- سوڭعى كەزدەرى ءدىن جانە ينتەلليگەنتسيا ۇعىمدارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس كوپتەپ تالقىلانىپ ءجۇر. جالپى، بۇل ەكى ۇعىمدى نە بايلانىستىرادى، اڭگىمەمىزدى سودان باستاساق...

- سوڭعى كەزدەرى ءدىن جانە ينتەلليگەنتسيا ۇعىمدارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس كوپتەپ تالقىلانىپ ءجۇر. جالپى، بۇل ەكى ۇعىمدى نە بايلانىستىرادى، اڭگىمەمىزدى سودان باستاساق...

- الدىمەن ءدىننىڭ نە ەكەنىن جانە ينتەلليگەنتسيانىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ الايىق. وسى ەكى ۇعىمنىڭ ماعىناسىن دۇرىس تۇسىنبەسەك، وندا سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرە المايمىز. ورىس تىلىندەگى «رەليگيا» ءسوزىن «ءدىن» دەپ نەمەسە قازاقشاداعى «ءدىن» ءسوزىن ورىسشاعا «رەليگيا» دەپ اۋدارىپ ءجۇرمىز. ەۋروپا تىلدەرىندە رەليگيون (religion) فورماسىندا. ورىستار، ەۋروپالىقتار ءبارى وسى ءبىر كونە لاتىن ءسوزىن العان، ول حريستياندىقتان بۇرىن بولعان ءسوز. لاتىن تىلىندەگى «ligare» ەتىستىگى بايلاۋ، تاڭۋ دەگەندى بىلدىرەدى، سوندىقتان، رەليگيا ءبىر نارسەگە بايلانۋ، تاۋەلدى بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. كونە داۋىرلەردە، اسىرەسە كوپتاڭىرلى نانىمدار شارىقتاپ تۇرعان كەزدە تابيعات كۇشتەرىنە، رۋحتارعا، تاڭىرلەرگە ءوزىن بايلاپ بەرۋ، ولارعا باسى بايلاۋلى قۇلدىق ۇرۋ دەگەن تۇسىنىكتەن شىقسا كەرەك. ال «ءدىن» ءسوزى ارابشا، بىراق ونىڭ قۇراننان بۇرىنعى اراب ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا بولعانىن ەسكەرەلىك. قۇران VII- عاسىردىڭ باسىنداعى كوپتاڭىرلى نانىمداعى ارابتاردىڭ تىلىمەن، سول كەزدەگى اراب ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىمەن جازىلعان. ارابشاداعى «ءدىن» ءسوزىنىڭ كوپتەگەن ماعىنالارى بار ەكەنىن كورەمىز: بوي ۇسىنۋ، مويىنسۇنۋ، باعىنۋ، ۇلىقتاۋ نەمەسە جازالاۋ، ۇستەمدىك، بيلىك، قارىز، قارىز الۋ/بەرۋ، داعدى، جاقىندىق، جاقىن بولۋ ت.ب. كورىپ تۇرعانىمىزداي «ءدىن» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنىڭ اۋقىمى لاتىنشاداعى «رەليگيا» سوزىنەن الدەقايدا كەڭىرەك، بىلايشا قاراساق «جۇيە» دەگەنگە كەلەتىن سەكىلدى. ارابشاداعى د-ي-ن (دەين) تۇبىرىنەن باسقا سوزدەر دە شىققان; مىسالعا، «مەدين» - قۇل، «مەدينە» - كۇڭ، قالا، «تەدايۇن» - قارىزدانۋ. «ءدىن» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تولىققاندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز، ياعني مويىنسۇنۋ، جاقىن بولۋ، قارىز (ماتەريالدىق قاتىناستار), جۇيە دەپ وتىرعانىم دا سوندىقتان. «مەدينە» قالا دەگەندى بىلدىرەدى، ادامداردىڭ ءبىر جەردى مەكەندەپ، بىرگە جاقىن ءومىر ءسۇرۋى. ال ءدىننىڭ قارىز ماعىناسىنا كەلەر بولساق، بىرەۋگە اقشا/زات بەرۋ نەمەسە الۋ، بۇل دا ادام مەن ادام اراسىنداعى قاتىناستى بىلدىرەدى. دەمەك، ءدىن اراقاتىناستى بىلدىرەدى، ءبىر جاعىنان جۇيە، ءبىر جاعىنان اراقاتىناس. ال اراقاتىناس بولعان سوڭ ادامداردىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك بولادى، جاقسىلىق نە جامانشىلىق بولادى. اراقاتىناستاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن نارسەلەردى دە رەتتەۋ، ياعني باسقارۋ، ۇكىم شىعارۋ، جازا بولسا جازاسىن بەرۋ، سىي-سىياپات بولسا ونىسىن دا بەرۋ كەرەك بولادى. سوندىقتان، يسلام ۇعىمىنداعى «ءدىن» ەۋروپالىقتاردىڭ تۇسىنىگىندەگى ءبىر نارسەگە بارىپ بايلانۋ، سوعان ءوزىن تاڭۋ دەگەن تار ماعىنادا ەمەس، تۇتاستاي العاندا كۇردەلى اراقاتىناستار، جاقىندىق، وركەنيەت، مادەنيەت. «مادەنيەت» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە دىنمەن تۇبىرلەس، «مەدينە» قالا بولسا، «مادەنيەت» قالالىق ءومىر دەگەندى بىلدىرەدى. دىنگە «رەليگيا» دەگەن تار شەڭبەردەن قاراماۋىمىز كەرەك. ەگەر تار شەڭبەردەن قارايتىن بولساق، كاتوليك حريستيانداردىڭ تۇسىنىگىندەگىدەي ءومىردى ەكىگە ءبولىپ الامىز: «رەليگيوزنايا جيزن» جانە «سۆەتسكايا جيزن». يسلام دىنىندە ونداي ءبولۋ جوق. دەگەنمەن، مۇسىلماندار ۇزاق عاسىرلار بويى حريستيانداردىڭ، ەۆرەيلەردىڭ ىقپالىنا دۋشار بولعاندىقتان، مۇسىلمانداردىڭ دا ساناسى وزگەرىپ، وسى ماسەلەلەرگە يسلامدا جوق مازمۇنمەن قارايتىن بولعان. الدىمەن وسى كونتسەپتسيالاردى، وسى كاتەگوريالاردى دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەكپىز. سوندىقتان، ءدىننىڭ جالپى اۋقىمى وتە كەڭ، ول ءبىر ۇلكەن ءومىر ءسۇرۋ جۇيەسى، اراقاتىناستار جۇيەسى دەسەك تە بولادى. ءجا، ادام مەن جاراتۋشىنىڭ اراسىنداعى ءدىن بولسا جاراتۋشىمەن اراقاتىناستارىمىز، ونىڭ بىزگە جاقىندىعى جانە ءبىزدىڭ وعان جاقىندىعىمىز، جاراتۋشى مەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى بايلانىس، قاتىناس. جاراتۋشى بىزگە قارىز بەردى، مىنا ءومىردى بەردى، دەنساۋلىق پەن اقىل بەردى. مىنە، بىزگە بەرگەن قارىزدارى، نىعمەتتەرى. ادامدار جاراتۋشىنىڭ بەرگەن قارىزدارىن، جاقسىلىقتارىن، نىعمەتتەرىن دۇرىس پايدالانىپ، ىزگى قوعام ورناتاتىن بولسا، وعان «يسلام قوعامى» دەيمىز. «يسلام» ءسوزىنىڭ دە ماعىناسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەكپىز. ول دا قۇرانعا دەيىن، پايعامبارىمىزعا دەيىن ارابشادا بولعان ءسوز، ول دا كوپ ماعىنالى. يسلام ءسوزى نەگىزىنەن ءتاسىلىم بولۋ، ياعني، بەرىلۋ، بارىپ قوسىلۋ، جەتۋ، تىنىشتىققا جەتۋ، بەيبىتشىلىككە كەنەلۋ، ءوزىن-ءوزى ارناۋ، باعىشتاۋ، تىنىشتىق، تاتۋلىق دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. ءدىن – اراقاتىناس، جۇيە، باعالاۋ بولسا، يسلام – سول جۇيەگە بەرىلۋ/باعىنۋ ارقىلى تىنىشتىق پەن تاتۋلىققا كەنەلۋ، بەيبىتشىلىككە جەتۋ دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ياعني، ءسىزدىڭ ىزگى اراقاتىناسقا نەگىزدەلگەن، يگىلىككە جەتۋ ماقساتىمەن جاسالعان ءىس-ارەكەتتەرىڭىزدىڭ بارلىعى دا وسى دىننىڭ/جۇيەنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىز ماسيحيات پەن يسرايليات (حريستيان جانە ەۆرەي ىقپالى) قالىپتاستىرعان جاڭساق سانا سالدارىنان «عيبادات» ۇعىمىن دا شەكتەپ تاستاعانبىز. ءدىن دەگەندى اكەپ، رەليگيا دەپ شەكتەپ تاستادىق، ال يسلامدى بەس پارىزبەن شەكتەدىك! عيباداتتى دا ورازا، زەكەت، ناماز، دارەت، قاجىلىق سياقتى بىرنەشە كاتەگوريامەن شەكتەپ تاستادىق. شىندىعىندا، تىنىشتىققا كەنەلۋدەگى، ءتاسىلىم بولۋداعى، ياعني جاراتۋشىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا مويىنسۇنۋداعى (يسلام), اراقاتىناستاردى ىزگىلىككە كەلتىرۋدەگى ء(دىن) جاساپ وتىرعان ارەكەتىڭىزدىڭ بارلىعى دا عيباداتتىڭ قۇرامىنا كىرەدى عوي. تاعى ماعىناسى شەكتەلگەن نەمەسە بۇرمالانعان نەگىزگى ۇعىمداردىڭ ءبىرى – «ايات». ايات ايعاق، بەلگى، دەرەك، دالەل دەگەندى بىلدىرەدى. قۇرانداعى سوزدەر مەن سويلەمدەر جاراتۋشىنىڭ ايعاقتارى بولعاندىقتان ولار دا «ايات» ساناتىنا جاتادى، دەگەنمەن جاراتۋشىنىڭ باسقا دا ايعاقتارى (اياتتارى) بار ەمەس پە؟! قۇراننىڭ ءوزى ايتادى: كۇن مەن ءتۇننىڭ جاراتىلۋى، تابيعات قۇبىلىستارى، اينالاڭداعى تاۋ مەن تاس، وسىمدىكدەر مەن اسپان الەمى، جاندىكتەر ت.ب.، وسىنىڭ ءبارى دە جاراتۋشىنىڭ اياتتارى، ياعني بەلگىلەرى. جوعارىدا «ءدىن»، «يسلام»، «عيبادات» كاتەگوريالارىنىڭ ماعىنالارىنىڭ حريستياندىق پەن ءيۋدايزمنىڭ جانە باسقا دا دىندەر مەن ساياسي يدەولوگيالاردىڭ ىقپالىمەن شەگەرىلگەنىن ايتىپ وتتىك، سول سەكىلدى «ايات» دەگەندە دە قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ ويىنا تەك قۇران سوزدەرى عانا كەلەدى! كوسموس، مەديتسينا، حيميا، بيولوگيا، استرونوميا ت.ب. وسىلاردىڭ بارلىعى دا جاراتۋشىنىڭ اياتتارى، ياعني ايعاقتارى عوي، بىراق ونى قازىرگى مۇسىلماندار ايات دەگەندە ەستەرىنە المايدى دا ءدۇنياۋي عىلىمدارعا جاتقىىزادى. ال كىمدە-كىم فيزيكامەن شۇعىلدانسا، كوسموستى زەرتتەۋمەن شۇعىلدانسا ول جاراتۋشىنىڭ اياتتارىن زەرتتەۋمەن شۇعىلداندى دەگەن ءسوز، مىنە عيبادات! وسىنى دۇرىس تۇسىنگەن ورتا عاسىرلىق عالىمدار ءال-فارابي, يبن سينا, ءال-بيرۋني سياقتى بابالارىمىز تاڭنان كەشكە دەيىن ناماز وقىپ، ورازا ۇستاپ، جىلىنا قاجىلىققا بارىپ، زىكىر سالىپ ۋاقىت وتكىزبەگەن. ولار جاراتۋشىنىڭ شىنايى بەلگىلەرىن، عىلىمداعى اياتتارىن/زاڭدارىن زەرتتەۋمەن بولعان. قازىر ەكى راكات ناماز وقىساڭىز، ودان ەشكىمنىڭ ومىرىنە قاندايبىر وزگەرىس كەلە قويماس، ال بيولوگيانى زەرتتەپ، مەديتسينانى زەرتتەپ، سونداي عىلىمداردان ءبىر جاڭالىق اشىپ، سول جاڭالىعىڭىز مىڭداعان ناۋقاس ادامنىڭ اۋرۋىنا ەم بولسا نەمەسە ادامدارعا جۇمىستىڭ ءبىر كوزى اشىلسا نەمەسە ادامدارعا جەيتىن، ىشەتىن، كيەتىن دۇنيەلەر جاسالىپ، مۇقتاجدىعىنا، قاجەتىنە جاراپ جاتسا، ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتىپ جاتسا، اينالاداعى تابيعاتتى قورعاۋعا كومەگىن بەرىپ جاتسا نەمەسە ءبىر قىلمىستى انىقتاۋ كەزىندە سول قىلمىستى انىقتاۋدىڭ دالدىگىن نىعايتىپ جاتسا، ءبىر جاڭالىق اشىپ، قىلمىستىڭ الدىن الاتىن بولسا، نە جاسالعان قىلمىستىڭ كىمنىڭ جاساعانىن انىقتايتىن قۇرال ويلاپ تاپسا ت.ب. الدەقايدا ساۋاپ ەمەس پە؟! مىسالعا دنك-نى الايىق. قىلمىس ورنىندا قالعان قىلمىسكەردىڭ قانى، شاشى، دەنەسىنەن الىنعان زاتتارى ارقىلى وسىدان ون جىل، جيىرما، وتىز جىل بۇرىنعى قىلمىستاردىڭ بەتى اشىلىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى جاقسىلىق قوي. وسىنىڭ ءبارى دە تەك وزىڭە عانا ەمەس، ميليونداعان، ءجۇز ميلليونداعان ادامدارعا ىزگىلىك اكەلەتىن ارەكەتتەر. ال ءبىز مۇسىلماندار بولساق، قۇلشىلىق، عيبادات دەگەندى تەك ءتورت-بەس كاتەگوريامەن شەكتەپ قويدىق. عيبادات ءبىزدى جاراتقانعا جاقىنداتۋى كەرەك، ءدىن جاقىندىقتى بىلدىرەدى، ول دا ادامداردى ءبىر-بىرىنە جاقىنداتۋى كەرەك جانە ىزگى قاتىناس، بايلانىس ورناتۋى كەرەك. ايتپەسە، وقشاۋلانىپ، جۇرتتان تاسادا ءوزىڭ جاساعان نارسەڭ سەنىڭ ىشكى جان دۇنيەڭە اسەر ەتۋى مۇمكىن، بىراق تابيعاتقا دا، قوعامعا دا، ادامعا دا پايداسى تيە قويماس. مۇسىلمان قوعامدارى دىندەگى نەگىزگى ۇعىمداردى بۇرمالاپ، شەكتەپ قويا باستاپ ەدى، ارتتا قالدى. ولار ءدىندى تەك بەلگىلى ءبىر دوگماتتاردىڭ جيىنتىعى رەتىندە، تيىمدار مەن رۇقساتتاردىڭ، قاتاڭ ەرەجەلەردىڭ جيىنتىعى رەتىندە باعالاعاندىقتان يسلامنىڭ ادامزاتقا بەرە الاتىن كەرەمەت جاعىمدى، جاقسى رەسۋرسىن، مۇمكىندىگىن اكەلىپ، تار شەڭبەرگە شەكتەپ تاستادى دا عىلىمدا، بىلىمدە جاڭالىق اشۋدان قالدى. جاراتۋشىنىڭ ريزىقتارى مەن نىعمەتتەرىن شەكتەۋ بارلىق سالادا ءجۇرىپ جاتتى. جەمەك-ىشپەك، كيىم-كەشەك... كيگەن كيىمنىڭ فورماسى، مۇرت-ساقال، بالاق، باستى جابۋ ت.ب. سەكىلدى ماسەلەلەردە ول شىن مانىندە قانداي ماعىنادا، نەنى بىلدىرەدى دەگەندى ويلاۋدىڭ ورنىنا، مۇسىلماندار پايعامبارىمىزدان بىرنەشە عاسىر كەيىن قالىپتاسقان جولداردى اينا قاتەسىز قابىلداۋ جانە قايتالاۋ ارقىلى باقىتقا جەتەمىز، جۇماققا جەتەمىز دەپ كەلدى...

- ال مۇنداي قوعامنان ينتەلليگەنتەر شىعۋ مۇمكىن بە؟ ءدىن جولىنداعى ينتەلليگەنتتەر كىمدەر؟

– ءجا، ەندى ينتەلليگەنتسيا تۋرالى ءسال-ءپال ايتايىق. ءتۇبىر ءسوز «ينتەللەكت» لاتىنشاداعى «intellegere» ەتىستىگىنەن وربىگەن، «اڭداۋ، پايىمداۋ» دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني مۇندا زەردە بار، ينتەلليگەنتسيا – زەردەلى ادامدار. ءبىز ونى «زيالى» دەپ اۋدارىپ جاتىرمىز، نەگىزىنەن زەردەلى دەگەن دۇرىسىراق كەلەتىن سياقتى. ياعني، ويلاناتىن، وي ءوندىرىسى بار، ويلاۋ رەسۋرسىن پايدالاناتىن، تار شەڭبەردە قالمايتىن، ءبىر ورىندا شەگەلەنىپ قالمايتىن، ءار ماسەلەگە سىني كوزبەن قاراپ، ەمپيريكالىق ادىستەردى پايدالانىپ، ءبىر جاڭالىق، سونى وي، سونى پىكىر وندىرەتىن ادامدار، دۇرىس پەن تەرىستى اجىراتا الاتىن، حاق پەن ناحاقتى ايىرا الاتىن ادامدار دەگەن ءسوز ينتتەلليگەنتسيا. مۇسىلمان ەلدەرىندە پايعامبارىمىزدان كەيىن شامامەن ءحىىى-عاسىرعا دەيىن كەرەمەت ينتەلليگەنتسيا قالىپتاسقان ەدى. ول كەزدە كۇشتى فيلوسوفيالىق مەكتەپتەر، باعىتتار پايدا بولدى. مىسالى باعدات، كاير، داماسك، كۋفا، باسرا قالالارىندا فيلوسوفيالىق، عىلىمي زەرتتەۋلەر جاسالدى. باتىستاعى يسپانياداعى اندالۋسيادا مۇسىلماندار جەتى عاسىر ءومىر ءسۇردى، عىلىم مەن ونەر عاجاپ جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. شىعىستاعى ۇندىستانعا دەيىنگى كەڭىستىكتە ون مىڭداعىن مۇسىلمان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى بولدى. ولار عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ەڭبەك ەتتى، اسىرەسە، كونە ءداۋىر گرەك فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن ارابشاعا اۋدارىپ ساقتاپ قالدى. ەگەر العاشقى داۋىردەگى زەردەلى مۇسىلماندار وسى ەڭبەكتەردى اۋدارماعاندا بۇگىنگى الەم اريستوتەلءدىڭ، پلاتوننىڭ، سوكراتتىڭ فيلوسوفيالىق ويلارىن بىلمەس ەدى، ويتكەنى ولاردىڭ تۇپنۇسقالارى ساقتالماعاندىقتان بىزگە وسى ارابشا اۋدارمالارى ارقىلى عانا جەتكەن. مۇسىلمان قوعامى شارىقتاپ دامىعان عاسىرلاردا كەرەمەت اشىق پىكىرتالاس جاساۋ ءۇردىسى بولعان. ۇلكەن قالالاردا مۇسىلمان، حريستيان، ەۆرەي، مازداكيزم، زورواستريزم، مانيحەيزم ت.ب. نانىمدارىنداعى ادامدار ەمىن-ەركىن كەلىپ، پروبلەمانى ورتاعا سالىپ، بىرگە تالقىلايتىن، ايتىساتىن. ول كەزدەگى مۇسىلماندار سيريا، يراك، قازىرگى تۇركيا مەن مىسىر ەلدەرىندە ەجەلدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان مەديتسينا، حيميا، ماتەماتيكا، استرونوميا مەكتەپتەرىن جاقسى مەڭگەرىپ الدى، باسقا دىندەگى عالىمداردىڭ شاكىرتى بولىپ، ولاردىڭ ىلىمىنەن پايدالاندى. مىسالعا، ءال-فارابيءدى ايتۋعا بولادى، ونى وقىتىپ، ءدارىس بەرگەندەر باسقا دىندەگى عالىمدار، ۇستازدار بولاتىن. ول كەزدە ونداي ءبولىنۋ جوق ەدى، قازىر عوي، ءتىپتى، مۇسىلماننىڭ ىشىندە بولىنەدى باسقاسىن ايتپاعاندا. قازىرگى مۇسىلماندار نەشەتۇرلى اعىمعا ءبولىنىپ الىپ، بىرىمەن ءبىرى امانداسپايدى، بىرىمەن ءبىرى ءبىر داستارحاندا وتىرمايدى. ول كەزدە ەۆرەيلەردەن، حريستيانداردان، ميترايست عالىمداردان ساباق الا بەرگەن، ەشكىمنىڭ دىنىندە شارۋاسى بولماعان، قايتا بەرگەن ىلىمىنە، ۇيرەتىپ وتىرعان دۇنيەسىنە، كوزىن اشىپ، ساناسىن وياتىپ وتىرعان بىلىمىنە قاراعان، قۇرمەتتەگەن. ال ءحىىى-عاسىردان كەيىن مۇسىلمان قوعامدارىندا وسى ينتەللەكتۋالدى پروگرەسس توقىراۋعا ۇشىرادى. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. ساياسي بيلىككە تالاس سالدارىنان جانە ساياسي بيلىكتى قولىندا ۇستاپ وتىرعان توپتار مەن ادامدار، پاتشا اۋلەتتەرى، حاليفالار، يمپەراتورلار قولدان ءدىني تاپ ۇيىمداستىرىپ، پروگرەسسيۆتى ويلاۋ مەن جوعارىدا ەكشەلگەن نەگىزگى كاتەگوريالار دەفورماتسياعا ۇشىراعان. قولدان جاسالعان ءدىني تاپ (رۇھباندىق، رەليگيوزنوە سوسلوۆيە) ءوزىن قولپاشتاعان ساياسي بيلىكتى قولداپ، نىعايتىپ وتىرعان، ول ءۇشىن ءدىندى بۇرمالاۋدان ەش تايىنباعان. ال قۇراندا ءدىني تاپ جوق! قۇران، قايتا ونى سىناعان، رۇھباندىق حريستياندار مەن ەۆرەيلەردىڭ وزدەرىنىڭ ويلاپ تاپقانى دەگەن (قۇران، حاديد سۇرەسى، 27-ايات). يسلام دىنىندە (بەيبىتشىلىك جۇيەسىندە) پەندە مەن جاراتۋشىنىڭ اراسىندا دانەكەر بولمايدى، جەر بەتىندە ەشكىم اللانىڭ ۋاكىلى ەمەس، ەشكىم ونىڭ اتىنان ۇكىم بەرە المايدى، ەشكىم ەشكىمگە زورلىق-زومبىلىق جاساي المايدى. ادامدار تەڭ قۇقىقتى جاراتىلعان، ادامنىڭ ادامنان ۇستەمدىگى ونىڭ ىزگى ىستەرىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى. مۇسىلمان قوعامىنداعى وسى بۇرمالاۋشىلىق پەن دەگراداتسيا سينكرەتيزم مەن جوعارىدا شەت جاعاسى كەلتىرىلگەن سەبەپتەرگە بايلانىستى پايدا بولدى. ول كەزدەگى قوعام كاستتاردان قۇرالاتىن، ۇرىق قۋالايتىن، اكەدەن بالاعا قوناتىن پاتشالىق، اقسۇيەكتىك، سونىمەن قاتار قۇلدار، موناحتار، اسكەرلەر، بۇقارا جۇرت. ارابتار پايعامبارىمىز ومىردەن وتكەن سوڭ بار جوعى ءبىر عاسىردا اتلانت مۇحيتىنان ءۇندى مۇحيتىنا دەيىنگى ەلدەردى، بىلايشا ايتقاندا سول كەزدەگى جەر بەتىنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ الدى. كوشەبە ارابتاردىڭ جازبا مادەنيەتى، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى كورشىلەس يران مەن ۆيزانتيا سياقتى دامىعان ەمەس-ءتى. ءار جەرگە ءبىر-ءبىر اكىم، ءبىر-ءبىر باسشى تاعايىنداپ، ازعانتاي قوسىندارىن قالدىرا بەرگەن. اراب بيلەۋشىلەر سول ەلدە قانداي اۆتوريتەتتەر بار، قانداي نانىمدار بار، قانداي اعىمدار بار بولسا سولارمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ىقپالعا ۇشىراپ وتىرعان. ءدىني اۆتوريتەتتەر ءدىن تۋرالى پىكىر ايتۋدى وزدەرىنىڭ مونوپولياسىنا الىپ العان. قازىرگى ۆاتيكان سياقتى، كاتوليك ءدىنى تۋرالى ۇكىمدى ۆاتيكان عانا ايتا الادى. ۆاتيكان ءدىني رۇھباندىق سىنىپتىڭ، ياعني ءدىني تاپتىڭ، شىركەۋ ينستيتۋتىنىڭ مەملەكەتكە اينالعان فورماسى عوي. ورىستاردا ءدىني ماسەلە تۋرالى ۇكىمدى تەك پراۆوسلاۆيە شىركەۋى ايتادى. باسقا ادامدار، ول مىڭ جەردەن سول ءدىننىڭ بىلگىرى بولسىن، مىڭ جەردەن كەرەمەت ءبىلىمدى بولسىن، ونداي قۇقىعى جوق. ەگەر شىركەۋدەن تىس ءبىر ادام قاندايبىر پىكىر ايتار بولسا، ونى شىركەۋ دەرەۋ قارالاپ، كاپىر ەتىپ شىعارۋى مۇمكىن. بىرەۋ كاتوليك دىنىندەگى مىنا نارسە دۇرىس ەمەس، ريم پاپاسىنىڭ مىناداي پىكىرى پالەڭ عىلىمعا ساي كەلمەيدى نەمەس ادامعا، قوعامعا زيانى بار دەسە، ونداي ادامدى ۆاتيكان قۋدالاۋعا سالىپ، ونى توزاقتىڭ ادامى ەتىپ شىعارادى. بۇرىن بولسا باسى كەتەر ەدى، قازىرگى زاماندا شىركەۋدىڭ ونداي مۇمكىندىگى جوق بولىپ تۇرعانى قۋانتادى. مۇسىلمان قوعامىندا دا بۇعان ۇقساس احۋال بولعان. اسىرەسە، ءحىىى-عاسىردان باستاپ مۇسىلماندار اناليتيكالىق ويلاۋدان، راتسيونالدى جانە پروگرەسسيۆتى ويلاۋدان الشاقتادى، قۇر جاتتاندى دۇنيەلەرمەن شەكتەلىپ قالدى. قولدان جاسالعان ءدىني اۆتوريتەتتەردىڭ (!) سوزىنەن شىعا الماي، قۇددى حريستيانداردىڭ سحولاستيكاسى مەن دوگماتيزمىنىڭ قاقپانىنان شىعا الماعانى سەكىلدى كۇي كەشكەن. ونىڭ زيانى نەدە؟ ول ينتەلليگەنتسيانىڭ قالىپتاسۋىنا زيان ەتەدى، سەبەبى، عىلىمعا ىرىق بەرمەيدى عوي! ال عىلىم دامۋى ءۇشىن ەركىندىكتە بولۋى ءتيىس. عىلىممەن شۇعىلداناتىن ادام ەشبىر قىسىمعا، ەشبىر قورقىنىشقا تاپ بولماۋى كەرەك. ەركىن ويلايتىن ادام، ەركىن زەرتتەۋ جاساپ، ءوز ويىن ەركىن جەتكىزە الاتىن ادام عانا جاڭالىق اشادى. ال بۇعاۋدا تۇرعان، نەشە ءتۇرلى دوگماتتاردان قورقىپ، انا جاقتان شىركەۋ نە دەيدى ەكەن، مىنا جاقتان بيلەۋشىلەر نە دەيدى ەكەن، قاي اۆتوريتەت ماعان قانداي جازا بەرەدى ەكەن دەيتىن ادام قانداي جاڭالىق اشا الادى؟! ودانشا اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق دەپ، عيبادات ريتۋالدارىن جاساپ وتىرا بەرەدى عوي امالسىزدان! ءحىىى-عاسىردان باستاپ، قازىرگى مۇسىلمان ەلدەرىندەگى نەگىزگى ءدىني مەكتەپتەر مەن اعىمدار تولىققاندى قالىپتاسىپ، ولاردىڭ ەرەجەلەرى تاستاي قاتىپ، ادامداردىڭ ساناسىنا ابدەن قۇيىلدى. بيلەۋشىلەر بۇقارا كوپشىلىكتى بيلەپ توستەۋدىڭ ەڭ قولايلى قۇرالى رەتىندە وسى سحولاستيكالىق جانە رەگرەسسيۆتى ءدىني ۇستانىمدى شەبەر پايدالانىپ كەلدى, ويتكەنى، ولارعا ەركىن ويلايتىن ادامداردىڭ كەرەگى جوق بولدى، ءتىپتى ونى بەلگىلى دارەجەدە قاۋىپ دەپ باعالادى. ولارعا كەرىسىنشە تۇر دەسە تۇراتىن، وتىر دەسە وتىراتىن، ءول دەسە ولەتىن، ءولتىر دەسە ولتىرەتىن قۇلدار عانا كەرەك بولدى....

 - قازىر دە سولاي بولىپ كەتكەن جوق پا؟

– قازىر دە سولاي دەۋگە بولادى، پالەندەي وزگەرىس كورىپ تۇرعان جوقپىن، تەك تۇركياداعى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك عانا زايىرلى قوعام ورناتىپ، حالىقتىڭ سحولاستيكادان قۇتىلۋىنا جانە دامىعان وركەنيەتتى ەل بولۋىنا جول اشاتىن رەفورمالاردى جاساعان. مۇسىلمانداردىڭ توقىراۋىنا جانە ارتتا قالۋىنا ءحىىى-عاسىرداعى شىڭعىس باستاعان مۇڭعۇل شاپقىنشىلىعى دا قاتتى اسەر ەتتى. كورمەيسىز بە، مونعوليادان كەلگەن ەش ءوندىرىسى جوق، وقۋى دا، ءبىلىمى دە جوق، ساۋاتتىلىعى دا جوق مۇنعۇلدار عاسىرلار بويى گۇلدەنىپ وسكەن قالالاردى قالاي جويدى؟! اسكەرى قويشا قىرىلعان مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ شاماسى نەگە كەلمەي قالدى؟! شىڭعىس 1219-1227 جىلدارى وسى ەلدەرگە شاۋىپ، ونىڭ ۇرپاقتارى قىتاي، ەۋروپا، تاياۋ شىعىس ەلدەرىن تۇگەل باعىندىرىپ، ونىڭ ءبارىنىڭ كۇل تالقانىن شىعارىپ، وركەنيەت وشاقتارىن جويىپ جىبەردى. سەبەبى، جەڭىلىسكە ۇشىراعان مەملەكەتتەردىڭ ادامدارى توقىراۋعا ۇشىراپ، وزدەرىنىڭ رۋحاني كۇش-جىگەرىنەن اجىراپ، ءبىر جاعىنان ءتۇرلى اۆتوريتەتتەر مەن تاپتاردىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىك پەن كيكىلجىڭ سالدارىنان ورتاق كۇش شىعارا الماي، ارقايسىسى قۇردىمعا كەتتى. ەركىن ويلاي المايتىن ادامدار، ەركىن زەرتتەۋ جاساي المايتىن، ءوز ءسوزىن ەركىن جەتكىزە المايتىن ادامدار جاسىق بولىپ كەلەدى. جاسىق ادام قورقاق بولىپ كەلەدى، ال قورقاق ادام تابىنعىش بولىپ كەلەدى. بىرەۋگە بايلانىپ، جاعىمپازدانىپ، جالتاقتاپ، بىرەۋگە تەز بەرىلىپ، تەز ساتىلىپ، تەز كونىپ كەتەدى. شىڭعىستىڭ شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى مۇسىلمان ەلدەرى وسىنداي حالدە ەدى. ەسەسىنە شىڭعىستىڭ قوسىندارىندا ونداي پروبلەما بولعان جوق، ولار ونداي دوگمات، ءدىني تاپ، سحولاستيكا دەگەندى بىلگەن دە جوق. ءبىر جاعى شىڭعىس اجال دەگەن قورقىنىشتى وتە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى، قورقىتىپ نە زورلىقپەن ورتاق كۇش ۇيىمداستىرا ءبىلدى، اياۋشىلىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن اككى ايلاسىمەن ءبارىن جاپا-تارماعاي بىت-شىتىن شىعاردى، قانشاما مەملەكەتتەردى، كىتاپحانالاردى ورتەپ، ءبارىن جويىپ جىبەردى...

- سوندا ينتەلليگەنتسيا ءدىن ماسەلەسىنە ءحىىى-عاسىردان كەيىن كەلدى دەيسىز عوي...

– جوق، ولاي دەۋگە بولمايدى. بۇل ءبىر ادام، يا ەكى ادام تۋرالى اڭگىمە ەمەس قوي. جۇزدەگەن، مىڭداعان، ميلليونداعان ادام بار. بىراق، ءحىىى-عاسىردان كەيىنگى مۇسىلمان ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تاعدىرى قيىن بولدى، ياعني، ولار ءبىر نارسە جاسايىن دەسە، ءبىر جاڭالىق اشايىن دەسە، جان-جاقتان قىسپاققا ۇشىراپ، تەنتىرەپ تۇردى. مىنا جاقتان مولدالار، سول كەزدەگى ءدىني اۆتوريتەتتەر «مۇنىڭ ءبارى سايتاننىڭ ءىسى، سايتاننىڭ تىرلىگى، بۇل كۇنا، مىناۋ حارام، اناۋ كۇناكارلىق» دەپ، شام الىپ سوڭىنا تۇسكەندىكتەن مۇسىلمان ەلدەرى ارتتا قالدى. مىسالى، وسمان يمپەرياسى كەزىندە كەرەمەت عىلىمي يدەيالار اكەلگەن كەيبىر عالىمدار كەرتارتپا مولدالاردىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىراپ، جازىم بولعان. ءحىىى-عاسىردان كەيىنگى مۇسىلمان قوعامىنىڭ قانشالىقتى قۇلدىراعانىن كورۋ ءۇشىن قازىرگى اۋعانستانعا قاراساڭىز جەتكىلىكتى....

- ال ەندى ءدىننىڭ ساياساتقا ارالاسۋىنا نە دەيسىز؟

 – سۇحباتىمىزدىڭ باسىندا ءدىننىڭ شىنايى ءھام تولىققاندى ماعىناسىن ايتىپ كەتتىك عوي، ول بارلىق سالانى قامتىپ وتىرعان باعالاۋ جۇيەسى، اراقاتىناستار جۇيەسى. جالپى ءومىر دە سولاي ەمەس پە؟! ءدىن ىزگىلىك پەن ادىلەتتىلىك قاعيدالارىن باسشىلىققا الادى، قانداي نارسە بولسا دا ول ىزگىلىك ماقساتىندا جاسالۋى كەرەك، ول اقىلعا قايشى بولماۋى كەرەك، جالپى ادامنىڭ ار-ۇجدانىنا، قادىر-قاسيەتىنە زارار كەلتىرمەۋى ءتيىس. ەڭ باستىسى، ارينە، ادىلەتتىلىك، ياعني تەڭدىك بولۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان الار بولساق، قانداي ءبىر قوعامداعى ادامدار اراسىنداعى قاتىناستار وسى پرينتسيپتەر بويىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتسا، مىنە سول قوعامدى «يسلام قوعامى» دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى. بايقاساڭىز، مەن مۇنى قازىرگى قالىپتاسقان جاڭساق تۇسىنىكتەگى كاتەگوريالارمەن ايتىپ وتىرعان جوقپىن، ول بويىنشا اۋعانىستان يسلام قوعامى بولماق! مەن، جالپى قاراپايىم لوگيكانى،  راتسيونالدى ويلاۋدى جانە ىزگىلىك پەن ادىلدىك قاعيدالارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، قۇران اياتتارى نەگىزىندە ايتىپ وتىرمىن. الايدا، ءحىىى-عاسىردان كەيىنگى كەزەڭدەردە قوعام بۇرمالانىپ، ءدىننىڭ وزەگىنەن ادامدار الشاقتاپ كەتكەن سوڭ، ءدىن تەك سيمۆوليكاعا، قاتاڭ ەرەجەلەر جيىنتىعىنا اينالىپ كەتتى. ءدىن ءوزىنىڭ ىشكى وزەگىنەن الشاقتاتىلىپ، ساياسي بيلىكتى ۇستاپ تۇرعان كۇشكە اينالدىرىلدى، «پاتشا اللانىڭ جەردەگى كولەڭكەسى» دەگەن سوزدەر كەڭ تاراتىلدى. مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ تاريحىن وقىڭىزدار، تالاي شەيحتار، شەيحۋليسلامدار، ءدىن كوسەمدەرى ت.ب. ءامىرشىنى ماقتاپ، جارىلقاپ، ءفاتۋا بەرىپ، تالاي تىرشىلىكتەردى ءدىندى قالقان ەتىپ، ءدىندى بەت پەردە ەتىپ، جۇزەگە اسىرۋىنا جاعداي جاساعان. دەمەك، ءدىننىڭ ساياساتتىڭ ينسترۋمەنتتەرىنىڭ بىرىنە اينالۋى بۇرىننان كەلە جاتقان قۇبىلىس. وتكەن عاسىردا كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەرىندە «يسلام پارتياسى» اتانعان ساياسي پارتيالار پايدا بولدى. ولاردىڭ ساياساتتا ىستەپ جاتقان تىرشىلىكتەرىنىڭ يسلام دىنىمەن ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلماۋى مۇمكىن، بىراق ونى ويلاپ وتىرعان ادامداردى كورمەيسىڭ. بۇل دا ءدىن ارقىلى قاناۋشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ەۋروپا ەلدەرىندە دە «حريستيان پارتيالارى» بار. ماسەلەن، گەرمانيادا CDU «حريستيان دەموكراتيالىق پارتياسى». يسلام دىنىندە، ياعني بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىققا كەنەلتەتىن اراقاتىناستارعا نەگىزدەلگەن جۇيەدە ول جوق نارسە. بۇل تازا حريستياندىق سانانىڭ جەمىسى – سەبەبى، وندا شىركەۋ بار، شىركەۋ يسا ءماسىحءتىڭ وكىلى، قۇدايدىڭ جەردەگى اۆتوريتەتى، قۇدايدىڭ اتىنان ۇكىم بەرەتىن ينستيتۋت، حريستياندىقتا تەوكراتيالىق مەملەكەت بار، كلەرگيا بار، دوگماتتار بار، مىڭ جىلدان استام ەۋروپا حالىقتارىن تىكەلەي شىركەۋ بيلەگەن... ال وسى نارسەلەر يسلام دىنىندە جوق، بىراق امالياتتا ءدىني سينكرەتيزم جانە ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى مۇسىلمان قوعامدارىندا پايدا بولعان دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مىسالى، قازىرگى قوعامدا «دىندارلىق»، «دىنشىلدىك» ءسىزدىڭ قوعامداعى مارتەبەڭىزدى ايقىندايتىن، قوعامداعى ءرولىڭىزدى، بەدەلىڭىزدى، مۇمكىندىگىڭىزدى بەلگىلەيتىن فاكتورلارعا اينالىپ كەتتى. قازىر جاساعان عيباداتتارىن كۇنىگە جارنامالايتىن ادامداردى كورۋ جاڭالىق ەمەس. جوعارىدا ايتتىق قوي، ادامداردىڭ بارلىعى تەڭ قۇقىقتى جاراتىلعان دەپ. ادامنىڭ ادامنان ارتىقشىلىعى جاساعان ىزگى ىستەرىنىڭ، پايدالى ىستەرىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى. بۇل يدەال. ال قازىرگى قوعام ولاي ەمەس. بۇرمالانعان سانا بويىنشا ءدىني راسىمدەردى جاساۋ، قاجىلىققا بارۋ، ناماز وقۋ، باسىنا ورامال تارتۋ-تارتپاۋ، ساقالدى بولۋ-بولماۋ ت.ب. ءسىزدىڭ قوعامداعى ورنىڭىزدى انىقتاپ جاتىر، ىشكى مازمۇن مەن سول مازمۇننان تۋىندايتىن ەڭبەك پەن قام-قارەكەتكە ەمەس كوبىنەسە سىرتقى پىشىنگە يەك ارتۋ كەڭ تارالىپ كەتتى. باسقاسىن ايتپاعاندا، كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە ولاي ەمەس ەدى عوي. قازىر ءدىن كىم كورىنگەننىڭ قولىنداعى ويىنشىققا، قاناۋ قۇرالىنا اينالىپ كەتتى، اسىرەسە، ماركەتينگ جاعىنان... يسلامدىق بانكىلەر، يسلامدىق قارجى ۇيىمدارى دەگەندەر شىقتى. مومىن حالىق وسىنىڭ بارىنە ينانىپ، تەك سولارعا بارادى، اقشاسىن سولارعا سالادى. ال «حالال» ونىمدەر تۋرالى ايتپاساق تا بەلگىلى...

- مۇنداي جاعداي  دىنىمىزگە كىر كەلتىرىپ جۇرمەي مە؟

– ءدىنىمىز پاك، مىنالار بولسا پاك ءدىننىڭ اينالاسىنداعى بۇرمالاۋشىلىقتار مەن لاستىقتار, ادام فاكتورى بولعان سوڭ ول بولا بەرمەك، ماسەلە سانانى وياتۋدا، سانالاندىرۋدا، بىلىمدىلەندىرۋدە. زايىرلىلىق قاعيداسى وسىندايدا اسا ماڭىزدى، اسا قاجەت. زايىرلىلىق ءدىني قاناۋشىلىققا جول بەرمەيدى، بۇقارا حالىقتىڭ كەرتارتپا اعىمداردىڭ سوڭىنان قۇردىمعا كەتۋىنە توسقاۋىل قويادى، الداۋشىلىق پەن كوزبوياۋشىلىقتى ەڭسەرەدى. ايتپەسە، قوعام قاناۋشىلاردىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ، بۇزاقىلىق كوبەيىپ، ەلدە ىرىتكى مەن بۇلىك پايدا بولادى. مىسال رەتىندە دەموكراتيالىق جۇيەدەگى سايلاۋدى الايىق. قازىرگى جاڭساق سانامەن قالىپتاسقان قوعامدا دىندارلىقتىڭ ءسىزدىڭ قوعامداعى ورنىڭىزدى انىقتايتىن باستى ايقىنداۋشىعا اينالعانىن جوعارىدا ايتتىق. وسىنداي قوعامدا سايلاۋشىلار كىمگە داۋىس بەرەدى؟ ولار "دىندارلىعى", "دىنشىلدىگى", "تاقۋالىعى" جاعىنان تانىمال بولعان ادامدارعا كوبىرەك داۋىس بەرەدى! يسلام بانكىنە، حالال تاۋارعا نە ءۇشىن بارىپ جاتسا، ءدىندار (!) ۇمىتكەرگە دە سول ءۇشىن داۋىس بەرەدى، جانىن سالىپ تالپىنادى. قاجىعا پالەنباي رەت بارعان، مەشىت سالعان، جۇما نامازدارىنان قالمايتىن ت.ب. دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستيسىز، ول ادامنىڭ جاساعان ەڭبەگى، بىلىمدىلىگى، سول ورىنعا سايكەستىگى ت.ب. ەكىنشى قاتاردا قالادى! تۇركيادا ساياسي بيلىكتى 2002-جىلدان بەرى ۇستاپ وتىرعان پارتيا – ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى دەپ اتالادى، باسشىسى ەرەجەپ تايىپ ەرتۋعان, پرەمەر-پينيستر. وسى پارتيا تۇركياداعى ءدىنشىل پارتيا جانە ءدىندى شەبەر پايدالانۋ ارقىلى ساياساتتا ۇپاي جيناي بىلگەن پارتيا ەكەنى بەلگىلى. 2011-جىلعى سايلاۋدا داۋىس بەرگەندەردىڭ 49,5% داۋىسىن العان. بۇل تۇركيادا سيرەك بولاتىن جاعداي. جالپى حالقىنىڭ كوبىسىنىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تومەن وسى ەلدە ءدىن مەن ساياسات ەتەنە ارالاسىپ كەتكەنى بەلگىلى. سوڭعى 65 جىلدا وتكەن سايلاۋلاردا پارتيالاردىڭ تاعدىرىن ولاردىڭ ءدىني جاماعاتتارمەن كەلىسسوزدەرى شەشكەن. سايلاۋشىلار قاي پارتيا دىنگە جاقىنىراق، قايسىسىنىڭ باسشىسى ءدىندار جانە يسلام قوعامىن ورناتپاق بولسا سوعان داۋىس بەرەتىن بولعان. ەسەسىنە دىندارلىعىمەن تانىلماعان نەمەسە ءدىننىڭ ساياساتتىڭ قۇرالى بولۋىنا قارسى شىققانداردى «ءدىننىڭ جاۋى»، «يمانسىز» ت.ب. دەپ ايىپتاپ، ولارعا داۋىس بەرۋدەن تايسالتىپ وتىرعان. مىسالعا، وسىنداي قوعامدا ءبىر پارتيانىڭ باسشىسى دىندارلىعىمەن كوزگە تۇسپەگەن دەيىك، ءتىپتى ول اتەيست بولسىن. بىراق، ول كەرەمەت ءبىلىمدى ادام دەيىك، باسشىلىق تاجىريبەسى بار، زاڭدى دا، ساياساتتى دا جاقسى بىلەدى دەيىك، ادىلەتتىلىك ءپرينتسيپىن بەكەم ۇستانادى دەيىك، ءوزىنىڭ جەكە ومىرىندە دە ادال، جەمقورلىققا باتپاعان، بالا-شاعاسىن ادال ەڭبەگىمەن وسىرگەن، ولار دا ءوز ەڭبەكتەرىمەن كۇن كورىپ جاتىر دەيىك، مىنە وسىنداي ادامعا جانە ونىڭ پارتياسىنا قاراپايىم «ءدىنشىل» حالىق داۋىس بەرمەيدى، ساناسى بۇرمالانعان ولار قايتا دىنپازدارعا بارىپ داۋىس بەرەدى، ايەلدەر قولدارىنداعى التىن بىلەزىكتەرىن شەشىپ، ماتەريالدىق كومەك رەتىندە تارتۋ ەتەدى! سوندىقتان، بۇرمالانعان تۇسىنىكتەگى ءدىندى ساياساتقا ارالاستىرماۋ كەرەك. سۇحباتىمىزدىڭ باسىندا ايتىلعان ناعىز «ءدىن» ۇعىمىندا ءدىني پارتيا دەگەن بولمايدى، ول جەردە ءدىني تاپ بولمايدى جانە ءدىني قاناۋشىلىق تا بولمايدى. ناعىز ءدىن جۇيەسىندە بيلىككە ۇمىتكەر ادام ءوزىنىڭ جاساعان عيباداتتارى مەن پايعامباردىڭ ياكي باسقا ءبىر بەلگىلى ادامنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن العا تارتپايدى، كەرىسىنشە ول ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىنداعى جەتىستىكتەرىن، قانداي قيىن دا كۇردەلى ماسەلەلەرگە شەشىم تاپقانىن ايتادى، بيلىككە كەلسە قانداي پروبلەمالاردى شەشەتىنىن ناقتى مىسالدارىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. سايلاۋشىلار تەك وسى پرينتسيپتەر بويىنشا ۇمىتكەرلەردى باعالاپ، داۋىس بەرەتىن بولادى. تەك قانا كومپەتەنتسياسى بار، بىلىققا بەلشەسىنەن باتپاعان، بىلىكتى دە ەڭبەكقور، ءپرينتسيپشىل ءھام ادال ۇمىتكەرلەر جانە ولاردىڭ پارتيالارى جەڭىسكە جەتەدى. ال ادامداردىڭ تاقۋالىق دارەجەسى جانە يماندىلىقتارىن جاراتۋشى ءوزى انىقتاپ، ءوزى تيەسىلى باعاسىن بەرەدى، ول پەندەلەردىڭ شارۋاسى ەمەس، جاراتۋشىنىڭ قۇزىرىنداعى نارسەگە ارالاسىپ، ادامدارعا تاقۋالىق جانە يماندىلىق تۇرعىسىنان باعا بەرۋ قوعامعا جانە دىنگە تەك زيان اكەلەدى. سونداي-اق، شىنايى ءھام بۇرمالانباعان دىندەگى قوعامدا حالىق اماناتتى، سول اماناتتى كوتەرۋگە لايىقتى ادامعا عانا تاپسىرۋى كەرەك، قۇران سولاي دەيدى (نيسا سۇرەسى، 58-ايات). شىنايى مۇسىلمان قوعامىندا قاندايبىر ادامنىڭ سالدە ورايتىنى، ساقالىنىڭ بار-جوعى، كيگەن كيىمى، قاجىلىعى، زەكەتى ت.ب. ول ادامدى قاندايبىر قىزمەتكە اكەلەر كەزدە، وعان بيلىك تىزگىنىن بەرەر كەزدە شەشۋشى ءرول اتقارمايدى. ونداي جاعدايدا ونىڭ بىلىمىنە، قابىلەتىنە، پاراساتتىلىعىنا، ومىردەگى ادال جەتىستىكتەرىنە، ەڭبەك جولىنا، ادىلەت پەن ىزگىلىك پرينتسيپتەرىنە سايكەستىگىنە قارالادى. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى مۇسىلمان قوعامدارىندا ەشكىم وعان قاراپ وتىرعان جوق. ەسىل دەرتتەرى ونىڭ ءدىني اتاعى مەن دىندارلىعىن انىقتاۋدا، «كۇناسى» بار بولسا، ونى پاش ەتىپ، جاريالاۋدا! قازىر مۇسىلمان ەلدەرىندەگى سونداي «ءدىنشىل» باسشىلاردىڭ ناماز وقىپ جاتقانداعى، كاعبانى اينالىپ جاتقانداعى، يحرام كيگەن كەزدەگى، دۇعا جاساپ جاتقانداعى سۋرەتتەرى مەن بەينەباياندارىن كورۋگە بولادى، عالامتور سونداي ماتەريالدارعا تولى. ءبىلىم دەڭگەيى تومەن نەمەسە وسى باسشىلارمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسقان ءدىني اعىمدار مەن توپتاردىڭ تورىنا تۇسكەن ناعىز (!) مۇسىلماندار سايلاۋ بەلسەندىسىنە اينالىپ، نەعۇرلىم كوبىرەك داۋىس جيناۋ ءۇشىن «جيھادقا» اتتانادى، تابىس دەڭگەيى تومەن جانۇيالاراعا ازىق-تۇلىك، كومىر، ىدىس-اياق ت.ب. تەگىن تاراتىلادى، جۇمىسسىزدارعا پارتيانىڭ بيلىگىندەگى اكىمدىكتەر مەن مەردىگەر كومپانيالار ارقىلى جۇمىس ورنى تاۋىپ بەرىلەدى. سونىمەن قاتار الەمدىك الپاۋىتتاردىڭ، اسىرەسە اقش سياقتى ەلدەردىڭ مۇسىلمان قوعامدارىنداعى سايلاۋلارعا ىقپالىن دا ەسكەرگەن ءجون. وسىنداي پەندەگە قۇل بولعان قوعام العا جىلجي ما؟! جىلجىمايدى. كورەيانىڭ تەلەفونىن، جاپونيانىڭ ماشيناسىن پايدالانىپ وتىرا بەرەدى، ەۋروپانىڭ دارىلەرىن شاممەن ىزدەيدى. مەككەدەگى كاعبانىڭ اينالاسىنداعى دۇكەندەرگە بارىپ كورىڭدەر، ونداعى جايناماز، ءتاسبيح، تاقيا ت.ب. ءبارى قىتايدا جاسالعان. وسىنىڭ ءبارى ءدىندى بۇرمالاۋدىڭ، جاراتۋشىنىڭ جۇيەسىن تارىلتىپ، ونىڭ ماعىناسى مەن مازمۇنىن شەكتەپ تاستاۋدىڭ اپاتتارى. جالپى زايىرلى مەملەكەتتە ءدىني نەگىزدە پارتيا اشۋ دۇرىس ەمەس. ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەتنيكالىق نەگىزدە، ءدىن نەگىزىندە پارتيا اشۋعا بولمايدى دەپ جازىلعان. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى 10-15 جىلدا قوعامدا قاتتى رەگرەسس جانە دەگراداتسيا بولدى، ءدىننىڭ اتىن جامىلعان دەسترۋكتيۆتى اعىمدار مەن پيعىلدار كوپتەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلادى، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا كىرىپ تە كەتتى. ونىڭ جويقىن اسەرىن ەڭسەرۋ ءۇشىن كەشەندى شارالار جاسالماسا، قوعامنىڭ ساناسىن وياتۋ ءۇشىن جان-جاقتى ءىس-ارەكەتتەر جۇزەگە اسىرىلماسا بۇدان دا بەتەر جاعدايلار قالىپتاسۋى ابدەن مۇمكىن....  

سۇحباتتاسقان

ءمولدىر مولداحمەت

"اقيقات" جۋرنالى