Бүгінгі таңда жаһандық нөмірі бірінші мәселеге айналып келе жатқан су жайында біз Білім және ғылым министрлігінің «Парасат» ғылыми-технологиялық холдингіне қарасты География институты директорының орынбасары Саят Құрбанбайұлы Әлімқұловпен кеңінен сұхбаттасқан едік.

- Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдері ауыз судың тапшылығын тартып отыр. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылғы 14 желтоқсандағы халыққа жолдауында осы мәселеге көңіл бөліп, соңғы 60 жылда ғаламшарда ауыз суды тұтыну 8 есеге өскеніне мысал келтірді. Осы жүзжылдықтың ортасына қарай көптеген елдер суды импорттауға мәжбүр болады деген болжам бар. Ал Қазақстанда тұщы судың тапшылығы бола ма? Мұндай тапшылықты еліміздің қай өңірлері көбірек тартуы мүмкін?

Мүлдем су болмай қалады деген қауіп жоқ

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Cоңғы жылдары ғаламшарымыздың түрлі аймақтарында су тапшылығы орын алуы мүмкіндігі туралы жиі-жиі айтылуда. Тіпті су ресурстары қазіргі уақытта геосаясаттың құралына да айналып бара жатыр. Өйткені су – барлық ресурстардың ішіндегі ең маңыздысы, адамзат тіршілігінің кепілі. Әлемде су тапшылығына, ішетін суға жарымай отырған елдер, халық санына байланысты БҰҰ-нан бастап көптеген халықаралық ұйымдардың  бағалаулары жетіп артылады. Географиялық орналасуы, табиғи-шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты біздің еліміз үшін де су мәселесі үнемі қадағалауда ұстауды қажет етеді. Мәселеге Елбасының қанық екені белгілі, ол сіз айтып отырған жолдауда анық айтылған. Ол жолдаудан алдын да Елбасының тікелей тапсырмасымен География институтында су саласын жан-жақты қарастыруға бағытталған ірі ғылыми-техникалық бағдарлама орындалды, басты нәтижелерін Елбасы Қауіпсіздік Кеңесінде тыңдады.

Су ресурстары дегенде, әрине, біз ең бірінші тұщы сулар жайлы, оның ішінде жылда жаңарып, қалыптасып отыратын өзендер, ағынсулар  – жаңғырмалы суларды айтамыз. География институтының бағалауларына сәйкес Қазақстанның су ресурстары орташа сулы жылдары 115,1 км³-ді құрайды. Бұл судың 54,9 км³-і ғана еліміздің аумағында қалыптасса, қалған 60,2 км³-і шетелдердің аумағынан ағып келеді.

Әрине, оның бәрі толық ағып келіп жатқан жоқ. Мәселен, сол 60,2 км³ орнына бізге 44,3 км³ су ғана ағып келуде, яғни, 15-16 км³-і көрші шет мемлекеттер аумағында тұтынылуда. Бұл жағдай, шетел асып келетін өзендер суының жайы еліміздің су ресурстары қауіпсіздігінің басты факторларының бірі. Жергілікті су ресурстары да 6-6,5 км³-ге азайған, табиғи жағдайда қалыптасатын 54,9 км³ судың тұтынудан артылатын – 47,0 км³.

Өңірлерге келетін болсақ, еліміздегі 8 сушаруашылық алаптарының (США) 7-і – трансшекаралық болып табылады, біреуі - Нұра-Сарысу алабы ғана түгелдей өзіміздің аумақта орналасқан. Қазақстанның жергілікті су ресурстарының, яғни, өз аумағында қалыптасатын судың, басым бөлігі Ертіс (25 км³ немес 46 пайыз) және Балқаш-Алакөл (17,2 км³ немесе 31 пайыз) сушаруашылық алаптарына тиесілі. Салыстыратын болсақ, бұл көрсеткіш Арал-Сырдария США – 6 пайызды, Жайық-Каспий США – 5,8 пайызды, Есіл США – 4,1 пайызды, Тобыл-Торғай США – 2,5 пайызды, Шу-Талас США – 2-2,5, пайызды, Нұра-Сарысу США – 2 пайызды құрайды. Арал-Сырдария алабында 3-3,5 км³ су ғана өзіміздің аумақта қалыптасады. Қалған судың бәрі Сырдариямен ағыс бойымен жоғары орналасқан елдер аумағынанан келеді. Бұл суды еліміздің халқы ең тығыз орналасқан Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары пайдаланады. Қай аймақта су тапшылығы барын осыдан-ақ көруге болады. Ертіс және Балқаш-Алакөл алаптарында траншекаралық сулардың азаюы мүмкіндігін ескеретін болсақ, елімізде су тапшылығы қаупі жоқ өңір жоқ деуге болады. Су тапшылығы дегенде біз әрине тек ауыз суды ғана емес, жалпы еліміздің экономика салаларының, табиғи-экологиялық жүйелерінің суға сұраныстарын айтып отырмыз.

- 2011 жылы Табиғи монополияларды реттеу агенттігінің сол кездегі басшысы Нұрлан Алдабергенов: «Жер үстіндегі және жер астындағы сулардың қоры бізге бар-жоғы 8 жылға ғана жетеді» деген болжам айтты. Бұл болжам қаншалықты шындыққа жақын? Еліміздегі жер асты суларының қоры қаншалықты деңгейде зерттеліп, расталған? Олардың халықты сумен қамтамасыз етуде қаншалықты болашағы бар? 

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Жалпы алғанда, жер үстіндегі суларға қатысты екі үлкен қауіп бар. Біріншісі – климаттық өзгерістер, екіншісі – шетелдерден ағып келетін су көлемінің азаюы. Негізгі фактор – осы екеуі. Қазіргі кезде «Климаттың өзгеруімен су ресурстары қалай болады?» деген сұраққа нақты жауап жоқ. Тек климаттық өзгерістерге байланысты кейбір жерлерде су көбейіп жатыр, ал енді бір жерлерде азайып жатыр деген болжамдар ғана бар. Бірақ, бір анығы соңғы кездердегі климаттық өзгерістерге сәйкес температура көтеріліп, жауын-шашын айтарлықтай өзгермеген жағдайда, буланудың өсуіне байланысты су көлемі азаюы тиіс.  Қазіргі кезде таулы аймақтарда аталған азаю көпжылдық су қорлары (негізінен мұздықтар) есебінен  қарымталанып отыр. Олардың әлеуеті шексіз емес екені тағы белгілі.

Бірақ, соған қарамай жер беті қорлары 8 жылға ғана жетеді дегенге, оның қандай көрсеткіштер негізінде айтылғанын білмей ештеңе айту мүмкін емес. Ол тұжырым сіз айтқан күйінде берілсе – ол құрғақ сөз. Өзен сулары жылда жаңғырып қалыптасып отырады, ол бірнеше жылдар бойы жиналатын қор емес, жылда қалыптасқан су табиғи айналым тізбегінде шығындалып отыр. Жоғарыда айтып өткендей, су тапшылығы қаупінің негізгі екі факторын ескере отырып, елімізді сумен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын іске асырмасақ, табиғи-экологиялық немесе шаруашылық жүйелердің су тұтынысын шектеуімізге тура келеді десе болады.

Елімізді сумен қамтамасыз етудің түрлі сценарийлік болжамдары География институтының жаңа аталған еңбектерінде терең қарастырылып зерттелген. Сәйкесінше, 2020 жылдарға қарай, қазіргі кездегі қалыптасқан үрдісте су пайдалуды жалғастырмай, техникалық тұрғыдан іске асыруға мүмкіндігіміз бар су үнемдеудің технологияларын енгізу арқылы, ал 2030 жылдарға қарай үнемдеумен қатар су ресурстарын еліміздің өңірлері бойынша қайта үлестіріп, сушаруашылық алаптары арасында су байланыстарын дамытып, Республикамызды сумен қамтамасыз етудің Ортақ жүйесін іске асыру қажет екені көрсетілген.

Жер асты сулары бойынша гидрогеолог мамандардың бағалауларына  сүйенген дұрыс. 2013 жылдың 1 қаңтарына дейінгі мәлімет бойынша, еліміздегі 1967 жер учаскесіндегі 1552 жер асты су көздері барланған. Соған сәйкес, белгіленген жер асты суларының қоры 15,4 км³-ді құрайды. Әрине, бұл жер беті суларымен байланысты бөлігі. Мұны біз толық пайдаланатын болсақ, өзен суы азайып кетеді.  Яғни, бұдан ол ресурстардың бір-бірімен тығыз байланысты екенін көреміз.

Кемшілікті түзетпесек, бармағымызды тістейміз

- Қазақстандағы шағын өзендер мен көлдердің ахуалына белгілі бір мониторинг жасала ма? Олардың еліміздің экономикасындағы әлеуеті қандай?

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Қазақстанда ауданы 1 гектардан жоғары 48 мыңға жуық, 1 шаршы км-ден асатын 3 мыңға жақын көлдер бар. 85 мыңға тарта ағын сулар бар. Оларға мониторинг жүргізетін Қоршаған орта және су ресурстары министрлігіне қарасты «Қазгидромет» РМК ұйымы. Бақылау бекеттері өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан кейін саяси-экономикалық жағдайларға байланысты қатты азайды. Бақылау бекеттері тек ірі-ірі көлдерде ғана сақталып қалды. Мысалы, Балқашта сондай 4 бекет бар, 1-2 бекеттен Аралда, Алакөлде, Жайсаңда, Шортандыда, Қорғалжында бар. Сондай-ақ, Қапшағай, Шардара сияқты ірі бөгендерде бар. Барлығының саны 25-тен аспайды. Бір жағынан, барлық көлдерге бақылау жүргізу қажет емес. Бәлкім, қандай да бір зерттеулер арқылы әрбір географиялық белдеулерде немесе табиғи шаруашылық ерекшелігі біртекті аудандардағы бір-бір көлге бақылау жүргізген дұрыс шығар.

Өзендерге келер болсақ, кезінде бір ғана Балқаш-Алакөл алабында 800-ге жуық гидрологиялық бекеттер болған. Қазір олардың саны Қазақстан бойынша 400-ге жетпейді. Сонымен қатар, суармалы егіншілік дамыған аудандарда өзеннің өзіне ғана емес, одан алынатын каналдарға да бақылау керек. Барлық сушаруашылық шаралар су ресурстарының бағасына тәуелді, қанша су бар екенін білмей, басқа ешбір жұмыстарды әрі қарай жобалап-жоспарлау мүмкін емес.

- Азиялық өлшеммен алып қарасақ, Қазақстандағы тұщы суға қатысты ахуал алаңдатарлық-ақ. Өйткені, біз бұл мәселеге келгенде шығыста – Қытайға, оңтүстікте – Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстанға, батыста – Ресейге тәуелдіміз. Себеп – еліміздің аумағына ағып келетін ірі өзендердің бәрінің басы аталған елдерден басталады. Трансшекаралық өзендер мәселесінде қандай күрмеуі қиын түйткілдер бар? Мысалы, Қытай мен Қазақстан арасындағы келіссөздер процесі қалай жүріп жатыр? Мәселені шешудің қандай жолдары бар? Трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау жөніндегі қазақстан-қытай бірлескен комиссиясының жұмысына қандай баға бересіз?

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Біздің трансшекаралық алаптардың бәрінде бірлескен комиссиялар бар. Кейбірі екіжақтама, кейбірі бірнеше мемлекетаралық. Мысалы, Арал алабында Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Қазақстан арасында.

2010 жылдан бері Қазақстан мен Қытай арасындағы сарапшылар тобында жұмыс істеп келемін. Осы жерде жүргенде бірнеше күрмеуі қиын мәселелердің барын көзіммен көрдім. Бұл бағыттағы жұмыстардың түпкі мақсаты – екі мемлекет ортақ суды қалай пайдаланатынын, қанша суды табиғатқа экологиялық тұрғыдан қалдыру сияқты мәселелерді шешу. Ол үшін су ресурстары, экологиялық қажеттіліктер терең бағалануы керек. Әлеуметтік жағдайлар да бар. Осы аумақтарда қалыптасқан суға деген сұранысты ескере отырып, қандай да бір нақты шешімге келу керек. Мұның бәрі ғылыми зерттеулерді қажет етеді. Айтайын дегенім, осы бағыттағы жұмыстарды ұйымдастыру бізде біршама күрделілеу жүреді.

Бірінші түйткіл – қаржыландыру жүйесі. Қандай да бір зерттеу жүргізетін жұмыс тобын немесе бір техникалық мәселені шешетін жұмыстарды қаржыландыру өте ұзаққа созылады. Себебі, конкурс өткізу керек. Сол конкурсқа қатысуға ешқандай ұйымдар қызығушылық танытпаса ше? Міне, осы жерде көп уақыт жоғалтамыз. Ал Қытай жағы бұдан еш ұтылмайды. Керісінше, оларға уақыттың созылғаны тиімді. Неге? Мысалға, Қытайдан бізге 20 км³-ге жуық су келеді. Бізден оларға баратыны – 3-4 км³-дің айналасында. Яғни, бұл жерде біздің қызығушылығымыз жоғары болуы тиіс.

Екінші түйткіл – Су ресурстары комитетінде кадрлар жеткіліксіз. Ғалымдар ғылыми тұрғыдан қаншалық білімді болса да саяси сұраныстарды ескермеуі мүмкін. Құзырлы комитет мемлекеттік орган ретінде осының бәрін қадағалайды. Алайда, менің байқағаным – сарапшылар тобының кездесуіне осы мәселелерді білетін 2-3-ақ адам барады. Қалғандары істі терең білмегендіктен араласуы қиын. Ал Қытай елінің Су шаруашылығы министрлігіне тікелей қарайтын арнайы жобалау институты бар, яғни, қандай тұрғыдан болса да құзіретті органның жұмыс күші жеткілікті.

Тағы бір үлкен мәселенің бірі – біздегі бірлескен комиссияның және сарапшылар тобының жетекшілері көп алмасады. Көбінесе олар бұл саланың маманы болмағандықтан бірден тақырыпты терең игере алмайды. Енді игеремін дегенше ауысып кетеді. Қытай жағынан байқалатыны, сарапшылар тобының басында да, бірлескен комиссияда да су шаруашылығын терең білетін адамдар.

Енді Қытай мен Қазақстан арасындағы су бөлісу туралы келісім жөнінде бірер сөз. Жалпы болжам бойынша комиссия бұл істі 2015 жылға дейін аяқтауға әрекет етуде. Бірақ, ол жерде мәселе деген шаш-етектен. Су бөлісу деген бір ғана құбырдан ағып жатқан суды бөлісу емес. Ірілі-ұсақты трансшекаралық 24 өзен белгіленген. Көбісі ұсақ өзендер. Ірілері мыналар: Ертіс, Іле, Емел, Іленің бір саласы – Текес, Қорғас. Бұлардың ішінде Қорғас секілді мәселесі шешіліп жатқандары да бар. Бірақ ол әлі толық келісілген жоқ. Содан кейін, 24 өзеннің ішінде шекара бойымен ағатындары, шекараны кесіп өтетіндері бар. Мысалы, Текес бізден Қытайға ағып өткенімен қайтып келіп, Ілеге құяды. Бұл де зерттеуді қажет етеді. Екі мемлекеттің қажеттілігінен бөлек, экологиялық қажеттілік деген бар. Қытайларға бізге қарай ағатын суды түгел пайдаланбай, бізге жіберу керектігін қалай дәйектейміз? Оның үстіне олардың халқының саны да, экономикасы тез өсіп келеді. Десек те, олар төменге өзен арнасымен экологиялық қажеттілік үшін су жіберуі керек. Міне, біз осы бағытта жұмыс істеп жатырмыз. Атап айтарлығы, қазір тіпті өзендердің қайсысында қанша су қалыптасатыны жөнінде нақты мәлімет жоқ. Сонда судың қанша екенін білмей тұрып, су бөлісу туралы не айтамыз? Осы мәселені бірнеше рет көтердік. Қазақстан аумағы бойынша біздің бағалауларымыз бар. Бірақ, қытайлар оны қабылдамайды немесе біз олардікін қабылдамаймыз. Өйткені, ол бағалаудың қандай әдістемелік тұрғыдан жасалғанын білмейміз. Сондықтан, қазір екі жақты комиссияда өзен суларын бағалау туралы үлкен жұмыс жүргізілуі тиіс.

Іленің суы азайса, Балқаш тартыла ма?

- Былтыр ЭКОСОС жобасының жетекшісі Бақытжан Базарбеков: «10-20 жылдан кейін Орталық Қазақстанның халқы таза ауыз суға зарығып қалады» деген болжам айтты. Бұған не айтасыз? Орталық Қазақстандағы Нұра, Сарысу сияқты үлкен өзендердің болашақта тартылып қалу қаупі бар ма?

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Бұл кісінің болжамы Н. Алдабергеновке қарағанда сәл ақиқатқа жақындау. Алайда, 10 жылда тартылып қалады деп тура кесіп-пішуге болмайды. Соңғы жылдардағы климаттық үрдістерге қарасақ, температура жылыған сайын, жазық аудандарда су азайып барады. Соның ішінде Нұра-Сарысу алабында бар-жорғы 1,14 км³ су қалыптасады екен. Сонымен қатар, мұнда суды көп қажет ететін өнеркәсіптік аймақ орналасқан. Кезінде Ертіс-Қарағанды каналы бекер салынған жоқ. Алайда, алдағы жылдарда Нұра мен Сарысу түгелдей тартылып қалады деп айта алмаймын. Айталық, табиғатта мол сулы немесе аз сулы кезеңдер бар. Ондай кезең бір-екі жыл емес, кейде ұзақ мерзімге созылуы мүмкін.  Бірақ, табиғи тұрғыдан алғанда, екі өзеннің тартылып кету қаупі болмаса да, ақырындап суы азайып келеді. Егер біз бұл мәселенің алдын алмасақ, жағдай осы үрдіспен кете беретін болса, алдағы 20 жылда Орталық Қазақстанның халқы таза ауыз суға зарығып қалуы әбден мүмкін.

- Шығыс Қазақстанның екі ірі өзені – Ертіс пен Іле басын Қытайдан алады. Қазіргі кезде 4 млн-ға жуық қазақстандықтарды сумен қамтамасыз ететін  Ертістің суын қытайлар Шыңжаңдағы жаңа өнеркәсіп орталығы – Қарамайға бұрып жатыр. Ертістің суы азайса, Астанаға су келетін Ертіс-Қарағанды каналының да суы азаяды емес пе? Бұл жерде Астанаға ауыз судан қауіп бар ма? Екіншіден, Аспан асты елі Ілеге ондаған су қоймаларын салып, 60-қа жуық гидроэнергетикалық қондырғылар орнатты. Яғни, Іленің суы да жылдан жылға азаюда. Отандық экологтар бұл жағдай Балқаш көлінің екі су айдынына бөлініп, оның бірінің тартылуына апарып соғады дейді. Ол Арал теңізінің тағдырын қайталауы мүмкін бе? Балқаш тартылса Алматыға қауіп төнеді дегенге не дейсіз?

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Ертіс алабында өз аумағымызда 25 км³, қытай жерінде 7,5-8 км³ қалыптасатынын жоғарыда айттым. Осыдан-ақ бізде ауыз су қажеттіліктеріне деген еш қауіптің жоғын байқауға болады. Қауіп тек гидроэнергетикада. Мысалы, бізде қалыптасқан судың бәрі Бұқтырмадан жоғарыда емес, төменіректе құяды. Яғни, біріншіден, Бұқтырмада гидроэнергетикалық қуаттарымызды жоғалтамыз. Екіншіден, Қытайдан келетін су азая беретін болса, Зайсанның экологиялық ахуалына жағымсыз ықпалы болады. Үшіншіден, Ертістің суы азайған соң, төменгі ағыстарының жазық бөлігіндегі жайылымдардың экологиялық жағдайы нашарлайды. Төртіншіден, суды пайдалану оны ластаумен қатар жүреді. Өйткені, қытайлықтар суармалы егіншілікте өте көп химиялық заттар пайдаланады. Әрине, бұл «Астанаға зияны жоқ екен», «экономикаға зияны жоқ екен» деп ол судан бас тарту деген сөз емес. Зияны болады. Бірақ ол терең зерттеуді қажет етеді. Ал Астанаға ауыз судан қауіп төнеді дей алмаймын. Себебі, мәселенің мәнісі өзімізде қалыптасатын мол суды Астанаға жеткізуде, оны қалай пайдалануда жатыр. Қытайлардың бізге берген арнайы деректері бойынша, олар Қарамайға жылына 360 млн. м³ су алып жатыр. Бірақ, каналдың одан екі есе көп су алуға мүмкіндігі бар.

Жалпы алғанда, ресми деректерге сәйкес, соңғы жылдары Іле мен Ертіс өзендері алаптарынан қытайлықтар 10 км³ (әр алаптан 5км³-ге жуық) су алынуда. Ол судың қаншасы қайта жіберіліп жатқаны белгісіз. Енді Іле мен Балқашқа келейік. Балқаш көліне келетін судың 80 пайызы Іле өзеніне тиесілі. Әрине, Іленің суы азайса, ол алдымен Балқашқа әсер ететіні сөзсіз. Мысалға, кезінде Қапшағай су қоймасының зиянды әсерін бағалай отырып, Балқаштың суын 341 метрден төмендетуге болмайтынын дәледеген біздің ғалымдар Қапшағайдың жобалық көлемін 28 км³-ден 14 км³-ге дейін азайтқан еді. Себебі, ол жерден алатын энергияның пайдасынан экологиялық зияны бірнеше есе жоғары екені белгілі.

Ал 1995 жылдан бастап Қытайда су шаруашылығы қарқынды дамуда. Олардың да Текес өзенінде Қапшағай деген үлкен бөгені бар. Қаш өзеніне де 3-4 бөген салды. Көбінің мақсаты – суармалы егіншілік, энергетика. Қытайдың 1995 жылдан бастап күрт өскені сол, бұрын 1 км³ ғана су алып келсе, қазір 5 км³-ге жеткізді. Бұдан әрине Іленің суы азайып барады. Қатты алаңдатарлығы, оның төменгі атырабында да су азаюда.

Іле өзені атырауының біршама бөлігі Иранның Рамсар қаласында өткен халықаралық жиында бекітілген жер шарындағы жыл құстарының ұшатын жолында орналасқан сулы-батпақты жерлерді қорғау жайлы «Рамсар тізіміне» енгізілген. Суға байланысты халықаралық құжаттардың көбіне қытай елі қол қоймағандықтан, нақты жағдайда оларды пайдалану күрделі.

Қазір, әрине соңғы 1986-1987 жылдардан басталған суы мол онжылдықтарда Балқаш көлінің деңгейі тұрақты 342 метрдің айналасында. Бірақ, ол сулар таудағы еріген мұздар, Іленің атырауындағы көлдердің көпжылдық су қорлары. Яғни, климатқа байланысты алаптағы көпжылдық су қорларының өзендерге одан әрі Балқашқа алмасуы арқылы біз Қытайда 1995 жылдардан басталған қарқынды су игеру шараларының әсерін тікелей көрмей отырмыз.

Жаңбыр суын пайдалану – бізге тиімсіз

- Мәжіліс депутаты Андрей Бегенеев жаңбырдың суын шетелдердегідей жинап алып, техникалық қажеттіліктерге пайдалануды ұсынды. Бұл ұсынысқа қалай қарайсыз?

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Біріншіден, жаңбыр суы - ол жер бетіндегі суды қалыптастыратын су. Біршама бөлігі буланар. Булану – жер бетіндегі табиғаттың экологиялық қажеттілігі. Оның бәрін ұстап алсақ, қалай болады? Бұл мәселенің бір жағы. Екіншіден, қандай да бір өңірлерде ол экономикалық, экологиялық тұрғыдан тиімді болуы мүмкін. Ол фантастикалық нәрсе емес. Африканың көп елдерінде жауын суымен қамтамасыз ету тәжірибесі қолданылады. Әлемде қазір өз аумақтарынан өтіп кететін бұлттарды  жауын түсіру арқылы ұстау мәселесі де қарастырылуда. Бір қарағанда қиял-ғажайып болып көрінетіні сөзсіз. Мысалы, бізге солтүстік-батыс арқылы келетін ылғалды ауа массаларының 80 пайызы биік тауларда ұсталмай өтіп кетеді. Бұлттарды түсіріп алу эксперименттері бірнеше жылдардан бері АҚШ-та, Қытайда жасалып келеді. Қытай сол тәжірибесін Амурдың бойында көп жүргізді. Бірақ, бұл технологиялар әлі адам 100 пайыз қадағалайтындай инженерлік деңгейге жетпегендіктен эксперименттік тұрғыдан ғана қарастырылуда. Жауын суларын пайдалану – бұрыннан бар нәрсе. Африканың нөсерлі жауын тән аудандарында жиі қолданылады. Суды тек нөсер жауғанда жинап аласың. Ал бізде қалай? Осы тәжірибені ауыз судан тапшылық көріп отырған аудандарға қолдануға бола ма? Болмайды. Мысалға, Маңғыстау, Ақтөбенің төменгі жағы, Сырдарияның төменгі бөлігінде нөсер жаңбыр жоқ. Сондықтан, бұл ұсыныс біздің табиғатымызға сай келмейді. Ал, нөсер жаңбыры мол таулы аударға қажеті жоқ. Себебі, онда су қоры мол.

2014 жылдың 4 сәуірінде ҚР Президентінің №786 Жарлығымен Қазақстанның 2014-2020 жылдарға арналған су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Осы құжатқа сәйкес, Үкіметке су саласын дамыту жөніндегі ұзақ мерзімдік бағдарлама әзірлеу тапсырылды. Қоршаған ортаны қорғау және су ресурстары министрлігі әзірлеген осы құжат бізге болашаққа бағдар жасап, суға қатысты мәселелерді шешуге көмек бере ала ма?

Саят ӘЛІМҚҰЛОВ:

- Құжатпен таныстым. Бір ғана айтатыным, бұл құжатта қысқа мерзімдік жоспарлар ғана бар. Кеңес одағы кезінде Су шаруашылығы министрлігінің 5-10 жылдық жоспарлары болған. Мына құжат соның деңгейінде қалып қойған. Маған сондай әсер қалдырды. Ұзақ мерзімге іс-қимылдарды жоспарлау бұл жерде көрінбейді. Бес жылдық жоспар деген не? Мысалы, гидротехникалық имаратты жөндеу, суармалы алқапты қалпына келтіру және т.б. Ал, келесі бесжылдықтағы мәселелермен ол қаншалықты байланысты. Мұндай бағдарламаның бізге қажеттігі сөзсіз. Бірақ, сол әрбір қысқа мерзімдік бағдарламаларды бір бағытта өзара кезектілікпен тығыз байланыста іске асырудың негізі болатын, мемлекеттің ұзақ мерзімдік болашағына арналған стратегиялық құжат қажет.

Сұхбаттасқан Төлен ТІЛЕУБАЙ, Астана.

Abai.kz