Birlesken otyrystan shygha salysymmen bir palataly parlament turaly әriptester súraq qoydy. Áriyne búl mәsele osy uaqytqa deyin qoghamda keng talqylanyp jýrdi, týrli argumentter aityldy.

Memlekettik kenesshi ózining telegram arnasynda: «Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng jana sayasy bastamalarynyng negizgi qyrlaryn sipattap berdi, olar:

• Úsynylghan parlamenttik reforma preziydenttik sayasattyng «Kýshti Preziydent – Yqpaldy Parlament – Esep beretin Ýkimet» basty formulasyn damytady.
• Referendum ótkizu jónindegi úsynys Preziydentting el bolashaghyn aiqyndaytyn týiindi mәselelerge qatysty tek qana kelise otyryp sheshim qabyldau qaghidatynyng ózgermeytinin kórsetti.
• Preziydent osymen birneshe ret aldaghy sayasy josparlaryn aldyn ala әri ashyq jariyalady. 2022-2023 jyldardaghy reformalar da, AES salu jónindegi referendum da kezinde kýni búryn habarlanghan bolatyn.

Osy tústa airyqsha atap óterligi, әngime Konstitusiyagha jedel týrde ózgerister engizu nemese Parlament saylauyn jariyalau turaly bolyp otyrghan joq. Maqsat búl emes.

Basty әri negizgi maqsat – sayasy jýiening institusionaldyq negizderin odan әri nyghaytu. Sondyqtan Preziydent oilastyrylghan, birizdilikke negizdelgen dәiekti tәsildi qúptaydy. Eng aldymen sarapshylar men kópshilik qauym arasynda jan-jaqty әri tereng talqylau jýrgizu qajet.

Osylaysha, Qazaqstan kezekti ret kezen-kezenimen jәne jan-jaqty jýzege asyrylatyn sayasy janghyrudyng ýlgisin kórsetti», - dep jazdy Erlan Kariyn.

Osy mәselege bayyppen, әlem tәjiriybesine qarap saralap kórelik. Parlamentaralyq odaq degen úiymnyng deregine senetin bolsaq (https://www.ipu.org/national-parliaments...),: әlemdik tәjiriybe kórsetip otyrghanday, bir palataly parlamentter kóptegen elderde – shaghyn memleketterden bastap halqy eng kóp derjavalargha deyin – sәtti júmys istep keledi. Býginde 188 últtyq parlamentting shamamen 107-si bir palataly bolyp tabylady, әri búl ýlgi aimaqtardyng bólek ókildigin qajet etpeytin jaghdaylarda erekshe keng taralghan.

Bir palataly jýiening basty aiyrmashylyqtary: qarapayym qúrylym, júmys jyldamdyghy jәne zang shygharushy biylikting jyldam zang qabyldauy.

Eger parlament tek partiyalyq tizim boyynsha saylansa, búl sayasy partiyalardyng instituttyq rólin nyghaytyp, parlamentti yqpaldylyghy artady.

Endi naqtylap kóreyik:

Parlament qúrylymy: bir palataly vs qos palataly

Bir palataly parlament – zang shygharushy biylikti bir ghana palata arqyly jýzege asyrady, al qos palataly parlament tómengi jәne jogharghy palatadan túrady. Qos palataly jýiede әdette tómengi palata jalpy halyqty, al jogharghy palata aimaqtardy nemese ózge de ortaq mýddelerdi (mysaly oblystardy) bildiredi.

Bir palataly qúrylym ókildikti jenildetedi – barlyq deputattar bir jiynda otyrady jәne әdette býkil halyqtyng tikeley dauys beruimen saylanady. Búl barlyq deputattardyng teng mәrtebege ie ekenin jәne mandatty tikeley saylaushylardan alatynyn bildiredi.

Zang shygharu prosesi men tiyimdilik.

Bir palataly parlamentte zang jobalary tek bir jinalysta qaralady, búl zang shygharu prosesin jenildetip әri jyldamdatady. Sheshimder tez qabyldanady, sebebi eki týrli palata arasynda týzetulerdi kelisuding qajeti joq. Búl eki palata arasyndaghy kelispeushilikterden tuyndaytyn zannamalyq túiyqtalu (deadlock) qaupin azaytady. Al qos palataly parlamentterde, kerisinshe, әr zang eki palatada maqúldanuy tiyis, búl qosymsha tekseris beredi, biraq sheshim qabyldaudy bayaulatuy mýmkin.

Tepe-tendik jәne jauapkershilik.

Bir palataly jýiede zang shygharu isi ýshin jauapkershilik tolyq bir organgha shoghyrlanady, búl prosesterdi anaghúrlym ashyq etedi: azamattar naqty qay sheshimdi kim qabyldaghanyn aiqyn kóredi. Múnday jaghdayda parlament birauyzdan sóilep, palatalar arasyndaghy ishki qaqtyghystargha úshyramaydy, búl onyng halyq erkin bildiretin organ retindegi bedelin arttyrady.

Aymaqtar men mýddeler toptarynyng ókildigi.

Ayyrmashylyqtardyng biri – aumaqtyq ókildik dәrejesi. Qos palataly parlament әdette aimaqtar men jeke toptardyng mýddelerin jaqsyraq eskeredi. Bir palataly modelide aimaqtyq palata joq, sondyqtan aumaqtardyng mýddeleri jalpyúlttyq deputattar arqyly úsynylady. Unitarly memleketterde búl әdette mәsele bolyp sanalmaydy – bir jalpy ókildik organy jetkilikti.

Bir palataly jýiening artyqshylyqtary

Bir palataly parlamentting kóptegen elder osy modelidi tandaugha iytermeleytin aitarlyqtay artyqshylyqtary bar. Osyghan qatysty qanday argumentter bar?

Operativtilik pen tiyimdilik.

Negizgi artyqshylyq – zang shygharu anaghúrlym tiyimdi: prosedura qarapayym, sheshimder tez qabyldanady, sebebi palatalar arasyndaghy talastar men kidirister bolmaydy. Mysaly, Daniya men Jana Zelandiya jogharghy palatalaryn taratty, al Shvesiya zang shygharu júmysyn jenildetu jәne jedeldetu ýshin eki palatasyn biriktirdi.

Zang shygharushy biylikting bir jerde boluy.

Barlyq zang shygharu ókilettigi bir organgha shoghyrlanghandyqtan, parlament yqpaldyraq bolady. Ol barlyq zandargha týpkilikti sheshim qabyldaydy jәne basqa palata tarapynan qayta qaralu nemese toqtatu qaupine úshyramaydy. Búl parlamentting eng jogharghy ókildik biylik retindegi bedelin arttyrady. Qazaqstan jaghdayynda, mysaly, bir palata premier-ministrdi, ministrlerdi jәne negizgi organdar basshylaryn ózi bekitedi, búl jauapkershilik pen yqpaldy bir organgha shoghyrlandyrady.

Demokratiyalyq sipat pen ashyqtyq.

Tolyghymen halyq saylaghan bir palataly parlament eng joghary demokratiyalyq legitimdilikke iye. Onyng qúramynda taghayyndalghandar nemese janama jolmen kelgen ókilder joq – tek saylaushylardan tikeley mandat alghan deputattar bar. Búl parlamentke býkil halyqtyng atynan sóileuge qúqyq beredi. Sonymen birge qúrylym halyqqa qarapayym әri týsinikti: azamattar ókildik organnyng qalay qúrylatynyn jәne júmys isteytinin jaqsy týsinedi.

Qaytalanudyng bolmauy jәne resurstardy ýnemdeu.

Bir zang shygharushy organdy ústau eki organdy ústaudan jenil. Bir palataly modeli komiytetterdin, apparattardyng jәne infraqúrylymnyng qaytalanuyn boldyrmaydy, burokratiyalyq shyghyndardy azaytady.

Sayasy túraqtylyq jәne kópshilikting jauapkershiligi.

Bir palataly jýiede biyleushi koalisiya nemese kópshilik qabyldanghan zandar ýshin tolyq jauap beredi. Kinәni basqa palatagha audaru mýmkindigi joq. Búl deputattar men ýkimetting parlament aldyndaghy jauapkershiligin arttyrady. Sonday-aq palatalar arasyndaghy bәsekening bolmauy zang shygharushy biylikting ishki qaqtyghystaryn joyady.

Partiyalyq tizimderding róli

Úsynylyp otyrghan bir palataly parlamentting tek partiyalyq tizim boyynsha qalyptastyru úsynysyna da erekshe nazar audaru qajet. Múnday proporsionaldy saylau jýiesi parlament rólin kýsheytetin birneshe manyzdy saldargha iye:

Sayasy kýshterding әdiletti ókildigi.

Partiyalar alghan dauys ýlesine qaray oryn alady, sondyqtan parlament eldegi kózqarastardyng naqty taraluyn kórsetedi. Búl halyqtyng týrli toptarynyng ókildigine kepildik beredi.

Partiyalardy jәne baghdarlamalyq sayasatty nyghaytu.

Maksim Rojiyn,

Mәjilis deputaty

Abai.kz