берілу/бағыну арқылы тыныштық пен татулыққа кенелу, бейбітшілікке жету дегенді білдірсе керек. Яғни, сіздің ізгі арақатынасқа негізделген, игілікке жету мақсатымен жасалған іс-әрекеттеріңіздің барлығы да осы діннің/жүйенің құрамына кіреді. Мұны айтып отырған себебім, біз масихият пен исраилият (христиан және еврей ықпалы) қалыптастырған жаңсақ сана салдарынан «ғибадат» ұғымын да шектеп тастағанбыз. Дін дегенді әкеп, религия деп шектеп тастадық, ал Исламды бес парызбен шектедік! Ғибадатты да ораза, зекет, намаз, дәрет, қажылық сияқты бірнеше категориямен шектеп тастадық. Шындығында, тыныштыққа кенелудегі, тәсілім болудағы, яғни Жаратушының заңдылықтарына мойынсұнудағы (ислам), арақатынастарды ізгілікке келтірудегі (дін) жасап отырған әрекетіңіздің барлығы да ғибадаттың құрамына кіреді ғой. Тағы мағынасы шектелген немесе бұрмаланған негізгі ұғымдардың бірі – «аят». Аят айғақ, белгі, дерек, дәлел дегенді білдіреді. Құрандағы сөздер мен сөйлемдер Жаратушының айғақтары болғандықтан олар да «аят» санатына жатады, дегенмен Жаратушының басқа да айғақтары (аяттары) бар емес пе?! Құранның өзі айтады: күн мен түннің жаратылуы, табиғат құбылыстары, айналаңдағы тау мен тас, өсімдікдер мен аспан әлемі, жәндіктер т.б., осының бәрі де Жаратушының аяттары, яғни белгілері. Жоғарыда «дін», «ислам», «ғибадат» категорияларының мағыналарының христиандық пен иудаизмнің және басқа да діндер мен саяси идеологиялардың ықпалымен шегерілгенін айтып өттік, сол секілді «аят» дегенде де қазіргі мұсылмандардың ойына тек Құран сөздері ғана келеді! Космос, медицина, химия, биология, астрономия т.б. осылардың барлығы да Жаратушының аяттары, яғни айғақтары ғой, бірақ оны қазіргі мұсылмандар аят дегенде естеріне алмайды да дүнияуи ғылымдарға жатқыызады. Ал кімде-кім физикамен шұғылданса, космосты зерттеумен шұғылданса ол Жаратушының аяттарын зерттеумен шұғылданды деген сөз, міне ғибадат! Осыны дұрыс түсінген орта ғасырлық ғалымдар әл-Фараби, Ибн Сина, әл-Бируни сияқты бабаларымыз таңнан кешке дейін намаз оқып, ораза ұстап, жылына қажылыққа барып, зікір салып уақыт өткізбеген. Олар Жаратушының шынайы белгілерін, ғылымдағы аяттарын/заңдарын зерттеумен болған. Қазір екі рәкат намаз оқысаңыз, одан ешкімнің өміріне қандайбір өзгеріс келе қоймас, ал биологияны зерттеп, медицинаны зерттеп, сондай ғылымдардан бір жаңалық ашып, сол жаңалығыңыз мыңдаған науқас адамның ауруына ем болса немесе адамдарға жұмыстың бір көзі ашылса немесе адамдарға жейтін, ішетін, киетін дүниелер жасалып, мұқтаждығына, қажетіне жарап жатса, адамдардың өмір сүру сапасын жақсартып жатса, айналадағы табиғатты қорғауға көмегін беріп жатса немесе бір қылмысты анықтау кезінде сол қылмысты анықтаудың дәлдігін нығайтып жатса, бір жаңалық ашып, қылмыстың алдын алатын болса, не жасалған қылмыстың кімнің жасағанын анықтайтын құрал ойлап тапса т.б. әлдеқайда сауап емес пе?! Мысалға ДНК-ны алайық. Қылмыс орнында қалған қылмыскердің қаны, шашы, денесінен алынған заттары арқылы осыдан он жыл, жиырма, отыз жыл бұрынғы қылмыстардың беті ашылып жатыр. Осының бәрі жақсылық қой. Осының бәрі де тек өзіңе ғана емес, милиондаған, жүз миллиондаған адамдарға ізгілік әкелетін әрекеттер. Ал біз мұсылмандар болсақ, құлшылық, ғибадат дегенді тек төрт-бес категориямен шектеп қойдық. Ғибадат бізді Жаратқанға жақындатуы керек, дін жақындықты білдіреді, ол да адамдарды бір-біріне жақындатуы керек және ізгі қатынас, байланыс орнатуы керек. Әйтпесе, оқшауланып, жұрттан тасада өзің жасаған нәрсең сенің ішкі жан дүниеңе әсер етуі мүмкін, бірақ табиғатқа да, қоғамға да, адамға да пайдасы тие қоймас. Мұсылман қоғамдары діндегі негізгі ұғымдарды бұрмалап, шектеп қоя бастап еді, артта қалды. Олар дінді тек белгілі бір догматтардың жиынтығы ретінде, тиымдар мен рұқсаттардың, қатаң ережелердің жиынтығы ретінде бағалағандықтан Исламның адамзатқа бере алатын керемет жағымды, жақсы ресурсын, мүмкіндігін әкеліп, тар шеңберге шектеп тастады да ғылымда, білімде жаңалық ашудан қалды. Жаратушының ризықтары мен нығметтерін шектеу барлық салада жүріп жатты. Жемек-ішпек, киім-кешек... Киген киімнің формасы, мұрт-сақал, балақ, басты жабу т.б. секілді мәселелерде ол шын мәнінде қандай мағынада, нені білдіреді дегенді ойлаудың орнына, мұсылмандар Пайғамбарымыздан бірнеше ғасыр кейін қалыптасқан жолдарды айна қатесіз қабылдау және қайталау арқылы бақытқа жетеміз, жұмаққа жетеміз деп келді...

- Ал мұндай қоғамнан интеллигентер шығу мүмкін бе? Дін жолындағы интеллигенттер кімдер?

– Жә, енді интеллигенция туралы сәл-пәл айтайық. Түбір сөз «интеллект» латыншадағы «intellegere» етістігінен өрбіген, «аңдау, пайымдау» дегенді білдіреді, яғни мұнда зерде бар, интеллигенция – зерделі адамдар. Біз оны «зиялы» деп аударып жатырмыз, негізінен зерделі деген дұрысырақ келетін сияқты. Яғни, ойланатын, ой өндірісі бар, ойлау ресурсын пайдаланатын, тар шеңберде қалмайтын, бір орында шегеленіп қалмайтын, әр мәселеге сыни көзбен қарап, эмпирикалық әдістерді пайдаланып, бір жаңалық, соны ой, соны пікір өндіретін адамдар, дұрыс пен терісті ажырата алатын, хақ пен нахақты айыра алатын адамдар деген сөз инттеллигенция. Мұсылман елдерінде Пайғамбарымыздан кейін шамамен ХІІІ-ғасырға дейін керемет интеллигенция қалыптасқан еді. Ол кезде күшті философиялық мектептер, бағыттар пайда болды. Мысалы Бағдат, Каир, Дамаск, Куфа, Басра қалаларында философиялық, ғылыми зерттеулер жасалды. Батыстағы Испаниядағы Андалусияда мұсылмандар жеті ғасыр өмір сүрді, ғылым мен өнер ғажап жетістіктерге қол жеткізді. Шығыстағы Үндістанға дейінгі кеңістікте он мыңдағын мұсылман интеллигенция өкілдері болды. Олар ғылымның барлық саласында еңбек етті, әсіресе, көне дәуір грек философтарының еңбектерін арабшаға аударып сақтап қалды. Егер алғашқы дәуірдегі зерделі мұсылмандар осы еңбектерді аудармағанда бүгінгі әлем Аристотелдің, Платонның, Сократтың философиялық ойларын білмес еді, өйткені олардың түпнұсқалары сақталмағандықтан бізге осы арабша аудармалары арқылы ғана жеткен. Мұсылман қоғамы шарықтап дамыған ғасырларда керемет ашық пікірталас жасау үрдісі болған. Үлкен қалаларда мұсылман, христиан, еврей, маздакизм, зороастризм, манихеизм т.б. нанымдарындағы адамдар емін-еркін келіп, проблеманы ортаға салып, бірге талқылайтын, айтысатын. Ол кездегі мұсылмандар Сирия, Ирак, қазіргі Түркия мен Мысыр елдерінде ежелден жалғасып келе жатқан медицина, химия, математика, астрономия мектептерін жақсы меңгеріп алды, басқа діндегі ғалымдардың шәкірті болып, олардың ілімінен пайдаланды. Мысалға, әл-Фарабиді айтуға болады, оны оқытып, дәріс бергендер басқа діндегі ғалымдар, ұстаздар болатын. Ол кезде ондай бөліну жоқ еді, қазір ғой, тіпті, мұсылманның ішінде бөлінеді басқасын айтпағанда. Қазіргі мұсылмандар нешетүрлі ағымға бөлініп алып, бірімен бірі амандаспайды, бірімен бірі бір дастарханда отырмайды. Ол кезде еврейлерден, христиандардан, митраист ғалымдардан сабақ ала берген, ешкімнің дінінде шаруасы болмаған, қайта берген іліміне, үйретіп отырған дүниесіне, көзін ашып, санасын оятып отырған біліміне қараған, құрметтеген. Ал ХІІІ-ғасырдан кейін мұсылман қоғамдарында осы интеллектуалды прогресс тоқырауға ұшырады. Оның көптеген себептері бар. Саяси билікке талас салдарынан және саяси билікті қолында ұстап отырған топтар мен адамдар, патша әулеттері, халифалар, императорлар қолдан діни тап ұйымдастырып, прогрессивті ойлау мен жоғарыда екшелген негізгі категориялар деформацияға ұшыраған. Қолдан жасалған діни тап (рұһбандық, религиозное сословие) өзін қолпаштаған саяси билікті қолдап, нығайтып отырған, ол үшін дінді бұрмалаудан еш тайынбаған. Ал Құранда діни тап жоқ! Құран, қайта оны сынаған, рұһбандық христиандар мен еврейлердің өздерінің ойлап тапқаны деген (Құран, Хадид сүресі, 27-аят). Ислам дінінде (бейбітшілік жүйесінде) пенде мен Жаратушының арасында дәнекер болмайды, жер бетінде ешкім Алланың уәкілі емес, ешкім Оның атынан үкім бере алмайды, ешкім ешкімге зорлық-зомбылық жасай алмайды. Адамдар тең құқықты жаратылған, адамның адамнан үстемдігі оның ізгі істерінің көптігіне байланысты. Мұсылман қоғамындағы осы бұрмалаушылық пен деградация синкретизм мен жоғарыда шет жағасы келтірілген себептерге байланысты пайда болды. Ол кездегі қоғам касттардан құралатын, ұрық қуалайтын, әкеден балаға қонатын патшалық, ақсүйектік, сонымен қатар құлдар, монахтар, әскерлер, бұқара жұрт. Арабтар Пайғамбарымыз өмірден өткен соң бар жоғы бір ғасырда Атлант мұхитынан Үнді мұхитына дейінгі елдерді, былайша айтқанда сол кездегі жер бетінің тең жартысын жаулап алды. Көшебе арабтардың жазба мәдениеті, мемлекетті басқару жүйесі көршілес Иран мен Византия сияқты дамыған емес-ті. Әр жерге бір-бір әкім, бір-бір басшы тағайындап, азғантай қосындарын қалдыра берген. Араб билеушілер сол елде қандай авторитеттер бар, қандай нанымдар бар, қандай ағымдар бар болса солармен бірге өмір сүріп, ықпалға ұшырап отырған. Діни авторитеттер дін туралы пікір айтуды өздерінің монополиясына алып алған. Қазіргі Ватикан сияқты, католик діні туралы үкімді Ватикан ғана айта алады. Ватикан діни рұһбандық сыныптың, яғни діни таптың, шіркеу институтының мемлекетке айналған формасы ғой. Орыстарда діни мәселе туралы үкімді тек православие шіркеуі айтады. Басқа адамдар, ол мың жерден сол діннің білгірі болсын, мың жерден керемет білімді болсын, ондай құқығы жоқ. Егер шіркеуден тыс бір адам қандайбір пікір айтар болса, оны шіркеу дереу қаралап, кәпір етіп шығаруы мүмкін. Біреу католик дініндегі мына нәрсе дұрыс емес, Рим Папасының мынадай пікірі пәлең ғылымға сай келмейді немес адамға, қоғамға зияны бар десе, ондай адамды Ватикан қудалауға салып, оны тозақтың адамы етіп шығарады. Бұрын болса басы кетер еді, қазіргі заманда шіркеудің ондай мүмкіндігі жоқ болып тұрғаны қуантады. Мұсылман қоғамында да бұған ұқсас ахуал болған. Әсіресе, ХІІІ-ғасырдан бастап мұсылмандар аналитикалық ойлаудан, рационалды және прогрессивті ойлаудан алшақтады, құр жаттанды дүниелермен шектеліп қалды. Қолдан жасалған діни авторитеттердің (!) сөзінен шыға алмай, құдды христиандардың схоластикасы мен догматизмінің қақпанынан шыға алмағаны секілді күй кешкен. Оның зияны неде? Ол интеллигенцияның қалыптасуына зиян етеді, себебі, ғылымға ырық бермейді ғой! Ал ғылым дамуы үшін еркіндікте болуы тиіс. Ғылыммен шұғылданатын адам ешбір қысымға, ешбір қорқынышқа тап болмауы керек. Еркін ойлайтын адам, еркін зерттеу жасап, өз ойын еркін жеткізе алатын адам ғана жаңалық ашады. Ал бұғауда тұрған, неше түрлі догматтардан қорқып, ана жақтан шіркеу не дейді екен, мына жақтан билеушілер не дейді екен, қай авторитет маған қандай жаза береді екен дейтін адам қандай жаңалық аша алады?! Оданша аш құлақтан тыныш құлақ деп, ғибадат ритуалдарын жасап отыра береді ғой амалсыздан! ХІІІ-ғасырдан бастап, қазіргі мұсылман елдеріндегі негізгі діни мектептер мен ағымдар толыққанды қалыптасып, олардың ережелері тастай қатып, адамдардың санасына әбден құйылды. Билеушілер бұқара көпшілікті билеп төстеудің ең қолайлы құралы ретінде осы схоластикалық және регрессивті діни ұстанымды шебер пайдаланып келді, өйткені, оларға еркін ойлайтын адамдардың керегі жоқ болды, тіпті оны белгілі дәрежеде қауіп деп бағалады. Оларға керісінше тұр десе тұратын, отыр десе отыратын, өл десе өлетін, өлтір десе өлтіретін құлдар ғана керек болды....

 - Қазір де солай болып кеткен жоқ па?

– Қазір де солай деуге болады, пәлендей өзгеріс көріп тұрған жоқпын, тек Түркиядағы Мұстафа Кемал Ататүрік ғана зайырлы қоғам орнатып, халықтың схоластикадан құтылуына және дамыған өркениетті ел болуына жол ашатын реформаларды жасаған. Мұсылмандардың тоқырауына және артта қалуына ХІІІ-ғасырдағы Шыңғыс бастаған мұңғұл шапқыншылығы да қатты әсер етті. Көрмейсіз бе, Монғолиядан келген еш өндірісі жоқ, оқуы да, білімі де жоқ, сауаттылығы да жоқ мұнғұлдар ғасырлар бойы гүлденіп өскен қалаларды қалай жойды?! Әскері қойша қырылған мұсылман елдерінің шамасы неге келмей қалды?! Шыңғыс 1219-1227 жылдары осы елдерге шауып, оның ұрпақтары Қытай, Еуропа, Таяу Шығыс елдерін түгел бағындырып, оның бәрінің күл талқанын шығарып, өркениет ошақтарын жойып жіберді. Себебі, жеңіліске ұшыраған мемлекеттердің адамдары тоқырауға ұшырап, өздерінің рухани күш-жігерінен ажырап, бір жағынан түрлі авторитеттер мен таптардың арасындағы бәсекелестік пен кикілжің салдарынан ортақ күш шығара алмай, әрқайсысы құрдымға кетті. Еркін ойлай алмайтын адамдар, еркін зерттеу жасай алмайтын, өз сөзін еркін жеткізе алмайтын адамдар жасық болып келеді. Жасық адам қорқақ болып келеді, ал қорқақ адам табынғыш болып келеді. Біреуге байланып, жағымпазданып, жалтақтап, біреуге тез беріліп, тез сатылып, тез көніп кетеді. Шыңғыстың шапқыншылығы тұсындағы мұсылман елдері осындай халде еді. Есесіне Шыңғыстың қосындарында ондай проблема болған жоқ, олар ондай догмат, діни тап, схоластика дегенді білген де жоқ. Бір жағы Шыңғыс ажал деген қорқынышты өте тиімді пайдалана білді, қорқытып не зорлықпен ортақ күш ұйымдастыра білді, аяушылықтың не екенін білмейтін әккі айласымен бәрін жапа-тармағай быт-шытын шығарды, қаншама мемлекеттерді, кітапханаларды өртеп, бәрін жойып жіберді...

- Сонда интеллигенция дін мәселесіне ХІІІ-ғасырдан кейін келді дейсіз ғой...

– Жоқ, олай деуге болмайды. Бұл бір адам, я екі адам туралы әңгіме емес қой. Жүздеген, мыңдаған, миллиондаған адам бар. Бірақ, ХІІІ-ғасырдан кейінгі мұсылман интеллигенциясының тағдыры қиын болды, яғни, олар бір нәрсе жасайын десе, бір жаңалық ашайын десе, жан-жақтан қыспаққа ұшырап, тентіреп тұрды. Мына жақтан молдалар, сол кездегі діни авторитеттер «мұның бәрі сайтанның ісі, сайтанның тірлігі, бұл күнә, мынау харам, анау күнәкарлық» деп, шам алып соңына түскендіктен мұсылман елдері артта қалды. Мысалы, Осман империясы кезінде керемет ғылыми идеялар әкелген кейбір ғалымдар кертартпа молдалардың қудалауына ұшырап, жазым болған. ХІІІ-ғасырдан кейінгі мұсылман қоғамының қаншалықты құлдырағанын көру үшін қазіргі Ауғанстанға қарасаңыз жеткілікті....

- Ал енді діннің саясатқа араласуына не дейсіз?

 – Сұхбатымыздың басында діннің шынайы һәм толыққанды мағынасын айтып кеттік ғой, ол барлық саланы қамтып отырған бағалау жүйесі, арақатынастар жүйесі. Жалпы өмір де солай емес пе?! Дін ізгілік пен әділеттілік қағидаларын басшылыққа алады, қандай нәрсе болса да ол ізгілік мақсатында жасалуы керек, ол ақылға қайшы болмауы керек, жалпы адамның ар-ұжданына, қадір-қасиетіне зарар келтірмеуі тиіс. Ең бастысы, әрине, әділеттілік, яғни теңдік болуы керек. Осы тұрғыдан алар болсақ, қандай бір қоғамдағы адамдар арасындағы қатынастар осы принциптер бойынша жүзеге асырылып жатса, міне сол қоғамды «ислам қоғамы» деп атауға әбден болады. Байқасаңыз, мен мұны қазіргі қалыптасқан жаңсақ түсініктегі категориялармен айтып отырған жоқпын, ол бойынша Ауғаныстан ислам қоғамы болмақ! Мен, жалпы қарапайым логиканы,  рационалды ойлауды және ізгілік пен әділдік қағидаларын басшылыққа ала отырып, Құран аяттары негізінде айтып отырмын. Алайда, ХІІІ-ғасырдан кейінгі кезеңдерде қоғам бұрмаланып, діннің өзегінен адамдар алшақтап кеткен соң, дін тек символикаға, қатаң ережелер жиынтығына айналып кетті. Дін өзінің ішкі өзегінен алшақтатылып, саяси билікті ұстап тұрған күшке айналдырылды, «патша Алланың жердегі көлеңкесі» деген сөздер кең таратылды. Мұсылман елдерінің тарихын оқыңыздар, талай шейхтар, шейхулисламдар, дін көсемдері т.б. әміршіні мақтап, жарылқап, фәтуа беріп, талай тіршіліктерді дінді қалқан етіп, дінді бет перде етіп, жүзеге асыруына жағдай жасаған. Демек, діннің саясаттың инструменттерінің біріне айналуы бұрыннан келе жатқан құбылыс. Өткен ғасырда көптеген мұсылман елдерінде «ислам партиясы» атанған саяси партиялар пайда болды. Олардың саясатта істеп жатқан тіршіліктерінің Ислам дінімен үш қайнаса да сорпасы қосылмауы мүмкін, бірақ оны ойлап отырған адамдарды көрмейсің. Бұл да дін арқылы қанаушылықтың бір түрі. Еуропа елдерінде де «христиан партиялары» бар. Мәселен, Германияда CDU «Христиан демократиялық партиясы». Ислам дінінде, яғни бейбітшілік пен тыныштыққа кенелтетін арақатынастарға негізделген жүйеде ол жоқ нәрсе. Бұл таза христиандық сананың жемісі – себебі, онда шіркеу бар, шіркеу Иса Мәсіхтің өкілі, Құдайдың жердегі авторитеті, Құдайдың атынан үкім беретін институт, христиандықта теократиялық мемлекет бар, клергия бар, догматтар бар, мың жылдан астам Еуропа халықтарын тікелей шіркеу билеген... Ал осы нәрселер Ислам дінінде жоқ, бірақ амалиятта діни синкретизм және саяси себептерге байланысты мұсылман қоғамдарында пайда болған десек қателеспейміз. Мысалы, қазіргі қоғамда «діндарлық», «діншілдік» сіздің қоғамдағы мәртебеңізді айқындайтын, қоғамдағы рөліңізді, беделіңізді, мүмкіндігіңізді белгілейтін факторларға айналып кетті. Қазір жасаған ғибадаттарын күніге жарнамалайтын адамдарды көру жаңалық емес. Жоғарыда айттық қой, адамдардың барлығы тең құқықты жаратылған деп. Адамның адамнан артықшылығы жасаған ізгі істерінің, пайдалы істерінің көптігіне байланысты. Бұл идеал. Ал қазіргі қоғам олай емес. Бұрмаланған сана бойынша діни рәсімдерді жасау, қажылыққа бару, намаз оқу, басына орамал тарту-тартпау, сақалды болу-болмау т.б. сіздің қоғамдағы орныңызды анықтап жатыр, ішкі мазмұн мен сол мазмұннан туындайтын еңбек пен қам-қарекетке емес көбінесе сыртқы пішінге иек арту кең таралып кетті. Басқасын айтпағанда, кешегі Кеңес дәуірінде олай емес еді ғой. Қазір дін кім көрінгеннің қолындағы ойыншыққа, қанау құралына айналып кетті, әсіресе, маркетинг жағынан... Исламдық банкілер, исламдық қаржы ұйымдары дегендер шықты. Момын халық осының бәріне инанып, тек соларға барады, ақшасын соларға салады. Ал «халал» өнімдер туралы айтпасақ та белгілі...

- Мұндай жағдай  дінімізге кір келтіріп жүрмей ме?

– Дініміз пәк, мыналар болса пәк діннің айналасындағы бұрмалаушылықтар мен ластықтар, адам факторы болған соң ол бола бермек, мәселе сананы оятуда, саналандыруда, білімділендіруде. Зайырлылық қағидасы осындайда аса маңызды, аса қажет. Зайырлылық діни қанаушылыққа жол бермейді, бұқара халықтың кертартпа ағымдардың соңынан құрдымға кетуіне тосқауыл қояды, алдаушылық пен көзбояушылықты еңсереді. Әйтпесе, қоғам қанаушылардың қолжаулығына айналып, бұзақылық көбейіп, елде іріткі мен бүлік пайда болады. Мысал ретінде демократиялық жүйедегі сайлауды алайық. Қазіргі жаңсақ санамен қалыптасқан қоғамда діндарлықтың сіздің қоғамдағы орныңызды анықтайтын басты айқындаушыға айналғанын жоғарыда айттық. Осындай қоғамда сайлаушылар кімге дауыс береді? Олар "діндарлығы", "діншілдігі", "тақуалығы" жағынан танымал болған адамдарға көбірек дауыс береді! Ислам банкіне, халал тауарға не үшін барып жатса, діндар (!) үміткерге де сол үшін дауыс береді, жанын салып талпынады. Қажыға пәленбай рет барған, мешіт салған, жұма намаздарынан қалмайтын т.б. деген сөздерді жиі естисіз, ол адамның жасаған еңбегі, білімділігі, сол орынға сәйкестігі т.б. екінші қатарда қалады! Түркияда саяси билікті 2002-жылдан бері ұстап отырған партия – Әділет және даму партиясы деп аталады, басшысы Ережеп Тайып Ертуған, премьер-пинистр. Осы партия Түркиядағы діншіл партия және дінді шебер пайдалану арқылы саясатта ұпай жинай білген партия екені белгілі. 2011-жылғы сайлауда дауыс бергендердің 49,5% дауысын алған. Бұл Түркияда сирек болатын жағдай. Жалпы халқының көбісінің сауаттылық деңгейі төмен осы елде дін мен саясат етене араласып кеткені белгілі. Соңғы 65 жылда өткен сайлауларда партиялардың тағдырын олардың діни жамағаттармен келіссөздері шешкен. Сайлаушылар қай партия дінге жақынырақ, қайсысының басшысы діндар және ислам қоғамын орнатпақ болса соған дауыс беретін болған. Есесіне діндарлығымен танылмаған немесе діннің саясаттың құралы болуына қарсы шыққандарды «діннің жауы», «имансыз» т.б. деп айыптап, оларға дауыс беруден тайсалтып отырған. Мысалға, осындай қоғамда бір партияның басшысы діндарлығымен көзге түспеген дейік, тіпті ол атеист болсын. Бірақ, ол керемет білімді адам дейік, басшылық тәжірибесі бар, заңды да, саясатты да жақсы біледі дейік, әділеттілік принципін бекем ұстанады дейік, өзінің жеке өмірінде де адал, жемқорлыққа батпаған, бала-шағасын адал еңбегімен өсірген, олар да өз еңбектерімен күн көріп жатыр дейік, міне осындай адамға және оның партиясына қарапайым «діншіл» халық дауыс бермейді, санасы бұрмаланған олар қайта дінпаздарға барып дауыс береді, әйелдер қолдарындағы алтын білезіктерін шешіп, материалдық көмек ретінде тарту етеді! Сондықтан, бұрмаланған түсініктегі дінді саясатқа араластырмау керек. Сұхбатымыздың басында айтылған нағыз «дін» ұғымында діни партия деген болмайды, ол жерде діни тап болмайды және діни қанаушылық та болмайды. Нағыз дін жүйесінде билікке үміткер адам өзінің жасаған ғибадаттары мен пайғамбардың яки басқа бір белгілі адамның ұрпағы екенін алға тартпайды, керісінше ол өзінің еңбек жолындағы жетістіктерін, қандай қиын да күрделі мәселелерге шешім тапқанын айтады, билікке келсе қандай проблемаларды шешетінін нақты мысалдарымен түсіндіріп береді. Сайлаушылар тек осы принциптер бойынша үміткерлерді бағалап, дауыс беретін болады. Тек қана компетенциясы бар, былыққа белшесінен батпаған, білікті де еңбекқор, принципшіл һәм адал үміткерлер және олардың партиялары жеңіске жетеді. Ал адамдардың тақуалық дәрежесі және имандылықтарын Жаратушы өзі анықтап, өзі тиесілі бағасын береді, ол пенделердің шаруасы емес, Жаратушының құзырындағы нәрсеге араласып, адамдарға тақуалық және имандылық тұрғысынан баға беру қоғамға және дінге тек зиян әкеледі. Сондай-ақ, шынайы һәм бұрмаланбаған діндегі қоғамда халық аманатты, сол аманатты көтеруге лайықты адамға ғана тапсыруы керек, Құран солай дейді (Ниса сүресі, 58-аят). Шынайы мұсылман қоғамында қандайбір адамның сәлде орайтыны, сақалының бар-жоғы, киген киімі, қажылығы, зекеті т.б. ол адамды қандайбір қызметке әкелер кезде, оған билік тізгінін берер кезде шешуші рөл атқармайды. Ондай жағдайда оның біліміне, қабілетіне, парасаттылығына, өмірдегі адал жетістіктеріне, еңбек жолына, әділет пен ізгілік принциптеріне сәйкестігіне қаралады. Өкінішке қарай, қазіргі мұсылман қоғамдарында ешкім оған қарап отырған жоқ. Есіл дерттері оның діни атағы мен діндарлығын анықтауда, «күнәсі» бар болса, оны паш етіп, жариялауда! Қазір мұсылман елдеріндегі сондай «діншіл» басшылардың намаз оқып жатқандағы, Кәғбаны айналып жатқандағы, ихрам киген кездегі, дұға жасап жатқандағы суреттері мен бейнебаяндарын көруге болады, ғаламтор сондай материалдарға толы. Білім деңгейі төмен немесе осы басшылармен жең ұшынан жалғасқан діни ағымдар мен топтардың торына түскен нағыз (!) мұсылмандар сайлау белсендісіне айналып, неғұрлым көбірек дауыс жинау үшін «жиһадқа» аттанады, табыс деңгейі төмен жанұялараға азық-түлік, көмір, ыдыс-аяқ т.б. тегін таратылады, жұмыссыздарға партияның билігіндегі әкімдіктер мен мердігер компаниялар арқылы жұмыс орны тауып беріледі. Сонымен қатар әлемдік алпауыттардың, әсіресе АҚШ сияқты елдердің мұсылман қоғамдарындағы сайлауларға ықпалын да ескерген жөн. Осындай пендеге құл болған қоғам алға жылжи ма?! Жылжымайды. Кореяның телефонын, Жапонияның машинасын пайдаланып отыра береді, Еуропаның дәрілерін шаммен іздейді. Меккедегі Кәғбаның айналасындағы дүкендерге барып көріңдер, ондағы жайнамаз, тәсбих, тақия т.б. бәрі Қытайда жасалған. Осының бәрі дінді бұрмалаудың, Жаратушының жүйесін тарылтып, оның мағынасы мен мазмұнын шектеп тастаудың апаттары. Жалпы зайырлы мемлекетте діни негізде партия ашу дұрыс емес. Біздің Конституциямызда да Қазақстан Республикасында этникалық негізде, дін негізінде партия ашуға болмайды деп жазылған. Өкінішке қарай, соңғы 10-15 жылда қоғамда қатты регресс және деградация болды, діннің атын жамылған деструктивті ағымдар мен пиғылдар көптеген азаматтарымыздың санасын улады, қоғамның барлық саласына кіріп те кетті. Оның жойқын әсерін еңсеру үшін кешенді шаралар жасалмаса, қоғамның санасын ояту үшін жан-жақты іс-әрекеттер жүзеге асырылмаса бұдан да бетер жағдайлар қалыптасуы әбден мүмкін....  

Сұхбаттасқан

Мөлдір МОЛДАХМЕТ

"Ақиқат" журналы