بىرلەسكەن وتىرىستان شىعا سالىسىممەن ءبىر پالاتالى پارلامەنت تۋرالى ارىپتەستەر سۇراق قويدى. ارينە بۇل ماسەلە وسى ۋاقىتقا دەيىن قوعامدا كەڭ تالقىلانىپ ءجۇردى، ءتۇرلى ارگۋمەنتتەر ايتىلدى.

مەملەكەتتىك كەڭەسشى ءوزىنىڭ تەلەگرام ارناسىندا: «پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جاڭا ساياسي باستامالارىنىڭ نەگىزگى قىرلارىن سيپاتتاپ بەردى، ولار:

• ۇسىنىلعان پارلامەنتتىك رەفورما پرەزيدەنتتىك ساياساتتىڭ «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» باستى فورمۋلاسىن دامىتادى.
• رەفەرەندۋم وتكىزۋ جونىندەگى ۇسىنىس پرەزيدەنتتىڭ ەل بولاشاعىن ايقىندايتىن ءتۇيىندى ماسەلەلەرگە قاتىستى تەك قانا كەلىسە وتىرىپ شەشىم قابىلداۋ قاعيداتىنىڭ وزگەرمەيتىنىن كورسەتتى.
• پرەزيدەنت وسىمەن بىرنەشە رەت الداعى ساياسي جوسپارلارىن الدىن الا ءارى اشىق جاريالادى. 2022-2023 جىلدارداعى رەفورمالار دا، اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم دا كەزىندە كۇنى بۇرىن حابارلانعان بولاتىن.

وسى تۇستا ايرىقشا اتاپ وتەرلىگى، اڭگىمە كونستيتۋتسياعا جەدەل تۇردە وزگەرىستەر ەنگىزۋ نەمەسە پارلامەنت سايلاۋىن جاريالاۋ تۋرالى بولىپ وتىرعان جوق. ماقسات بۇل ەمەس.

باستى ءارى نەگىزگى ماقسات – ساياسي جۇيەنىڭ ينستيتۋتسيونالدىق نەگىزدەرىن ودان ءارى نىعايتۋ. سوندىقتان پرەزيدەنت ويلاستىرىلعان، بىرىزدىلىككە نەگىزدەلگەن دايەكتى ءتاسىلدى قۇپتايدى. ەڭ الدىمەن ساراپشىلار مەن كوپشىلىك قاۋىم اراسىندا جان-جاقتى ءارى تەرەڭ تالقىلاۋ جۇرگىزۋ قاجەت.

وسىلايشا، قازاقستان كەزەكتى رەت كەزەڭ-كەزەڭىمەن جانە جان-جاقتى جۇزەگە اسىرىلاتىن ساياسي جاڭعىرۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى»، - دەپ جازدى ەرلان كارين.

وسى ماسەلەگە بايىپپەن، الەم تاجىريبەسىنە قاراپ سارالاپ كورەلىك. پارلامەنتارالىق وداق دەگەن ۇيىمنىڭ دەرەگىنە سەنەتىن بولساق (https://www.ipu.org/national-parliaments...),: الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، ءبىر پالاتالى پارلامەنتتەر كوپتەگەن ەلدەردە – شاعىن مەملەكەتتەردەن باستاپ حالقى ەڭ كوپ دەرجاۆالارعا دەيىن – ءساتتى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇگىندە 188 ۇلتتىق پارلامەنتتىڭ شامامەن 107-ءسى ءبىر پالاتالى بولىپ تابىلادى، ءارى بۇل ۇلگى ايماقتاردىڭ بولەك وكىلدىگىن قاجەت ەتپەيتىن جاعدايلاردا ەرەكشە كەڭ تارالعان.

ءبىر پالاتالى جۇيەنىڭ باستى ايىرماشىلىقتارى: قاراپايىم قۇرىلىم، جۇمىس جىلدامدىعى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ جىلدام زاڭ قابىلداۋى.

ەگەر پارلامەنت تەك پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا سايلانسا، بۇل ساياسي پارتيالاردىڭ ينستيتۋتتىق ءرولىن نىعايتىپ، پارلامەنتتى ىقپالدىلىعى ارتادى.

ەندى ناقتىلاپ كورەيىك:

پارلامەنت قۇرىلىمى: ءبىر پالاتالى vs قوس پالاتالى

ءبىر پالاتالى پارلامەنت – زاڭ شىعارۋشى بيلىكتى ءبىر عانا پالاتا ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، ال قوس پالاتالى پارلامەنت تومەنگى جانە جوعارعى پالاتادان تۇرادى. قوس پالاتالى جۇيەدە ادەتتە تومەنگى پالاتا جالپى حالىقتى، ال جوعارعى پالاتا ايماقتاردى نەمەسە وزگە دە ورتاق مۇددەلەردى (مىسالى وبلىستاردى) بىلدىرەدى.

ءبىر پالاتالى قۇرىلىم وكىلدىكتى جەڭىلدەتەدى – بارلىق دەپۋتاتتار ءبىر جيىندا وتىرادى جانە ادەتتە بۇكىل حالىقتىڭ تىكەلەي داۋىس بەرۋىمەن سايلانادى. بۇل بارلىق دەپۋتاتتاردىڭ تەڭ مارتەبەگە يە ەكەنىن جانە مانداتتى تىكەلەي سايلاۋشىلاردان الاتىنىن بىلدىرەدى.

زاڭ شىعارۋ پروتسەسى مەن تيىمدىلىك.

ءبىر پالاتالى پارلامەنتتە زاڭ جوبالارى تەك ءبىر جينالىستا قارالادى، بۇل زاڭ شىعارۋ پروتسەسىن جەڭىلدەتىپ ءارى جىلدامداتادى. شەشىمدەر تەز قابىلدانادى، سەبەبى ەكى ءتۇرلى پالاتا اراسىندا تۇزەتۋلەردى كەلىسۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل ەكى پالاتا اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەردەن تۋىندايتىن زاڭنامالىق تۇيىقتالۋ (deadlock) قاۋپىن ازايتادى. ال قوس پالاتالى پارلامەنتتەردە، كەرىسىنشە، ءار زاڭ ەكى پالاتادا ماقۇلدانۋى ءتيىس، بۇل قوسىمشا تەكسەرىس بەرەدى، بىراق شەشىم قابىلداۋدى باياۋلاتۋى مۇمكىن.

تەپە-تەڭدىك جانە جاۋاپكەرشىلىك.

ءبىر پالاتالى جۇيەدە زاڭ شىعارۋ ءىسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك تولىق ءبىر ورگانعا شوعىرلانادى، بۇل پروتسەستەردى اناعۇرلىم اشىق ەتەدى: ازاماتتار ناقتى قاي شەشىمدى كىم قابىلداعانىن ايقىن كورەدى. مۇنداي جاعدايدا پارلامەنت ءبىراۋىزدان سويلەپ، پالاتالار اراسىنداعى ىشكى قاقتىعىستارعا ۇشىرامايدى، بۇل ونىڭ حالىق ەركىن بىلدىرەتىن ورگان رەتىندەگى بەدەلىن ارتتىرادى.

ايماقتار مەن مۇددەلەر توپتارىنىڭ وكىلدىگى.

ايىرماشىلىقتاردىڭ ءبىرى – اۋماقتىق وكىلدىك دارەجەسى. قوس پالاتالى پارلامەنت ادەتتە ايماقتار مەن جەكە توپتاردىڭ مۇددەلەرىن جاقسىراق ەسكەرەدى. ءبىر پالاتالى مودەلدە ايماقتىق پالاتا جوق، سوندىقتان اۋماقتاردىڭ مۇددەلەرى جالپىۇلتتىق دەپۋتاتتار ارقىلى ۇسىنىلادى. ۋنيتارلى مەملەكەتتەردە بۇل ادەتتە ماسەلە بولىپ سانالمايدى – ءبىر جالپى وكىلدىك ورگانى جەتكىلىكتى.

ءبىر پالاتالى جۇيەنىڭ ارتىقشىلىقتارى

ءبىر پالاتالى پارلامەنتتىڭ كوپتەگەن ەلدەر وسى مودەلدى تاڭداۋعا يتەرمەلەيتىن ايتارلىقتاي ارتىقشىلىقتارى بار. وسىعان قاتىستى قانداي ارگۋمەنتتەر بار؟

وپەراتيۆتىلىك پەن تيىمدىلىك.

نەگىزگى ارتىقشىلىق – زاڭ شىعارۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى: پروتسەدۋرا قاراپايىم، شەشىمدەر تەز قابىلدانادى، سەبەبى پالاتالار اراسىنداعى تالاستار مەن كىدىرىستەر بولمايدى. مىسالى، دانيا مەن جاڭا زەلانديا جوعارعى پالاتالارىن تاراتتى، ال شۆەتسيا زاڭ شىعارۋ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ جانە جەدەلدەتۋ ءۇشىن ەكى پالاتاسىن بىرىكتىردى.

زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ ءبىر جەردە بولۋى.

بارلىق زاڭ شىعارۋ وكىلەتتىگى ءبىر ورگانعا شوعىرلانعاندىقتان، پارلامەنت ىقپالدىراق بولادى. ول بارلىق زاڭدارعا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلدايدى جانە باسقا پالاتا تاراپىنان قايتا قارالۋ نەمەسە توقتاتۋ قاۋپىنە ۇشىرامايدى. بۇل پارلامەنتتىڭ ەڭ جوعارعى وكىلدىك بيلىك رەتىندەگى بەدەلىن ارتتىرادى. قازاقستان جاعدايىندا، مىسالى، ءبىر پالاتا پرەمەر-ءمينيستردى، مينيسترلەردى جانە نەگىزگى ورگاندار باسشىلارىن ءوزى بەكىتەدى، بۇل جاۋاپكەرشىلىك پەن ىقپالدى ءبىر ورگانعا شوعىرلاندىرادى.

دەموكراتيالىق سيپات پەن اشىقتىق.

تولىعىمەن حالىق سايلاعان ءبىر پالاتالى پارلامەنت ەڭ جوعارى دەموكراتيالىق لەگيتيمدىلىككە يە. ونىڭ قۇرامىندا تاعايىندالعاندار نەمەسە جاناما جولمەن كەلگەن وكىلدەر جوق – تەك سايلاۋشىلاردان تىكەلەي ماندات العان دەپۋتاتتار بار. بۇل پارلامەنتكە بۇكىل حالىقتىڭ اتىنان سويلەۋگە قۇقىق بەرەدى. سونىمەن بىرگە قۇرىلىم حالىققا قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى: ازاماتتار وكىلدىك ورگاننىڭ قالاي قۇرىلاتىنىن جانە جۇمىس ىستەيتىنىن جاقسى تۇسىنەدى.

قايتالانۋدىڭ بولماۋى جانە رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋ.

ءبىر زاڭ شىعارۋشى ورگاندى ۇستاۋ ەكى ورگاندى ۇستاۋدان جەڭىل. ءبىر پالاتالى مودەل كوميتەتتەردىڭ، اپپاراتتاردىڭ جانە ينفراقۇرىلىمنىڭ قايتالانۋىن بولدىرمايدى، بيۋروكراتيالىق شىعىنداردى ازايتادى.

ساياسي تۇراقتىلىق جانە كوپشىلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى.

ءبىر پالاتالى جۇيەدە بيلەۋشى كواليتسيا نەمەسە كوپشىلىك قابىلدانعان زاڭدار ءۇشىن تولىق جاۋاپ بەرەدى. كىنانى باسقا پالاتاعا اۋدارۋ مۇمكىندىگى جوق. بۇل دەپۋتاتتار مەن ۇكىمەتتىڭ پارلامەنت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى. سونداي-اق پالاتالار اراسىنداعى باسەكەنىڭ بولماۋى زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ ىشكى قاقتىعىستارىن جويادى.

پارتيالىق تىزىمدەردىڭ ءرولى

ۇسىنىلىپ وتىرعان ءبىر پالاتالى پارلامەنتتىڭ تەك پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا قالىپتاستىرۋ ۇسىنىسىنا دا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. مۇنداي پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسى پارلامەنت ءرولىن كۇشەيتەتىن بىرنەشە ماڭىزدى سالدارعا يە:

ساياسي كۇشتەردىڭ ادىلەتتى وكىلدىگى.

پارتيالار العان داۋىس ۇلەسىنە قاراي ورىن الادى، سوندىقتان پارلامەنت ەلدەگى كوزقاراستاردىڭ ناقتى تارالۋىن كورسەتەدى. بۇل حالىقتىڭ ءتۇرلى توپتارىنىڭ وكىلدىگىنە كەپىلدىك بەرەدى.

پارتيالاردى جانە باعدارلامالىق ساياساتتى نىعايتۋ.

ماكسيم روجين،

ءماجىلىس دەپۋتاتى

Abai.kz