Қазақ хандығының астанасы туралы айтқанда, Қазақ хандығының құрылуының әуел басында абсолютті көшпелі мемлекет болғанын түсінуіміз керек. Ал көптеген орталықтандырылған шығыс деспотизмдерінен айырмашылығы – көшпелі қоғамдарда хан билігі соншалықты күшті болған жоқ.

Қазақ хандығы – мемлекеттіліктің көшпелі сипаты

Хан тұрған жерде шартты түрде айтқанда, астана немесе көшпелілер резиденциясы болғанын түсіну керек. Қазақ хандығында хан тұрған жер «Ақ-Орда» деп аталды, сәйкесінше көшпелілер астанасы болған.

Қасым хан Сарайшық қаласын Қазақ хандығына қосып алды. Сарайшық Ноғай Ордасының астанасы болған. Қасым хан тұсында Сарайшық бір кездері Қазақ хандығының астанасы болды. Кейіннен саяси процестердің нәтижесінде бұл аумақтар жоғалып кетті, сәйкесінше Қазақ хандығының көлемі айтарлықтай кішірейіп, 16 ғасырдың соңына дейін мемлекет белгілі бір дәрежеде құлдырады.

1598 жылы Тәуекел хан оңтүстікке қарай кеңейіп, көптеген түрлі қалаларды, соның ішінде Түркістанды, Ташкентті және Ферғана алқабындағы қалаларды басып алды. Осы кезден бастап Қазақ хандығының екі астанасы болған.  Бір жағынан Алашмындар атанған Қазақ хандығының бір қанаты, іргетасы қаланған Түркістан астана болды. Екінші жағынан, Ташкент астана болды. Онда Қазақ хандығының Қатаған деп аталған тағы бір қанаты орналасқан. Олар Қадырғали Жалаиридің қолжазбасында айтылған.

Сондай-ақ Әбілғази баһадүр ханның Есім хан мен Тұрсын-Мұхаммед ханға сапарында қазақтардың бір бөлігі Ташкентте, бір бөлігі Түркістанда «отыратынын» атап өтті. Тиісінше, астаналардың мұндай екі жақтылығы Қазақ хандығына тән болды.

1627 жылдан кейін Есім ханның қалмақтарға жорығы кезінде, Тұрсын хан Қазақ хандығының астанасы – Түркістанды басып алған кезде жағдай өзгерді. Есім хан жорықтан оралған соң Тұрсын ханды жеңіп, Қатаған руын жоюға үкім шығарады. Тұрсын ханның жеңілісі тарихта «Қатаған қырғын» деген атпен сақталған.

Содан бері Ташкент Кіші жүздің астанасы болды, ал Түркістан Кіші және Орта жүздің астанасы болды. Бұл туралы әртүрлі тарихи деректерде атап өтіледі. Тиісінше, мұндай тұжырымдама ұзақ уақыт бойы болды. Содан бері Түркістан шын мәнінде Қазақ хандығының рухани астанасы болған дәуір басталды.

Содан бері ол қазақ элитасының жерлеулері әлдеқайда аз болған Ташкентке қарағанда киелі сипатқа ие болды. 18 ғасырда саяси элитаның өкілдері жерленгенін айту керек. Онда 18 ғасырдың аяғында жерленген билеуші ​​топтың соңғы өкілдерінің бірі - Абылай хан болды. Түркістан осы ерекше, бірегей мәртебесін 19 ғасырға дейін сақтап қалды.

19 ғасырда Қазақ хандығы бытыраңқы болды, Ресей империясының жаулап алуы басталды, Түркістан осыған байланысты өз мәртебесін ұдайы жоғалтты. Ал Ясауи кесенесі жанындағы жерлеулердің өзі ұлттық сипатқа ие болмады.

Негізінен бұл жерде өмір сүрген сол адамдар, яғни қоңырат руының өкілдері жерленген. Егер стационарлық астана мен хан штабының арақатынасы туралы айтатын болсақ, онда олар әдетте өз функцияларын қайталады.

Белгілі болғандай, Алтын Ордада «Ақ Орданың» көшпелілер штабы болған, сонымен қатар стационарлық қалалар да болған: Сарай Әл-Махруса – «Ескі Сарай», ал Сарай Әл-Жидид – Өзбек хан салған «Жаңа Сарай».

Бұл Қазақ хандығына да қатысты. Мәселен, Жәңгір хан, Абылай хан және басқа да қазақ хандарының ордасы да «Ақ Орда» деп аталғаны белгілі. Қазақ эпосында Бөкей хандығының билеушісі Абылай хан, Жәңгір хан тұрған жерлер «Ақ Орда» деп аталған. Осылайша астана мен хан «ставкасының» қызметтері қайталануы мүмкін еді.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz