Қазақ тілінің дамуы үшін «қоғам пісіп-жетілуі керек» дегенді жиі естиміз.

Ал қоғам деген кім? Ол – сіз бен біз.

Егер бір адам қазақша сөйлеуден, жазудан, тіпті ойлаудан бас тартса – қоғам да соған сай әлсірей түседі.

Ал егер әр адам тіліне жанашыр болса – қоғам да соған сай дамиды.

Бүгінде технология дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Кейбіреулер «компьютеризация қазақ тіліне кедергі болуы мүмкін» деген пікірде.

Бұл – мәселені сырттан іздеу.

Алайда мұндай көзқарастағы адамдарды да түсінуге болады.

Мұндай көзқарастың пайда болуының бірнеше тарихи, әлеуметтік және психологиялық себептері бар.

Қазақ тіліне арналған компьютерлік жүйелер мен бағдарламалар өте кеш дамыды.

2000-жылдардың өзінде компьютерлерде қазақ қаріптері мен пернетақтада «ң», «ә», «ү» әріптерін енгізу – үлкен проблема болатын. Бұл мәселе «технология қазақ тіліне жат» деген ішкі сенім қалыптастырды.

Екіншіден, технологиялық өнімдердің көбі орыс немесе ағылшын тілінде. Windows, Android, iOS сияқты жүйелер әуел баста қазақша нұсқасыз шықты. Осыдан барып: «компьютер – тек орысша немесе ағылшынша орта» деген түсінік туындады.

Үшіншіден, терминология мен баламалар бір ізге түсірілмеді. Компьютерлік терминдердің қазақша баламасы кейде жасанды, кейде түсініксіз болып қабылданды (мысалы, «шолғыш» – «браузер», «баламалы мәтін» – «alternative text»).

Осыдан келіп, қазақ тілі ақпараттық дәуірге ілесе алмайтындай әсер туындады.

Төртіншіден, жасанды интеллект (ЖИ) қазақ тіліне кеш енді. ChatGPT немесе Google Translate сынды жүйелер қазақ тілімен толыққанды жұмыс істей бастағанына көп болған жоқ – 2-3 жылдың шамасы ғана. Қазақ тілі ЖИ жүйелерінде жиі қате аударылып, нашар танылды. Бұл да сенімсіздік тудырды.

Бесіншіден, компьютер мен интернет тілін қолданатын жастардың қазақ тілінде шала-шарпы, орысша-қазақша аралас сөйлеуі үлкендер қауымын алаңдататыны рас. Бұл да «технология тілді шұбарлайды» деген пікірді қалыптастырды.

Қорыта айтсақ, бұл көзқарастың түп-тамыры қазақ тілінің технологиялық ортада ұзақ уақыт маргинал күйде болуында жатыр. Сондықтан, «кедергі келтіруі мүмкін» деген пікір жаңа технологияға емес, оны қазақ тіліне бейімдей алмаған саясат пен тәжірибеге қарсы айтылған наразылық деп түсінуге болады.

Алайда бүгінде жағдай өзгеріп келеді. Бұл үрдісті енді артқа емес, алға бастыру – баршамыздың бірлескен міндетіміз.

Бұл олқылықты жоюға да компьютеризация көп көмектеседі. Тіпті шешуші рөл атқарады десек қателеспейміз.

Ол қазақ тілін үйретуге, қолдануға, таратуға мүмкіндік береді.

Қазақ тіліндегі онлайн курстар, мобильді қосымшалар, сөздіктер мен аударма құралдары арқылы тіл үйрену жеңілдейді.

Қазақша мәтін өңдеу, қате түзеу, дыбыстау, сөйлеуді тану сияқты функциялар арқылы тілді күнделікті қолданысқа енгізуге болады.

Әлеуметтік желілер мен медиаплатформаларда қазақ тілінде контент өндіру мен тарату оңайлайды.

Яғни, компьютеризация тілді тұтынушы емес, өндіруші тілге айналдыруға жол ашады.

Нағыз мәселе – технологияны қазақ тіліне бейімдемеген өзімізде.

Компьютер де, жасанды интеллект те — құрал. Оны қалай қолданамыз, қай тілге қызмет еткіземіз — өзімізге байланысты.

Қазақ тілінің болашағы — үкіметте емес, қоғамда емес, әр адамның санасында.

Мәселе қоғамда емес, адамда.

Қоғам емес, адам пісіп-жетілсін.

Ал сіз қазақ тілін күнделікті өмірде қаншалықты қолданасыз? Бала-шағаңыздың қазақ тілінде сөйлеуіне, білім алуына қаншалықты ат салысасыз?

Гүлмария Барманбекова

Abai.kz