АҚШ-тың халықаралық даму агенттігінің (USAID) ықпалы өз континентінің шегінен әлдеқайда асып кетті. Ұйым Қазақстандағы қоғамдық қорларға белсенді түрде гранттар таратқаны анықталды. Оған қоса, Халықаралық жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығы (OCCRP) АҚШ-тың халықаралық даму агенттігінің ықпалында болғаны белгілі болды. Тек 2023 жылы Вашингтон үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) 11,7 миллион доллар бөлген, бұл сол жылғы ұйымның жалпы шығындарының 53%-ын құрады, деп хабарлайды CMN.KZ.

Америкалық миллиардер Илон Маск АҚШ-тың Халықаралық даму агенттігі (USAID) туралы алғаш пікір білдіргендердің бірі болды. Ол бұл ұйымды «қылмыстық ұйым, оны жою керек» деп атады. Сондай-ақ, кәсіпкер USAID-ті COVID-19 зерттеуін қаржыландырды деп айыптады.

Илон Маск ұйымның мемлекеттік тиімділік департаментінің өкілдеріне құпия материалдарға қол жеткізуге рұқсат бермеуін қолдамады. Бұл департаментті SpaceX компаниясының бас директоры басқарады. Кең ауқымды қоғамның пікірінше, дәл осы жағдай позициялық соғысқа әкелді.

Дональд Трамп Ақ үйге келгеннен кейін Маск пен Агенттік арасындағы текетірес USAID-тің жабылуымен аяқталды. Америкалық көшбасшының пікірінше, ұйымның жоғарғы басшылығына «радикалды ессіздер» орнығып алған, сондықтан жұмысты қайта бастау туралы шешім тек басшылық тазартылғаннан кейін қабылданады.

3 ақпанда Вашингтондағы USAID-тің штаб-пәтерінің есігі жабылып, агенттіктің сайты жұмысын тоқтатты. Сол күні ұйымның жаңа басшысы Мэтт Хопсон отставкаға кетті. Ақ үй USAID-тің ең қисынсыз шығындарының тізімін жариялап, агенттік күмәнді мақсаттарға қаржы бөлгенін көрсетті.

USAID-тің жабылуы туралы хабарланғаннан кейін бұл агенттіктен қаржыландырылған ұйымдар дүрліге бастады. Агенттік 1961 жылы АҚШ президенті Джон Кеннедидің жарлығымен құрылып, осы уақыт ішінде өз ықпалын Американың шекарасынан тыс жерлерге де кеңейтті. Осылайша басқа елдерге көмек көрсету мен мемлекеттік даму жобаларына грант бөлу деген басты міндеттерін орындады:

Алайда, USAID-ті бірнеше мемлекеттік төңкерістер мен «түрлі-түсті революцияларды» ұйымдастыруда айыптағандар аз болмады. Ұйымның ұзын қолы Қазақстанға да жеткен.

Шетелдік гранттардың бөлінуін тексеру туралы Мәжіліс депутаттары да пікір білдірді. Магеррам Магеррамов USAID-тің қызметіне байланысты жаңа мәліметтерге наразылық білдірді. Оның айтуынша, агенттік ЛГБТ-инициативаларды, наразылық қозғалыстарын және даулы әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырған.

Қазақстанда USAID пен АҚШ Мемлекеттік департаментінен мыңдаған долларды кімдер алды?

Айта кетейік, АҚШ Мемлекеттік департаменті мен халықаралық ҮЕҰ американдық салық төлеушілердің есебінен белгілі бір медиа жобаларды қаржыландырады.

2021 жылдың қазан айында USAID «Қадір қасиет» қоғамдық бірлестігіне 460 мың доллар бөлді. Бұл қаражат 2,5 жыл ішінде игерілуі тиіс болды.

Қаражат адам құқықтарын қорғауға, әсіресе әйелдер мен балаларды қолдауға бағытталды. Атап айтқанда, қор әйелдердің мемлекеттік басқару мен үкімет деңгейіндегі шешімдер қабылдау үдерісіне белсенді қатысуын жақтаған.

Шын мәнінде, бұл – шетелдік лоббидің басқа елге заңнамалық деңгейде ықпал етуінің мысалы.

2022 жылдың қараша айында «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау қоры «БАҚ-ты дамыту бағдарламасы» аясында 114 мың доллардан астам қаржы алды. Бұл қаражат Қазақстандағы журналистерге құқықтық қолдау көрсетуге бағытталған.

2023 жылдың қыркүйегінде осы бағдарлама бойынша журналистер мен блогерлердің құқықтық білімін арттыру және заңдық қолдау көрсету үшін 100 мың доллар бөлінді.

2024 жылдың қыркүйегінде Paper Lab қоғамдық қоры АҚШ елшілігінің «Шағын гранттар бағдарламасы» аясында шамамен 50 мың доллар алды. Бұл қаржы Азиядағы аналитикалық орталықтардың екінші форумын өткізу арқылы өңірлік ынтымақтастықты дамытуға бағытталған.

Шетелдік гранттарды тек үкіметтік емес ұйымдар ғана емес, БАҚ өкілдері де алады. 2023 жылдың қыркүйегінде «БАҚ-ты дамыту бағдарламасы» шеңберінде «Власть» басылымы аймақтық журналистердің кәсіби шеберлігін арттыруға грант жеңіп алды. Алайда олар бұл қаражатты бір жарым жыл ішінде қаншалықты игергені белгісіз.

Ұйымдасқан қылмыс және сыбайлас жемқорлық туралы есеп беру жобасы (OCCRP) тергеулері және Америка Құрама Штаттарының ұзын қолдары

Белгілі болғандай, «Власть» басылымы қосылған танымал зерттеу журналистері қауымдастығы АҚШ Мемлекеттік департаментінен USAID арқылы айтарлықтай қаржылай қолдау алған. Қаражат көлемі соншалықты үлкен болғандықтан, бұл АҚШ үкіметіне зерттеулердің тек мазмұнына ғана емес, олардың географиялық бағытына да ықпал етуге мүмкіндік берді.

Француздық Mediapart, америкалық Drop Site News, италиялық Il Fatto Quotidiano, гректік Reporters United және немістің қоғамдық телерадиокомпаниясы NDR бірлесіп жүргізген зерттеуге сәйкес, Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығы (OCCRP) АҚШ үкіметіне құрылымдық тұрғыда тәуелді болған.

Бұл зерттеу өткен жылдың 2 желтоқсанында жарияланды. Айта кетсек, немістің NDR телерадиокомпаниясы осы факті анықталған соң, OCCRP-мен әріптестігін тоқтатты.

Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығы (OCCRP) «The Panama Papers», «Архивы Пандоры», «Секреты Credit Suisse», «Проект Pegasus», «Cyprus Confidential» және «Laundromat» сынды даулы зерттеулерімен танымал.

Олар сондай-ақ Қазақстанның экс-президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың мүлкіне қатысты деректерді жариялады. «Назарбаевтың миллиардтары» Қазақстанның ұлт көшбасшысы қайырымдылық қорлары арқылы ауқымды активтерді қалай бақылайды атты зерттеу 2022 жылдың қаңтарында жарық көрді.

Әлем бойынша 200 қызметкер;Жылдық бюджеті – 20 миллион доллар

Штаб-пәтерлері – Вашингтон, Амстердам және Сараево;70 мүшесі және 50 серіктесі бар;Әлемдегі ең беделді БАҚ-пен жұмыс істейді, соның ішінде:

The New York Times, The Washington Post (АҚШ),The Guardian (Ұлыбритания)

Der Spiegel, Süddeutsche Zeitung (Германия),Le Monde (Франция)- осының бәрі OCCRP туралы.

Тек сөз жүзінде «тәуелсіз» деп саналатын зерттеу журналистерінің ұйымы шын мәнінде АҚШ-тың Халықаралық есірткі айналымымен күрес және құқық қорғау қызметі бюросына, сондай-ақ АҚШ Мемлекеттік департаментінен (USAID) келетін қаржыландыруға тәуелді болып шықты.

АҚШ-тың Халықаралық даму агенттігі (USAID) бұл қаражат есебінен ұйымның «негізгі қызметкерлеріне» вето қою құқығын алды.

USAID қызметкерлері Майк Хеннинг пен Шеннон Магуайрдың мәліметінше, олар «бас редактор, бас директор немесе басқарушы редактор» лауазымдарына ұсынылған түйіндемелерді қарастырған.

OCCRP құрылған сәттен бастап АҚШ үкіметінен кемінде 47 миллион доллар алды.

Оған қосымша Еуропалық одақтан 1,1 миллион доллар, ал алты еуропалық елден 14 миллион доллар қаржылай көмек түсті:Ұлыбритания – 7 миллион доллар;Швеция – 4 миллион доллар;Қалған қаржы Дания, Швейцария, Словакия және Франциядан келді( олардың Сыртқы істер министрлігі өткен жылы 100 мың доллар бөлген)

2014 – 2023 жылдар аралығында бұл елдер OCCRP-тің жылдық бюджетінің 70%-ын қаржыландырды, оның ішінде тек АҚШ үлесі – 52%.

2023 жылы Вашингтон үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) 11,7 миллион доллар бөлді, бұл OCCRP-тің сол жылғы шығынының 53%-ын құрады.

Бұл деректер француздық Mediapart басылымының материалында жарияланды.

2019-2023 жылдар аралығында OCCRP АҚШ Мемлекеттік департаментінен 1,7 миллион доллар алды. Бұл қаржы «Еуразиядағы зерттеу журналистикасын нығайту» бағдарламасы аясында бөлінген. Бағдарлама қамтыған аймақтар:Ресей,Қытай,Орталық Азия. 2020 жылы «Власть» басылымының негізін қалаушы Вячеслав Абрамов OCCRP-ге қосылып, Орталық Азия бойынша өңірлік редактор болды.

Бірақ бұл бәрі емес. Белгілі болғандай, Вашингтон қарсыластарына қысым жасау үшін тергеуші журналистерді пайдаланған. Материалдар белгілі бір сызықты ұстанып, алға қойылған мақсаттарға сай болуы керек еді. OCCRP тіпті «Венесуэладағы сыбайлас жемқорлықты әшкерелеу және онымен күресу» миссиясы үшін 173 324 доллар алды. Материал АҚШ-та авторитарлық деп саналған президент Николас Мадураның билігі кезінде түскен.

Әрине, сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығының басшылығы, сондай-ақ USAID өкілдері ұйымның тәуелсіздігіне кез келген араласуды жоққа шығарды. Сонымен қатар, француздық Mediapart басылымы OCCRP басшысы Дрю Салливан мен директорлар кеңесі тергеуді дайындап жатқан БАҚ-тарды сотқа тартамыз деп қорқытқанын хабарлады. Оның үстіне, Салливан тергеудің бірнеше авторларының беделін түсіру үшін оларға жала жапты.

«Жаппай қырып-жоятын қарудың» аналогы

«Гибридтік соғыс» термині біздің шындыққа мықтап енді. Әлеуметтік желілер, мессенджерлер, тіпті кейбір БАҚ бұл әрекеттердің құралына айналды. Кез келген адамның ақпараттық кеңістігінде дезинформация үнемі пайда болып қана қоймайды, сонымен қатар біз күнделікті Интернет арқылы таралатын көптеген фейктермен күресуге мәжбүрміз.

Аналитиктер ғаламдық тұрақсыздық жағдайында Қазақстанға қатты қысым жасалып жатқанын атап өтеді: үгіт-насихаттың ағыны азаматтық қоғамға барлық бағытта төгіліп жатыр. Бұл істегі түпкі бенефициарлар – АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Украина және Түркия.

Талғарда жас жігіт Шерзат Полаттың өліміне байланысты соңғы оқиғалар осының айқын дәлелі. Жалған ақпараттың ауқымды таралуы барлық қазақстандықтар үшін нағыз күтпеген жағдай болды. Желілерде митингке шақырулар мен тіпті бейнероликтер тарап кетті. Алайда кадрларда 2022 жылғы қаңтар оқиғалары бейнеленген. Фейк ақпараттың шарықтау шегі – сотталған «Дикий» Арманның үндеуінің қайта дыбысталып, оны халықты көшеге шығуға шақырды деп көрсетуі болды. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жасанды интеллект қолданылған.

Аналитиктердің пікірінше, «жаппай қырып-жоятын қарудың» аналогын қолдану – тек дайындық кезеңі. Қазіргі геосаяси жағдайды ескерсек, Орталық Азия мен Қазақстандағы халықаралық үкіметтік емес ұйымдар тарапынан қаржыландыру тек арта беретінін айтуға болады. Бастапқыда мақсаттар қаншалықты игі болғанымен, грант алушылар бөтен идеялар мен месседждердің тасымалдаушысына, тіпті әлемдегі «түрлі-түсті революциялар» мен мемлекеттік төңкерістердің идеологына айналуы мүмкін.

Abai.kz