Бірлескен отырыстан шыға салысыммен бір палаталы парламент туралы әріптестер сұрақ қойды. Әрине бұл мәселе осы уақытқа дейін қоғамда кең талқыланып жүрді, түрлі аргументтер айтылды.

Мемлекеттік кеңесші өзінің телеграм арнасында: «Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың жаңа саяси бастамаларының негізгі қырларын сипаттап берді, олар:

• Ұсынылған парламенттік реформа президенттік саясаттың «Күшті Президент – Ықпалды Парламент – Есеп беретін Үкімет» басты формуласын дамытады.
• Референдум өткізу жөніндегі ұсыныс Президенттің ел болашағын айқындайтын түйінді мәселелерге қатысты тек қана келісе отырып шешім қабылдау қағидатының өзгермейтінін көрсетті.
• Президент осымен бірнеше рет алдағы саяси жоспарларын алдын ала әрі ашық жариялады. 2022-2023 жылдардағы реформалар да, АЭС салу жөніндегі референдум да кезінде күні бұрын хабарланған болатын.

Осы тұста айрықша атап өтерлігі, әңгіме Конституцияға жедел түрде өзгерістер енгізу немесе Парламент сайлауын жариялау туралы болып отырған жоқ. Мақсат бұл емес.

Басты әрі негізгі мақсат – саяси жүйенің институционалдық негіздерін одан әрі нығайту. Сондықтан Президент ойластырылған, бірізділікке негізделген дәйекті тәсілді құптайды. Ең алдымен сарапшылар мен көпшілік қауым арасында жан-жақты әрі терең талқылау жүргізу қажет.

Осылайша, Қазақстан кезекті рет кезең-кезеңімен және жан-жақты жүзеге асырылатын саяси жаңғырудың үлгісін көрсетті», - деп жазды Ерлан Карин.

Осы мәселеге байыппен, әлем тәжірибесіне қарап саралап көрелік. Парламентаралық одақ деген ұйымның дерегіне сенетін болсақ (https://www.ipu.org/national-parliaments...),: әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бір палаталы парламенттер көптеген елдерде – шағын мемлекеттерден бастап халқы ең көп державаларға дейін – сәтті жұмыс істеп келеді. Бүгінде 188 ұлттық парламенттің шамамен 107-сі бір палаталы болып табылады, әрі бұл үлгі аймақтардың бөлек өкілдігін қажет етпейтін жағдайларда ерекше кең таралған.

Бір палаталы жүйенің басты айырмашылықтары: қарапайым құрылым, жұмыс жылдамдығы және заң шығарушы биліктің жылдам заң қабылдауы.

Егер парламент тек партиялық тізім бойынша сайланса, бұл саяси партиялардың институттық рөлін нығайтып, парламентті ықпалдылығы артады.

Енді нақтылап көрейік:

Парламент құрылымы: бір палаталы vs қос палаталы

Бір палаталы парламент – заң шығарушы билікті бір ғана палата арқылы жүзеге асырады, ал қос палаталы парламент төменгі және жоғарғы палатадан тұрады. Қос палаталы жүйеде әдетте төменгі палата жалпы халықты, ал жоғарғы палата аймақтарды немесе өзге де ортақ мүдделерді (мысалы облыстарды) білдіреді.

Бір палаталы құрылым өкілдікті жеңілдетеді – барлық депутаттар бір жиында отырады және әдетте бүкіл халықтың тікелей дауыс беруімен сайланады. Бұл барлық депутаттардың тең мәртебеге ие екенін және мандатты тікелей сайлаушылардан алатынын білдіреді.

Заң шығару процесі мен тиімділік.

Бір палаталы парламентте заң жобалары тек бір жиналыста қаралады, бұл заң шығару процесін жеңілдетіп әрі жылдамдатады. Шешімдер тез қабылданады, себебі екі түрлі палата арасында түзетулерді келісудің қажеті жоқ. Бұл екі палата арасындағы келіспеушіліктерден туындайтын заңнамалық тұйықталу (deadlock) қаупін азайтады. Ал қос палаталы парламенттерде, керісінше, әр заң екі палатада мақұлдануы тиіс, бұл қосымша тексеріс береді, бірақ шешім қабылдауды баяулатуы мүмкін.

Тепе-теңдік және жауапкершілік.

Бір палаталы жүйеде заң шығару ісі үшін жауапкершілік толық бір органға шоғырланады, бұл процестерді анағұрлым ашық етеді: азаматтар нақты қай шешімді кім қабылдағанын айқын көреді. Мұндай жағдайда парламент бірауыздан сөйлеп, палаталар арасындағы ішкі қақтығыстарға ұшырамайды, бұл оның халық еркін білдіретін орган ретіндегі беделін арттырады.

Аймақтар мен мүдделер топтарының өкілдігі.

Айырмашылықтардың бірі – аумақтық өкілдік дәрежесі. Қос палаталы парламент әдетте аймақтар мен жеке топтардың мүдделерін жақсырақ ескереді. Бір палаталы модельде аймақтық палата жоқ, сондықтан аумақтардың мүдделері жалпыұлттық депутаттар арқылы ұсынылады. Унитарлы мемлекеттерде бұл әдетте мәселе болып саналмайды – бір жалпы өкілдік органы жеткілікті.

Бір палаталы жүйенің артықшылықтары

Бір палаталы парламенттің көптеген елдер осы модельді таңдауға итермелейтін айтарлықтай артықшылықтары бар. Осыған қатысты қандай аргументтер бар?

Оперативтілік пен тиімділік.

Негізгі артықшылық – заң шығару анағұрлым тиімді: процедура қарапайым, шешімдер тез қабылданады, себебі палаталар арасындағы таластар мен кідірістер болмайды. Мысалы, Дания мен Жаңа Зеландия жоғарғы палаталарын таратты, ал Швеция заң шығару жұмысын жеңілдету және жеделдету үшін екі палатасын біріктірді.

Заң шығарушы биліктің бір жерде болуы.

Барлық заң шығару өкілеттігі бір органға шоғырланғандықтан, парламент ықпалдырақ болады. Ол барлық заңдарға түпкілікті шешім қабылдайды және басқа палата тарапынан қайта қаралу немесе тоқтату қаупіне ұшырамайды. Бұл парламенттің ең жоғарғы өкілдік билік ретіндегі беделін арттырады. Қазақстан жағдайында, мысалы, бір палата премьер-министрді, министрлерді және негізгі органдар басшыларын өзі бекітеді, бұл жауапкершілік пен ықпалды бір органға шоғырландырады.

Демократиялық сипат пен ашықтық.

Толығымен халық сайлаған бір палаталы парламент ең жоғары демократиялық легитимділікке ие. Оның құрамында тағайындалғандар немесе жанама жолмен келген өкілдер жоқ – тек сайлаушылардан тікелей мандат алған депутаттар бар. Бұл парламентке бүкіл халықтың атынан сөйлеуге құқық береді. Сонымен бірге құрылым халыққа қарапайым әрі түсінікті: азаматтар өкілдік органның қалай құрылатынын және жұмыс істейтінін жақсы түсінеді.

Қайталанудың болмауы және ресурстарды үнемдеу.

Бір заң шығарушы органды ұстау екі органды ұстаудан жеңіл. Бір палаталы модель комитеттердің, аппараттардың және инфрақұрылымның қайталануын болдырмайды, бюрократиялық шығындарды азайтады.

Саяси тұрақтылық және көпшіліктің жауапкершілігі.

Бір палаталы жүйеде билеуші коалиция немесе көпшілік қабылданған заңдар үшін толық жауап береді. Кінәні басқа палатаға аудару мүмкіндігі жоқ. Бұл депутаттар мен үкіметтің парламент алдындағы жауапкершілігін арттырады. Сондай-ақ палаталар арасындағы бәсекенің болмауы заң шығарушы биліктің ішкі қақтығыстарын жояды.

Партиялық тізімдердің рөлі

Ұсынылып отырған бір палаталы парламенттің тек партиялық тізім бойынша қалыптастыру ұсынысына да ерекше назар аудару қажет. Мұндай пропорционалды сайлау жүйесі парламент рөлін күшейтетін бірнеше маңызды салдарға ие:

Саяси күштердің әділетті өкілдігі.

Партиялар алған дауыс үлесіне қарай орын алады, сондықтан парламент елдегі көзқарастардың нақты таралуын көрсетеді. Бұл халықтың түрлі топтарының өкілдігіне кепілдік береді.

Партияларды және бағдарламалық саясатты нығайту.

Максим Рожин,

Мәжіліс депутаты

Abai.kz