SÓZ BASY

HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda patshalyq Resey әkimshiligi jýiesinde joghary lauzymda qyzmet atqarghan qyzmetkerler qatarynan Seydәlinder әuletinen shyqqan kisilerding esimderi erekshe ataldy. Torghay oblysynyng uezd basshylyghy dengeyindegi lauazymda Seydәlinder әuletinen eki túlgha qyzmet atqardy. Biri – Álmúhambet Seydәliyn, ekinshisi – Tileumúhambet Seydәliyn. Búlardy shatastyrmau ýshin resmy qújattarda Seydәliyn-1, Seydәliyn-2 degen aishyqtar paydalanyldy. Búl orayda, olardyng jas erekshelikteri de eskerilgeni anyq. Býgingi әngime Seydәliyn-2 turaly, dәlirek aitsaq, onyng óz qolymen tanbalap jazghan, sodan 145 jyl boyy arhiv múraghatynda saqtalghan resmy bayanhaty (raporty) turaly óristeydi.

Nikolaevsk uezining agha kómekshisi, shtabs-rotmistr (qazirgi kapitan sheni –avt.) Tileumúhambet súltan ekinshi Seydәlinning 1879 jyly Torghay oblysy әskery general gubernatory A. Konstantinovichke jazghan bayanhatynyng tarihy mәn-manyzy turaly Abai.kz portalynda jariyalanghan «Y. Altynsarinnyng qystauy turaly mәlimet saqtalghan resmy qújat tabyldy» atty maqalamyzda shet jaghasyn jaghalap aitqan bolatynbyz.

Atalghan qújat ataqty aghartushynyng qystauy Tobyl ózenining sol jaghalauynda, zamandastary jazghanday, Qostanay qalasynyng irgesinen 3-4 verst jerde bolghandyghyn naqty kórsetedi. Búl – Y.Altysarinnyng qystauy men ol jerlengen shaghyn әulettik qorym keneygen Qostanay qalasynyng astynda qalyp qoyghanyna búltartpas dәlel.

Endigi kezekte basqa da qúndy derekter saqtalghan sol resmy qújattyng tolyq mәtinin jariyalaudy jón sanap otyrmyz. Sebebi qújat Qostanay qalasynyng ornynda óz zamanynda bolyp keyingi tústa joghalyp ketken tarihy toponimderdi anyqtaugha mýmkindik beredi. Biraq aldymen bayanhat iyesining Qostanay qalasynyng tarihyna qatysty ghúmyrnamalyq bayanyn tilge tiyek etudi jón sanap otyrmyz.

Tileumúhamet Aytóre-úly Seydәliyn-2

Ghalymdar aiqyndaghanday, Seydәlinder – Ábilqayyr hannyng úrpaqtary. Ábiqayyrdan Núraly, Núralydan Seydәli, Seydәliden Kýntóre, Aytóre, Tórejan degen úrpaqtar taraydy. Álmúhambet Kýntóreden, Tileumúhambet Aytóreden tuady. Álmúhambet pen Tileumúhambetti kadet korpusyna oqugha beruge múryndyq bolghan kisi – 1841-1851 jyldar aralyghynda Shyghys Ordanynyng biyleushisi (keyingi Qostanay uezi) Ahmet súltan Janturiyn.

Álmúhambetting balasy Jahansha Seydәlin – 1913-14 jyldary Alash kósemderi Á. Bókeyhan, A. Baytúrsynúlymen jer mәselesi jәne jalpyqazaq qúryltayyn ótkizu jayyndaghy diskursqa belsene qatysqan túlgha. Al Tórejannyng bir balasy Shuaqtan tughan Yrjan (Rjan) Shuaqov-Seydәlin Troisk okrugtik sotynyng mýshesi bolady. Ýkimetke sinirgen enbegi ýshin oghan 1910 jyly Qostanay uezining Kenaral qonysynan 2000 gektar jer beriledi. Tórejannyng Júma atty ekinshi bir balasynan taraytyn úrpaq qazirgi tanda Qostanay qalasynda túrady. Solardyng biri – Baqytjan Satypaldy-úly Hasenov: ýkimet tarapynan joghary qúrmetke ie bolghan kórnekti zanger, advokat.

Tileumúhambetting atalary Syr boyy men Yrghyz, Torghay, Qostanay óniri aralyghynda kóship-qonghan qazaqtardyng biyleushisi bolady. Onyng óz esteliginde Syrdariya boyyndaghy balalyq shaghy men kadet korpusyndaghy oqu kezenining kórinisterin sipattaytyn әngimeler bar. Ony Orynbor Shekaralyq komissiyanyng tóraghasy V. Grigoriev «Deni» atty basylymda jariyalanghan «Pisima iz Zauraliskoy stepi» maqalasyna arqau etedi. Maqalagha ol «Súltan Mendәli Piraliyev» degen laqappen qol qoyghan.

Bir qyzyghy, orys patshalyghyna baghynghan qazaq ordasynyng әkimshilik jýiesinde «súltan» lauazymy 1868 jylghy reformadan keyin joyylghanymen, tóre túqymdary ony bertinge deyin tituldyq aishyq retinde paydalanghany bayqalady. Mysaly, Shyghys Ordany 1841 jylgha deyin biylegen (A. Janturinge deyin) agha súltan Baqtygerey Shotaydyng nemeresi, Or múghalimdik mektebining 1886 jyly tamamdaghan alghashqy 20 týlegining biri, Orynbaev mektebining ústazy Qazykerey Ábilpeyizúly Shotaydyng Mendiqara audanyndaghy «Úyalysay» degen jerinde túrghan beyitindegi qúlpytasqa «súltan» degen titul qosylyp jazylghan.

1879 jyly Qostanay qalasynyng irgetasy qalanghan uaqytta T. Seydәlin Nikolaevsk (keyingi Qostanay) uezi basshysynyng agha kómekshisi qyzmetinde bolady. Sol jyldyng jaz-kýz ailarynda ol Torghay oblysynyng general-gubernatorynyng tapsyrmasymen pereselenderge qúrylatyn qonystyng (uezd ortalyghynyn) ornyn jan-jaqty sipattaghan aqparat-mәlimetti masshabtyq ólshemine 1 verst alynghan syzba kartany qosa dayyndaydy. Al qonystyng ornalasatyn meken-jayy anyqtalyp, oghan pereselender qaptap ornalasa bastaghanda, ol jana mekenning basshysy mindetin uaqytsha atqarady. Búl mindetti súltan Seydәlin Nikolaevsk uezining әkimshiligi Troiskiden Qostanaygha týbegeyli kóship kelgen 1883-84 jyldargha deyin jýrgizedi.

Qonystyng basshysy retinde ol jana qonysqa kóship keletin әkimshilik nysandardyng salynuyn qadaghalaydy. Y. Altynsarinnyng 1861 jyldan júmys jasaghan Troiski uezdik orys-qazaq mektebin Qostanaygha kóshiretin qaraketi de osy kezende jýzege asady (Troisk mektebi jәne «Troisk túrghyny». T. Seydәlinning basshylyghy túsynda qalagha qonystanyp jatqan pereselender men jergilikti qazaqtardyng arasynda jer talasynan tuyndaghan qaqtyghystar jii bolyp túrady. Tipti, kisi ólimine soqtyrghan oqighalar da oryn alady. Ol múnday qaqtyghystardy әdiletti týrde sheshuge úmtylady. T. Seydәlin óz mindetin atqarghan uaqytta Qostanaydan 6 shaqyrym jerde ornalasqan әkesining qystauynda túrady.

Qalanyng irgetasy qalanghan uaqyttaghy ýlgili qyzmeti ýshin T. Seydәlin Torghay oblysynyng әkimshiligi hristiandyq dindi tútynbaytyn kisilerge beriletin 2 dәrejeli Áulie Stanislav ordenimen marapattalady. 1889 jyly ol densaulyghyna baylanysty әskery qyzmetten dogharysqa ketip, biraq odan keyin birnishe jyl azamattyq qyzmetter atqarady.

T. Seydәlin – ólketanu júmystarynda óz izin qaldyrghan túlgha. Ol 1870 jyly Orys geografiyalyq qoghamynyng jinaghyna Torghay qazaqtarynyng sharushylyghy jayynda maqala jariyalaydy. Býgingi taqyrypqa arqau bolyp otyrghan tarihy qújattan onyng qazaqy dýniyetanymdyq, geografiyalyq, topografiyalyq bilimi keng túlgha bolghandyghyn bayqaymyz.

Sonymen, Tileumúhammed Seydәlinning shang basqan arhiv múraghatyndaghy týpnúsqadan alynyp, býgingi qoldanystaghy әlipbiyge týsirilgen tarihy bayanhatynyng mәtini tómendegidey:

Gospodinu Voennomu Gubernatoru Turgayskoy oblastiy
Starshego pomoshnika nachalinika Nikolaevskogo uezda

Raport

Predstavlyaya pry sem sostavlennye mnoy, po lichnomu prikazanii Vashego Prevoshodiytelistva,  glazomernyy plan (posylaemyy v osobom tuke) y opisanie lichno obozrevavshihsya Vamy minuvshim letom mestnostey po r. Tobolu ot prednaznachennogo dlya raspolojeniya goroda punkta protiv Urdabay-togaya, niyje po techenii reki, na protyajeniy 18-ti, priymerno, verst, do uroch. Umurtaya, iymeiy chesti dolojiti, chto medlennosti v ispolneniy nastoyashego porucheniya proizoshla ot trudnosty sobraniya voshedshih takje v predstavlyaemoe opisanie svedeniy o kolichestve nakashivaemogo kirgizamy tuke mestnostey sena kak na storone, iymeiyshey otoyty pod gorod, tak y na protivopolojnoy, vsledstvie kraynego v nyneshnem godu neurojaya, ne dozvolyavshego opredeliti razmer proizvodimogo kajdym kibitkovladelisem senokosheniya, tak skazati, s naglyadnoi tochnostiu.

Shtabs-Rotmistr Sul. Seydalin 2.

30 oktyabrya 1879 g. №127. g. Troisk.

Opisanie Urdabay-togaya y smejno lejashih s nim niyje po techenii r. Tobola mestnostey, obozrevavshihsya g. Voennym Gubernatorom Turgayskoy oblasty letom 1879 g., s prilojennym k nemu glazomernogo plana v 1 verstnom masshtabe.

Urdabay-togay (Urdabaevy luga) nazvanie svoe poluchil ot iymeny kochevavshego tut nekogda kirgiza Urdabaya, a «togay» znachiyt: luga. Kak vidno iz samogo nazvaniya, mestnosti Urdabay-togay predstavlyaet lugovoe prostranstvo, lejashee v doliyne r. Tobola, prostirayasi po techenii poslednego verst na 6-ti, a poperek ot 1,5 do 2,5 verst, t.e. vo vsu shirinu ego doliny v etom meste. Nachinaya, pribliziytelino, s 2-h verstnoy shiriny, Urdabay-togay toliko v odnom meste suzilasi do 1 ily do 1,5 verst, dostignuv dalee, niyje po techenii reki, naibolishey svoey shiriny y konchayasi brodom Urus-utkuli, za kotorym nachinaetsya drugoy uchastok – Kustanay s brodom togo je iymeny cherez Tobol y s smejno lejashim s nim niyje, po techenii Tobola k urochiyshem Nartaylyak y drugim zalejam poslednim do mestnosty Umurtay, verhney chastiu koego konchilosi obozrenie minuvshego leta. Takim obrazom, v prilagaemyy k semu opisanii plan voshel Urdabay-togay so vsemy uchastkami, lejashimy mejdu nim y Umurtaem na protyajenii, priymerno, 18 s nebolishih verst.

Dolina s lugami: Urdabay-togay, Kustanay, Nartaylyak y proch. obramleny dovolino vozvyshennymi, no ne osobenno krutymy beregami, iz koih levyy otnosiytelino vyshe y kruche, a pravyi, predstavlyaishiy pochty nepriymetnyy spusk s vozvyshennoy ravniny Arakaragayskogo bora, otstoyashego ot Tobola v 6-7, priymerno, verstah, y mestamy bliyje gorazdo otloje.

Izbrannyy v 1870 godu pod raspolojenie goroda punkt, oboznachennyy v nature zemnoy nasypiu v viyde piramidy, nahoditsya na odnom iz vozvysheniy levoy, naibolee nagornoy storone, v verhnih chastyah Urdabay-togaya, y otstoit ot r. Tobola, protekaishego v etom meste bolee posrediyne doliny, t.e. ne podhodya ny k odnomu iz nagornyh beregov, v poluverst. Vprochem, Tobol y dalee nigde v predelah Urdabay-togaya ne kasaetsya svoim techeniyem ny togo, ny drugogo nagornogo berega, priblijayasi postepenno k levomu iz nih uje po vyhode iz Urdabay-togaya y upirayasi v nego, vploti, lishi v predelah Kustanaya, brodom Kustanay-utkuli, – chto verstah v 8-9 ot mesta, prednaznachennogo dlya goroda.

Dalee, dva drugih podobnyh ily neposredstvennyh podhodov reky k etoy storone, odnim iz kotoryh zakanchivaetsya prilagaemyy u sego glazomernyy plan vstrechaytsya niyje Kustanay-utkulya: pervyy – verstah v 5-ty u mazarky Murzagazy, a vtoroy verstah 9-ty v verhnih chastyah uroch. Umurtaya. Mejdu poslednim y Kustanaem, v odnom iz mestnostey Nartaylyaka, Tobol otoshel k protivopolojnomu nagornomu beregu. V ostalinyh je chastyah svoego techeniya reka, naklonyayasi to k toy, to k drugoy nagornoy storone, ny k odnoy iz nih tak ne blizitsya, kak v vyshepokazannyh chetyreh punktah.

Opisyvaemaya dolina Tobola v Urdabay-togay y prochih nazvannyh vyshe mestnostyah predstavlyaet, za nekotorymy vprochem isklucheniyami, pochty sploshnye luga s prevoshodnoy pokosnoy travoy, osobenno po mestam naibolee nizmennym, zalivaemym pry maleyshem razlitii, kakovy: yamki, lujki, lojbinki, peresekaishiyesya doliny v raznyh ee mestah y napravleniyah. Podskazannymy seychas isklucheniyamy razumeytsya: a) te nemnogiye, nedostupnye doliny dlya samogo bolishogo razlitiya, vozvyshennye mesta, kotorye izbrany, poetomu kirgizamy pod ustroystva zimovyh stoybiysh, v) mesta, lejashie pod samoi rekoi y drugimy vodoemamy v viyde staris ily rukavov ily ozer, razbrosannyh povsudu po doliyne, kak na priymere, dva lejashie ryadom, totchas po spusku s vozvysheniya, prednaznachennogo dlya goroda, e) chasti doliny, vyrosshaya melkim kustarnym lesom-talinikom, proizrastaishim preimushestvenno po samoy reke y chilijnikom, rastushim povsudu, vprochem, s polyanamy opyati dlya pokosov y sredy etih talovyh y chilijnyh kustov. Posle ugodiev, lejashih sobstvenno v doliyne opisyvaemoy chasty Tobola, ne menee vajnuy y sushestvennuy chastiu takovyh sleduet schitati, kak po otnoshenii k sposobstvovanii silam vesennih razlitiy v Tobole,tak y po obilii mest nebezprigodnyh dlya hlebopashestva neskoliko, dovolino bolishiyh, spuskaiyshihsya v dolinu etoy reky sleva, s vozvyshennoy ravniny stepnyh ozer, loshin s proizrastaishim po nekotorym iz niyh, mestami, molodym berezovym lesom y s bogatym mestorojdeniyem po odnoy iz niyh, napriymer, Abili-sai, dikogo kamnya y plitnyaka. Nekotorye iz sih ozer, otstoyashie ot Tobola verstah ne bolee kak v 9-10, pry neurojae na Tobole, mogut slujiti dlya senokosheniya, po obilii pry nih pokosnoy travy dovolino horoshego kachestva.

Pochva dolin v mestah nizmennyh glinistaya; zaleji, gde proizrastaet taliniyk, peschanaya; na mestah je bolee vozvyshennyh y tam, gde rastet chilijnik – supesi y suglinok. Popadaetsya mestamy y chistyy chernozem, a izredka y solonsevatyy grunt. Po loshinam y po lejashim mejdu nimy y bliz vershin onyh stepyam grunt zemli, mestami, suglinistyy y supesi, y mestamy polosa chernoy y solonsevatoy zemliy.

Vse opisannye vyshe ugodiya po Tobolu sostoyat v polizovaniy kirgiz Arakaragayskoy volosty raznyh aulov, vsego v chisle 127 kibitok, raspolojennyh zimovkamy vse, za isklucheniyem lishi odnoy kibitki, na pravoy, t.e. protivopolojnoy gorodu storone Tobola, v niyje sleduiyshem poryadke y sostave: sobstvenno, v Urdabay-togae 1-ya gruppa zimovok iz 10 kibitok №1 aula – kak raz protiv izbrannogo pod gorod punkta. Eta gruppa zimovok zovetsya iymenem kirgiza Bozbaya Musina, 2-ya zimovochnaya gruppa iz dvuh kibitok Kutebara Yamgchurina №2 aula; 3-ya iz 7 kibitok Kochana Balgujina togo je №2 aula; 4-ya iz 2-h kibitok horujnego Altynsarina togo je aula y 5-ya iz 7 kibitok Karykpula Kabylova togo je aula; na uroch. Kostanae: 1-ya zimovochnaya gruppa iz 4-h kibitok Abilya Hangodjina togo je aula y 2-ya iz 13 kibitok Alima Klychpaeva togo je aula; na uroch. Nartaylyak: 1-ya zimovochnaya gruppa iz 12 kibitok tak nazyvaemyh Tulengutov togo je aula, 2-ya y 3-ya iz 7 kibitok Abiylevyh, togo je aula; 4-ya, iz 2 kibitok Akdavletovyh togo je aula; 5-ya, iz 2-h kibitok Tumabaeva togo je aula; 6-ya y 7 kibitok Utemisa Bulekpaeva togo je aula; 7-ya iz 2 kibitok Sultana Kunture Seydalina, togo je aula y 8-ya iz 12 kibitok Sultana Ayture Seydalina togo je aula; dalee na bezymyannyh urochishah: 1-ya zimovochnaya gruppa iz 8 kibitok Utenya Kaydaulova togo je aula; 2-ya, iz 10 kibitok Aydabul-Kuluka togo je №2 aula, 3-ya iz 12 kibitok Kojbana Sankibaeva s №3 aula y 4-ya, chto v verhnih chastyah urochisha Umurtaya iz 9 kibitok Sarsenbaya Imankulova №3  aula.

Poryadok polizovaniya kirgiz pozemelinymy ugodiyamy vo vseh obiyasnennyh mestnostyah poka sohranilsya prejniy, t.e. obychnyi, osnovannyy na prave davnosty etogo polizovaniya, sledovatelino, daleko neravnomernyi, kak usmatrivaetsya eto y iz niyjesleduiyshey tablisy raspredeleniya pokosov mejdu kibitkovladelisamy raznyh zimovochnyh grupp, ily nakashivaemogo kajdoi gruppoi kolichestva sena v sredniy urojaynyy god.

Zakluchaushiyesya v etoy tabliyse svedeniya o kolichestve sena, nakashivaemogo kibitkovladelisamy kajdoy zimovochnoy gruppy, vzyatye so slov samih zimovkovladelisev, k sojalenii, ne mogly byti provereny v tochnosti, osobenno v otnosheniy perevesa pokosov na toy ily drugoy storone reki, po sovershennomu neurojai v tekushem godu, vsledstvie chego y ruchatisya za vernosti takovyh sostaviyteli ne mojet, schitaya ih poetomu toliko pribliziytelino vernymiy.

Shtabs-Rotmistr Sul. Seydalin 2.

TALQY

Bayqap otyrghanymyzday, T.Seydәlin general gubernatorgha baghyttalghan bayanhatta 1870 jyly Nikolaevsk uezining ortalyghy bolady dep belgilegen «Ordabay toghay» men «Ómirtay jaylauy nemese qonysy» (urochiyshe) aralyghyndaghy 18 shaqyrymdyq (verst) jerding iyeleri men geografiyalyq belgilerin tәpishtep sipattaghan. Ondaghy atalghan meken-jaylargha qazirgi tanda tútastay Qostanay qalasy ornalasqan.

Qúndy resmy qújattan qalanyng ornynda bolghan tarihy toponimderding basym kópshiligi joghalghan, keybiri jarym-jartylay úmytylghanyn bayqaymyz. Úmytylghandar qataryna Janbyrshy úrpaghy Hanghojin Ábilding qystauy «Ábilsay» men «Qostanay ótkelin» ataugha bolady. «Ábilsaydyn» iyesi beymәlim bolyp jalpaq ataumen ghana saqtalyp jetse, «Qostanay ótkeli» bir synarynan airylyp, «Qostanay» degen soqa basymen jetti. Al joghalghandar qatarynda, kisi esimimen atalatyn Bozbay Musiyn, Kótibar Janbyrshiyn, Qoshan Balghojiyn, Ybyray Altynsariyn, Tólengitter, súltan Kýntuar jәne Aytuar Seydәlinderding qystaularyn bylay qoyghanda, mynaday jer ataulary bar:

1. Ordabay toghay;
2. Orys ótkeli;
3. Nartaylaq jaylauy;
4. Myrzaghazy mazary;
5. Ómirtay qonysy;

Qystau demekshi, súltan Seydәlin qazaq qystaularynyng Tobyldyng sol jaghyna ornalasuyn búl jaghalau ong jaqqa qaraghanda biyik bolyp keletinin: «Dolina s lugami: Urdabay-togay, Kustanay, Nartaylyak y proch. obramleny dovolino vozvyshennymi, no ne osobenno krutymy beregami, iz koih levyy otnosiytelino vyshe y kruche, a pravyi, predstavlyaishiy pochty nepriymetnyy spusk s vozvyshennoy ravniny Arakaragayskogo bora, otstoyashego ot Tobola v 6-7, priymerno, verstah...», - dey kele, «te nemnogiye, nedostupnye doliny dlya samogo bolishogo razlitiya, vozvyshennye mesta, kotorye izbrany, poetomu kirgizamy pod ustroystva zimovyh stoybiysh», - dep jazady.

Búl sipattama Y. Altynsarin qystauy men әulettik qorymyn enisti, oipatty bolyp keletin, sondyqtan tasyghan su astynda qalatyn ong jaghalauda bolghan dep boy bermey jýrgen bizding júrttyng zerde-zeyinine bir mysqalday bolsa da oy salar dep esepteymiz.

Qazirgi tanda qaladan edәuir alystap ketken Araqaraghay ormanynyng bir sheti Tobyl ózeninen 6-7 shaqyrymdyq jerde bolghandyghy bayqalady. Onyng aghashyn jana qonysqa kelgen pereleslender túrghyn ýy salugha paydalanghany sózsiz. Y. Altynsarin saldyrghan mektep ghimaratyna da Araqaraghay ormanynyng aghashy paydalanylady.

Álqissa, ýzilgen sózimizdi qayta jalghastyryp, búdan әri joghalyp ketken toponimderge jeke-jeke toqtalmaqpyz. Aldymen toqtalatynymyz – 1870 jyly Nikolaevsk uezining ortalyghy bolady dep belgilengen «Ordabay toghay».

Ordabay toghay. Búl jerding atauy men geografiyalyq belgilerin Tileumúhambet súltan bylaysha bayandaydy: «Urdabay-togay (Urdabaevy luga) nazvanie svoe poluchil ot iymeny kochevavshego tut nekogda kirgiza Urdabaya, a «togay» znachiyt: luga. Kak vidno iz samogo nazvaniya, mestnosti Urdabay-togay predstavlyaet lugovoe prostranstvo, lejashee v doliyne r. Tobola, prostirayasi po techenii poslednego verst na 6-ti, a poperek ot 1,5 do 2,5 verst, t.e. vo vsu shirinu ego doliny v etom meste».

Filolog maman retinde qazirgi qazaq leksikasynda «tal, aghash ósken jer» degen úghymdy beretin «toghay» atauy sol tústa «qalyn, bitik shóp» degen maghyna beretin «shalghyn» sózining sinoniymi retinde qoldanghanyn bayqaymyz. Demek, Torghay-Yrghyz ónirindegi tegis dalalyq aimaqtaghy «Amantoghay», «Araltoghay» degen toponimderding maghynasy tal men aghashqa emes, shalghyn, qalyng shópke qatysty aitylghan dep payymdaugha bolady. «Ordabay toghaydy» býgingi maghynalyq túrghydan jiktelgen, saralanghan qazaq leksikasynyng úghymymen aitsaq, «Ordabay shalghyny» bolyp shyghady.

Qostanay qalasynyng alghashqy kartasynda Tobyl ózenining sol jaghalauyndaghy shýpirlegen ýlkendi-kishili kólshikterge toly jaghalau retinde beynelengen keskindeme – Ordabay toghayy (1 suret).

1 suret. Ordabay toghay (shalghyny) men Orys ótkeli (qazirgi KJBY kópiri)

Su basqan jerde shóp qalyn, bitik shyghatyny belgili. Aytpaqshy, 1879 jyly «Ordabay toghaydy» pereselender qonysy etudi kózdep kelgen Torghay oblysynyng әskery general-gubernatory A. Konstatinovich Tobyl tasyghan kezde payda bolatyn kólderden qatty qúrghashylyqta sudyng borsyghan iyisi shyghatyndyqtan ol jerdi jaqtyrmay, ózenning tómengi aghysynan «Qostanay ótkeli» men «Ábilsay» aralyghyndaghy biyik, qúrghaq jerdi tandaydy (Týrkilik kómbe: Qostanay toponiymining tórkini)

Ordabay shalghyny – qazirgi tanda qalanyng bir bóligi bolyp sanalatyn Amangeldi kentining túsy. Ol jerdegi aituly nysan – kenestik kezende Qostanay obkomynyng birinshi hatshysy A. Borodin saldyrghan sayajay. Keshegi kýnge deyin ol oblys әkimining reziydensiyasy bolyp keldi.

Orys ótkeli. Orys ótkeli, avtordyng bayandauynsha, «Ordabay toghaydyn» kóldeneninen 2 shaqyrymgha sozylyp keletin kenistigi 1-1,5 shaqyrymgha tarylghan túsyna ornalasqan. Búl jer, bizding shamalauymyzsha, qazirgi qalanyng ontýstigindegi KJBY kópiri. Tobyl ózenining arnasy da búl tústa tarylady. Ózen arnasy eki jarylyp, tómengi aghysta qos (ong men sol) qoltyq qúraydy. Kópirding ótkelge týsuining sebebi de osynda dep oilaymyz (1 suret). Atalghan ótkelden keyin «Ordabay shalghyny» ayaqtalyp, Qostanay alqaby bastalady. Avtordyng sózimen aitsaq: «...konchayasi brodom Urus-utkuli, za kotorym nachinaetsya drugoy uchastok – Kustanay s brodom togo je iymeniy».

Qostanay ótkeli. Qalanyng soltýstik jaghynda patsha zamanynda salynghan shvesariyalyq kәsipker Lorensting syra zauyty janyndaghy ýlken saydyng túsynda «Qostanay ótkeli» bolghan. 1895 jyldan qolgha alynyp, 1907 jyly ayaqtalghan (Tarihy jәdiger: Qostanay qalasynyng alghashqy kartasy) Qostanaydyng alghashqy kartasynda atalghan ótkelding súlbasy saqtalghan Múnda ótkel ózenning arnasyna ýsh búryshty formadaghy aral týrinde ornalasqan. Ýshbúryshty aral Tobyldyng suy qaytqan uaqytta ózenning arnasyn jinishkerilip taryluyna әser әkelip, ótkel týzeydi (Tobyldaghy tasqyn su: kórgenimiz ben kónilge týigenimiz). Kartadan ótkelden ózen jaghasyna qaray eki sýrleu jol týskendigin aiqyn angharugha bolady (2 suret).

2 suret. Qostanay ótkeli men qazirgi «Kәrister kópiri»

Aghysty ózenderdegi ótkelder kóshpeli mal sharuashylyghymen ainalysqan qazaq júrty ýshin asa manyzdy boldy. Qazaq dalasyndaghy tanymal toponimderding keybiri ótkel úghymymen ornyqqan. Mysaly, Astana qalasy ornalasqan jerding ertedegi atauy – Qara-ótkel. Kenesary hannyng Qara-ótkel bekinisin shapqan erligin qazaq júrty biledi.

Atbasar qalasynyng atauy da ótkelge qatysty. Onyng maghynasy «at keship óte alatyn ótkel» degendi bildirse kerek. Torghay oblysynyng tarihyn jazghan I. Kraftyng aituynsha, 1845 jyly irgetasy qalanghan Torghay bekinisi «Jaryq ótkel» degen jerge qonys tepken. Tobyl ózenining boyyna oralasqan Qostanay qalasy da ótkelding janynan oryn alady. Biraq ol tarihy toponiymining «ótkel» degen synary taza orys tildi әkimshilikting qoldanysyna enbegendikten, mýldem úmytylyp qaldy. Qala orny anyqtalghannan keyin 20 jylday ótken son, 1898 jyly Qostanay qalasyndaghy din isi turaly «Orenburgskie eparhialinye vedomosti» gazetasynyng birneshe nomerinde «G. Kustanay» degen taqyryppen maqala jazghan svyashennik P. Gordeev pereselender qonysy Ábilsay men Kostanay-say arasynan oryn alyp, qala songhy atalghan saydyng (Qostanay-say) atauyna ie boldy dep jazady: «Novyy gubernator Konstantinovich, ponimaya vsu vajnosti uchrejdeniya novogo goroda, lichno oseniu v 1879 goda osmotrel namechennoe pod gorod mesto y nashel ego daleko ne podhodyashim dlya oznachennoy seli: ono nahodilosi sredy bolotnyh ozer, ne bez vrednogo vliyaniya dlya jilogo punkta, k tomu znachiytelino bylo otdaleno (v ½ versty) ot Tobola. Vmeste s doktorom Neymarkom on otehal ot oznachennogo punkta vniz po techenii reky eshe 18 verst y ostanovil svoe vnimanie na nastoyashem meste, sredy dvuh suhih logov: s yuga – Abili-saya, s severa Kustanaya. Poslednee nazvanie leglo v osnovanie iymeny samogo goroda»

Angharyp otyrghanymyzday, әu basta qala ornyn anyqtaghan uaqyttaghy general gubernator A.Kostantinovich pen T.Seydәlinder atap ótetin «Qostanay ótkeli» toponiymining ekinshi synary mәn-maghynasymen birge úmytylghan. Eger qazaq tildi toponimderdi sol zamanda baspa isinde, resmy qoldanysta erkin sharlaghan, ýstemdik qúrghan orys tili yghystyryp shygharmaghanda, qalanyng býgingi atauy «Qostanay ótkeli» bolyp qalyptasuy da әbden mýmkin edi.

Ótkelding «Qostanay» bolyp ataluynyng syryn, yaghny onyng etimologiyasyn bizder «Egemen Qazaqstan», «Kazahstanskaya pravda» basylymdaryna jariyalanghan «Tamyrlas toponimder: Qostanay – Dóng (Don) – Dunay» atty maqalamyzda qalanyng irgetasy qalanghan tústa hatqa týsken tarihy jazba derekterge sýiene otyryp birikken ataudy týrki tilining ýndestik zany negizinde lingvistikalyq túrghydan taldaghan bolatynbyz. Ótkel mal baqqan kóshpeli qazaqtargha qyrdan eniske qaray aghatyn Ýy men Tobyl ózenderining arasyndaghy ken, shúrayly jayylymgha – jinishke týbirmen dybystaghanda «Kushdónәigha», juan týbirmen aitqanda «Qostanaygha» (parsy úghymymen aitsaq, «qos ózen arasy» degen maghynadaghy Maurenahrgha) shygharatyn tabighy kópir edi (Marhabat: https://egemen.kz/article/346182-tamyrlas-toponimder-qostanay-%E2%80%93-donh-don-%E2%80%93-dunay).

1879 jyly general gubernator A. Konstantinovich «Qostanay ótkeli» túsyndaghy tereng say men Ábil Hanghojinnyng qystauy ornalasqan saydyng (Ábilsay) arasyndaghy 350 desyatina (gektar) jerdi pereselender túraqtaytyn qonys etip tandaydy. Pereselender «Qostanay ótkeli» túsyndaghy saygha qalanyng alghashqy orny bolyp belgilengen «Ordabay toghaydyn» qúrmetine «Ordabay-say» degen atau beredi. Qalanyng alghashqy qonys ýileri sol saydyng manynan salynyp, Ábilsaygha qaray jyljidy. Sondyqtan qalanyng alghashqy Mihaylo-Arhangeliskiy shirkeui (1889), shirkeu aldyndaghy alang (Mihaylovskaya ploshadi), alannyng batys jaq túsyndaghy hristiandar qorymy Ordabay-say jaqta ornalasty. Al patshalyq Qostanaydyng sәnine ainalghan qyzyl kirpishti ýilerding qalyng qatary qalanyng qazirgi ortalyq bóliginde oryn aldy. Sebebi onday ghimarattar Qostanay qalasy Ordabay-saydan Ábilsaygha qaray ósip, keneygen kezenderde salyna bastaydy.

Álqissa, ótkelding janyndaghy kópes Lorensting syra zauyty әli kýnge deyin júmys jasap túr. Al sol saydy jaghalap tómendegi «Qostanay ótkeline» baratyn jolda «Qostanay-Su» mekemesining toraptyq jýiesi ornalasqan. Odan tómenirekte «Kәris kópir» atanyp ketken ótkel bar. Qiyr Shyghystan kýshtep qonys audarylyp kelgen enbekqor, eginshi kәris júrtyna oipatty, enisti bolyp keletin, sondyqtan ózennen su shygharugha onay ong jaq jaghalaugha egin saldyru ýshin ýkimet arnayy kópir salghan.

Nartaylaq. Qostanay ótkelinen keyingi keng alqap – «Nartaylaq». Ótkelden bastau alyp kenestik dәuirde «Teplichnyy kombinat» dep atalghan soltýstiktegi mekenge qaray sozylyp jatqan jerler Nartaylaqtyng «enshisinde» bolghan. Múndaghy sol zamandaghy belgili nysan – Myrzaghazy mazary. Mazar, T. Seydәlinning jazuynsha, «Qostanay ótkelinen», yaghny qazirgi syra zauytynyng janyndaghy saydan 5 shaqyrymday jerde ornalasqan. Býgingi tanda atalghan kesene jәne oghan jerlengen Myrzaghazy turaly bir mysqal da aqparat saqtalmaghan.

Ómirtay jaylauy. «Qostanay ótkelden» 9 shaqyrymday jerde ornalasqan meken – «Ómirtay jaylauy nemese qonysy» («urochiyshe» degen úghymnyng balamasy retinde qoldanyp otyrmyz). Búl qazirgi «Geologtar» sayajayynyng many. Sayajaydy jaghalap Qostanaydan Tobyl ýstinen salynghan kópir arqyly Kókshetaugha qaray shyghatyn temirjol ótedi. Qazirgi tanda búl qalanyng soltýstigindegi shekarasy.

SÓZ SONY

Qostanay qalasy payda bolghangha deyin qazaq júrtynyng qoldanysynda bolyp keyingi kezenderde joghalyp ketken toponimderdi býgingi qala tarihynda qaldyru – tәuelsiz el-júrttyng paryzy. Onyng bir joly – iydeologiyalyq mazmúny eskirgen kisi esimderindegi kóshe ataularyn Qostanay qalasy payda bolghangha deyingi tarihy tononimdermen auystyru. Múnday tәjiriybe Astana qalasynda tym jaqsy jýrgizildi.

Tarihy toponimderdi janghyrtudyng taghy bir tәsili – janadan kókke talasa salynyp jatqan keshendi túrghyn ýilerge atau etip beru. Olardyng qabyrghasyna QR-kod arqyly Qostanay qalasynyng kóne toponimderine qatysty aqparattar ilip qoigha bolady. Búl isti qúrylys kompaniyalaryna jer beretin qala әkimshiligi qadaghalasa, is ongha basar edi. Atalghan tәjiriybeler negizinde Ordabay, Nartaylaq, Tólengit, Myrzaghazy, Ómirtay degen ataular qala ishinde kóshe nemese keshendi túrghyn ýy ataularynan oryn alsa, ol qareket ólke tarihyna, ata-baba ruhyna degen qúrmetting belgisi bolyp tabylady dep sanaymyz. Búlardyng qataryna qalanyng alghashqy basshysy mindetin uaqytsha atqarghan T. Seydәlin jәne onyng ózge aghayyndarynyng tarihy Torghay oblysyna sinirgen enbekterining qúrmetine arnap arnayy kóshe nemese mektep atauy berilse, tipten, qúba-qúp bolar edi.

Almasbek Ábsadyq,

filologiya ghylymdarynyng doktory, 

Qostanay qalasy

Abai.kz