AQSh-tyn halyqaralyq damu agenttiginin (USAID) yqpaly óz kontiynentinin sheginen әldeqayda asyp ketti. Úiym Qazaqstandaghy qoghamdyq qorlargha belsendi týrde granttar taratqany anyqtaldy. Oghan qosa, Halyqaralyq jemqorlyq pen úiymdasqan qylmysty zertteu ortalyghy (OCCRP) AQSh-tyn halyqaralyq damu agenttiginin yqpalynda bolghany belgili boldy. Tek 2023 jyly Vashington ýkimettik emes úiymdargha (ÝEÚ) 11,7 million dollar bólgen, búl sol jylghy úiymnyng jalpy shyghyndarynyng 53%-yn qúrady, dep habarlaydy CMN.KZ.

Amerikalyq milliarder Ilon Mask AQSh-tyn Halyqaralyq damu agenttigi (USAID) turaly alghash pikir bildirgenderdin biri boldy. Ol búl úiymdy «qylmystyq úiym, ony joi kerek» dep atady. Sonday-aq, kәsipker USAID-ti COVID-19 zertteuin qarjylandyrdy dep ayyptady.

Ilon Mask úiymnyng memlekettik tiyimdilik departamentinin ókilderine qúpiya materialdargha qol jetkizuge rúqsat bermeuin qoldamady. Búl departamentti SpaceX kompaniyasynyn bas diyrektory basqarady. Keng auqymdy qoghamnyng pikirinshe, dәl osy jaghday pozisiyalyq soghysqa әkeldi.

Donalid Tramp Aq ýige kelgennen keyin Mask pen Agenttik arasyndaghy teketires USAID-tin jabyluymen ayaqtaldy. Amerikalyq kóshbasshynyng pikirinshe, úiymnyng jogharghy basshylyghyna «radikaldy essizder» ornyghyp alghan, sondyqtan júmysty qayta bastau turaly sheshim tek basshylyq tazartylghannan keyin qabyldanady.

3 aqpanda Vashingtondaghy USAID-tin shtab-pәterinin esigi jabylyp, agenttiktin sayty júmysyn toqtatty. Sol kýni úiymnyng jana basshysy Mett Hopson otstavkagha ketti. Aq ýy USAID-tin en qisynsyz shyghyndarynyn tizimin jariyalap, agenttik kýmәndi maqsattargha qarjy bólgenin kórsetti.

USAID-tin jabyluy turaly habarlanghannan keyin búl agenttikten qarjylandyrylghan úiymdar dýrlige bastady. Agenttik 1961 jyly AQSh preziydenti Djon Kennediydin jarlyghymen qúrylyp, osy uaqyt ishinde óz yqpalyn Amerikanyn shekarasynan tys jerlerge de keneytti. Osylaysha basqa elderge kómek kórsetu men memlekettik damu jobalaryna grant bólu degen basty mindetterin oryndady:

Alayda, USAID-ti birneshe memlekettik tónkerister men «týrli-týsti revolusiyalardy» úiymdastyruda ayyptaghandar az bolmady. Úiymnyng úzyn qoly Qazaqstangha da jetken.

Sheteldik granttardyn bólinuin tekseru turaly Mәjilis deputattary da pikir bildirdi. Magerram Magerramov USAID-ting qyzmetine baylanysty jana mәlimetterge narazylyq bildirdi. Onyng aituynsha, agenttik LGBT-inisiativalardy, narazylyq qozghalystaryn jәne dauly әleumettik baghdarlamalardy qarjylandyrghan.

Qazaqstanda USAID pen AQSh Memlekettik departamentinen myndaghan dollardy kimder aldy?

Ayta keteyik, AQSh Memlekettik departamenti men halyqaralyq ÝEÚ amerikandyq salyq tóleushilerdin esebinen belgili bir media jobalardy qarjylandyrady.

2021 jyldyn qazan ayynda USAID «Qadir qasiyet» qoghamdyq birlestigine 460 myn dollar bóldi. Búl qarajat 2,5 jyl ishinde iygerilui tiyis boldy.

Qarajat adam qúqyqtaryn qorghaugha, әsirese әielder men balalardy qoldaugha baghyttaldy. Atap aitqanda, qor әielderdin memlekettik basqaru men ýkimet dengeyindegi sheshimder qabyldau ýderisine belsendi qatysuyn jaqtaghan.

Shyn mәninde, búl – sheteldik lobbiydin basqa elge zannamalyq dengeyde yqpal etuinin mysaly.

2022 jyldyn qarasha ayynda «Ádil sóz» sóz bostandyghyn qorghau qory «BAQ-ty damytu baghdarlamasy» ayasynda 114 myn dollardan astam qarjy aldy. Búl qarajat Qazaqstandaghy jurnalisterge qúqyqtyq qoldau kórsetuge baghyttalghan.

2023 jyldyn qyrkýieginde osy baghdarlama boyynsha jurnalister men blogerlerding qúqyqtyq bilimin arttyru jәne zandyq qoldau kórsetu ýshin 100 myn dollar bólindi.

2024 jyldyn qyrkýieginde Paper Lab qoghamdyq qory AQSh elshiliginin «Shaghyn granttar baghdarlamasy» ayasynda shamamen 50 myn dollar aldy. Búl qarjy Aziyadaghy analitikalyq ortalyqtardyn ekinshi forumyn ótkizu arqyly ónirlik yntymaqtastyqty damytugha baghyttalghan.

Sheteldik granttardy tek ýkimettik emes úiymdar ghana emes, BAQ ókilderi de alady. 2023 jyldyn qyrkýieginde «BAQ-ty damytu baghdarlamasy» shenberinde «Vlasti» basylymy aymaqtyq jurnalisterdin kәsibiy sheberligin arttyrugha grant jenip aldy. Alayda olar búl qarajatty bir jarym jyl ishinde qanshalyqty iygergeni belgisiz.

Úiymdasqan qylmys jәne sybaylas jemqorlyq turaly esep beru jobasy (OCCRP) tergeuleri jәne Amerika Qúrama Shtattarynyng úzyn qoldary

Belgili bolghanday, «Vlasti» basylymy qosylghan tanymal zertteu jurnalisteri qauymdastyghy AQSh Memlekettik departamentinen USAID arqyly aytarlyqtay qarjylay qoldau alghan. Qarajat kólemi sonshalyqty ýlken bolghandyqtan, búl AQSh ýkimetine zertteulerdin tek mazmúnyna ghana emes, olardyn geografiyalyq baghytyna da yqpal etuge mýmkindik berdi.

Fransuzdyq Mediapart, amerikalyq Drop Site News, italiyalyq Il Fatto Quotidiano, grektik Reporters United jәne nemistin qoghamdyq teleradiokompaniyasy NDR birlesip jýrgizgen zertteuge sәikes, Jemqorlyq pen úiymdasqan qylmysty zertteu ortalyghy (OCCRP) AQSh ýkimetine qúrylymdyq túrghyda tәueldi bolghan.

Búl zertteu ótken jyldyn 2 jeltoqsanynda jariyalandy. Ayta ketsek, nemistin NDR teleradiokompaniyasy osy fakti anyqtalghan son, OCCRP-men әriptestigin toqtatty.

Jemqorlyq pen úiymdasqan qylmysty zertteu ortalyghy (OCCRP) «The Panama Papers», «Arhivy Pandory», «Sekrety Credit Suisse», «Proekt Pegasus», «Cyprus Confidential» jәne «Laundromat» syndy dauly zertteulerimen tanymal.

Olar sonday-aq Qazaqstannyn eks-preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyn mýlkine qatysty derekterdi jariyalady. «Nazarbaevtyn milliardtary» Qazaqstannyn últ kóshbasshysy qayyrymdylyq qorlary arqyly auqymdy aktivterdi qalay baqylaydy atty zertteu 2022 jyldyn qantarynda jaryq kórdi.

Álem boyynsha 200 qyzmetker;Jyldyq budjeti – 20 million dollar

Shtab-pәterleri – Vashington, Amsterdam jәne Saraevo;70 mýshesi jәne 50 seriktesi bar;Álemdegi eng bedeldi BAQ-pen júmys isteydi, sonyng ishinde:

The New York Times, The Washington Post (AQSh),The Guardian (Úlybritaniya)

Der Spiegel, Süddeutsche Zeitung (Germaniya),Le Monde (Fransiya)- osynyng bәri OCCRP turaly.

Tek sóz jýzinde «tәuelsiz» dep sanalatyn zertteu jurnalisterining úiymy shyn mәninde AQSh-tyng Halyqaralyq esirtki ainalymymen kýres jәne qúqyq qorghau qyzmeti burosyna, sonday-aq AQSh Memlekettik departamentinen (USAID) keletin qarjylandyrugha tәueldi bolyp shyqty.

AQSh-tyng Halyqaralyq damu agenttigi (USAID) búl qarajat esebinen úiymnyng «negizgi qyzmetkerlerine» veto qong qúqyghyn aldy.

USAID qyzmetkerleri Mayk Henning pen Shennon Maguayrdyng mәlimetinshe, olar «bas redaktor, bas diyrektor nemese basqarushy redaktor» lauazymdaryna úsynylghan týiindemelerdi qarastyrghan.

OCCRP qúrylghan sәtten bastap AQSh ýkimetinen keminde 47 million dollar aldy.

Oghan qosymsha Europalyq odaqtan 1,1 million dollar, al alty europalyq elden 14 million dollar qarjylay kómek týsti:Úlybritaniya – 7 million dollar;Shvesiya – 4 million dollar;Qalghan qarjy Daniya, Shveysariya, Slovakiya jәne Fransiyadan keldi( olardyng Syrtqy ister ministrligi ótken jyly 100 myng dollar bólgen)

2014 – 2023 jyldar aralyghynda búl elder OCCRP-ting jyldyq budjetining 70%-yn qarjylandyrdy, onyng ishinde tek AQSh ýlesi – 52%.

2023 jyly Vashington ýkimettik emes úiymdargha (ÝEÚ) 11,7 million dollar bóldi, búl OCCRP-ting sol jylghy shyghynynyng 53%-yn qúrady.

Búl derekter fransuzdyq Mediapart basylymynyng materialynda jariyalandy.

2019-2023 jyldar aralyghynda OCCRP AQSh Memlekettik departamentinen 1,7 million dollar aldy. Búl qarjy «Euraziyadaghy zertteu jurnalistikasyn nyghaytu» baghdarlamasy ayasynda bólingen. Baghdarlama qamtyghan aimaqtar:Resey,Qytay,Ortalyq Aziya. 2020 jyly «Vlasti» basylymynyng negizin qalaushy Vyacheslav Abramov OCCRP-ge qosylyp, Ortalyq Aziya boyynsha ónirlik redaktor boldy.

Biraq búl bәri emes. Belgili bolghanday, Vashington qarsylastaryna qysym jasau ýshin tergeushi jurnalisterdi paydalanghan. Materialdar belgili bir syzyqty ústanyp, algha qoyylghan maqsattargha say boluy kerek edi. OCCRP tipti «Venesueladaghy sybaylas jemqorlyqty әshkereleu jәne onymen kýresu» missiyasy ýshin 173 324 dollar aldy. Material AQSh-ta avtoritarlyq dep sanalghan preziydent Nikolas Maduranyng biyligi kezinde týsken.

Áriyne, sybaylas jemqorlyq pen úiymdasqan qylmysty zertteu ortalyghynyng basshylyghy, sonday-aq USAID ókilderi úiymnyng tәuelsizdigine kez kelgen aralasudy joqqa shyghardy. Sonymen qatar, fransuzdyq Mediapart basylymy OCCRP basshysy Dru Sallivan men diyrektorlar kenesi tergeudi dayyndap jatqan BAQ-tardy sotqa tartamyz dep qorqytqanyn habarlady. Onyng ýstine, Sallivan tergeuding birneshe avtorlarynyng bedelin týsiru ýshin olargha jala japty.

«Jappay qyryp-joyatyn qarudyn» analogy

«Gibridtik soghys» termiyni bizding shyndyqqa myqtap endi. Áleumettik jeliler, messendjerler, tipti keybir BAQ búl әreketterding qúralyna ainaldy. Kez kelgen adamnyng aqparattyq kenistiginde dezinformasiya ýnemi payda bolyp qana qoymaydy, sonymen qatar biz kýndelikti Internet arqyly taralatyn kóptegen feyktermen kýresuge mәjbýrmiz.

Analitikter ghalamdyq túraqsyzdyq jaghdayynda Qazaqstangha qatty qysym jasalyp jatqanyn atap ótedi: ýgit-nasihattyng aghyny azamattyq qoghamgha barlyq baghytta tógilip jatyr. Búl istegi týpki benefisiarlar – AQSh, Úlybritaniya, Resey, Ukraina jәne Týrkiya.

Talgharda jas jigit Sherzat Polattyng ólimine baylanysty songhy oqighalar osynyng aiqyn dәleli. Jalghan aqparattyng auqymdy taraluy barlyq qazaqstandyqtar ýshin naghyz kýtpegen jaghday boldy. Jelilerde mitingke shaqyrular men tipti beynerolikter tarap ketti. Alayda kadrlarda 2022 jylghy qantar oqighalary beynelengen. Feyk aqparattyng sharyqtau shegi – sottalghan «Dikiy» Armannyng ýndeuining qayta dybystalyp, ony halyqty kóshege shyghugha shaqyrdy dep kórsetui boldy. Búl maqsatty jýzege asyru ýshin jasandy intellekt qoldanylghan.

Analitikterding pikirinshe, «jappay qyryp-joyatyn qarudyn» analogyn qoldanu – tek dayyndyq kezeni. Qazirgi geosayasy jaghdaydy eskersek, Ortalyq Aziya men Qazaqstandaghy halyqaralyq ýkimettik emes úiymdar tarapynan qarjylandyru tek arta beretinin aitugha bolady. Bastapqyda maqsattar qanshalyqty iygi bolghanymen, grant alushylar bóten iydeyalar men messedjderding tasymaldaushysyna, tipti әlemdegi «týrli-týsti revolusiyalar» men memlekettik tónkeristerding iydeologyna ainaluy mýmkin.

Abai.kz