Қазақ саясаткерлерi арасында шоқтығы бөлек бiр азамат бар. Ол - Дос Көшiм. Бөлек дейтiнiмiз - ол билiкке де, демократиялық оппозицияға да оқшау тұлға. Ешқайсысына сiңiспеген, ешқайсысымен «былғанбаған». Сонау 90 жылдардың басынан мемлекеттен тыс ұйымдарда қызмет еткен, түрлi ұлттық қозғалыстардың басы-қасында болған, бүгiндерi Мұхтар Шаханов бастаған ұлт азаттығын аңсаушылар қозғалысына қолғабыс еткен Дос мырза - бiздiң «DAT, тақсыр!» айдарының бүгiнгi қонағы.

- Дос мырза, сiз қалай ойлайсыз, доктринаның  дүрмегiмен бас көтерген ұлттық қозғалыс  Ақ орданың құшағында тұншығып бара жат­қан жоқ па? Ұлт мүддесiн көздеген екпiн мен жiгер бастап­қы бетiнен саябырсып қалған сияқты...

Қазақ саясаткерлерi арасында шоқтығы бөлек бiр азамат бар. Ол - Дос Көшiм. Бөлек дейтiнiмiз - ол билiкке де, демократиялық оппозицияға да оқшау тұлға. Ешқайсысына сiңiспеген, ешқайсысымен «былғанбаған». Сонау 90 жылдардың басынан мемлекеттен тыс ұйымдарда қызмет еткен, түрлi ұлттық қозғалыстардың басы-қасында болған, бүгiндерi Мұхтар Шаханов бастаған ұлт азаттығын аңсаушылар қозғалысына қолғабыс еткен Дос мырза - бiздiң «DAT, тақсыр!» айдарының бүгiнгi қонағы.

- Дос мырза, сiз қалай ойлайсыз, доктринаның  дүрмегiмен бас көтерген ұлттық қозғалыс  Ақ орданың құшағында тұншығып бара жат­қан жоқ па? Ұлт мүддесiн көздеген екпiн мен жiгер бастап­қы бетiнен саябырсып қалған сияқты...

- Кез келген мәселеде нақты мақсат болуы керек. «Доктринаға» байланысты нақты мақсат - бiрiншiден, «қазақстандық ұлт» деген сөз ашық айтылмаса да, сол құжаттың өзегi, негiзi болып тұрғаны белгiлi, сондықтан осы құжатты талқылауды тоқтату болды.  Екiншiден, мүмкiндiк болса, бiздiң тарапымыздан «доктринаға» балама құжат дайындап, оны да халықтың талқысына салу. Үшiншiден, билiкпен қатар отырып, бiздiң да­йындаған ұлттық тұжырымдаманы негiзге ала отырып, жаңа құжат жасауға алып келу. Менiңше, осылардың барлығы дерлiк жүзеге асқан сияқты. Әрине, барлығы мен ойлағандай болды деп айта алмаймын, себебi, кейбiр мәселелерге (мысалы, талаптарды дайындауға) тiкелей араласа алмадым. Ақ орда әлi бiздердi құшақтай қойған жоқ сияқты. Бiз олардың құшағына сыймайтын он миллион қазақ екенi­мiздi ұмытпалық.

- Жыланның аяғын көрген қу билiк ұлт жанашырларының қолынан белсендiлiктi алып қойды деген пiкiр бар, сiз осыған не дейсiз?

- Менiңше, «Доктрина» арқылы билiк қазақтарды тағы бiр оятып, намысын қозғады. Егер олардың «ұлтты ояту» деген бағдарламалары болса, ептеп жүзеге асып жатқан сияқты. Ал «ұлтқа кiм көбiрек қызмет жасайды» деген жарыс болса, өз басым, белсендiлiкке де, туға да таласпаймын. Әрине, олардың белсендiлiгi - халықты алдау жолының бiрi де болар, бiрақ халық әрбiр алданған сайын ашына түсетiнiн де есiмiзден шығармайық.

- Жұмысшы тобы Астананың ақ боранына қамалып алып, қазiр не тындырып жатыр? Ел iшiне бұл жөнiнде ақпарат тарамай жатқан соң, неше түрлi қаңқу сөз шығатын әдетi бар...

- Астанада ұлттық мәселеге байланысты құжатты дайындайтын, шартты түрде «билiк» жағы мен «ұлтшылдар» жағының әрқайсысынан 10 адамнан  кiретiн комиссия құрылды. Оның iшiнен жұмысшы тобы жасақталды. Оған «бiздiң жағымыздан» Амангелдi Айталы, Айдос Сарым, Досмұхаммед Нұрахмет және мен кiрдiм. Айта кету керек, құжаттың аты туралы әлi нақты бiр шешiмге келген жоқпыз. Жұмысшы тобының дайындаған құжатын комиссия бекiтетiн болды. Сонымен қатар комиссияның заңды статусы туралы да мәселе қаралды.

- Айтпақшы, Дос мырза, елдiң еңкейген еңсесiн көтеретiн ұлттық мәселенi ұран еткенде, жұмыс тобын құрайық деген қушиған уәжге неге көне салдыңыздар? Мәселенi президенттiң алдына дейiн жеткiзiп, оның жарлығымен мемлекеттiк комиссия құрғызу жөнiндегi талапқа табандап жатып алмадыңыздар ма?

- Жұмысшы тобын құру мәселесi Мұхтар Шахановтың қойған талабының үшiншi тармағында тұр. Оны дайындауға, өкiнiшке қарай, мен қатысқан жоқпын. Сондықтан бұл жерде Мұхтардың «уәжiне» билiк көндi деген дұрыс болатын шығар.

- Бұл сұрақты қойып отырған себебiм: Мұхтар Шаханов көтерген, оны сiздер қостаған қазақтың ұлттық мүддесiне қатысты мәселенi президенттiң өзi ғана шеше алады. Бiздiң елдегi мұндай қалыптас­қан  жүйеге сiздiң көзiңiз әбден жеттi деп ойлаймын. Немесе «худой конец» Президент әкiмшiлiгiнiң басшысы Мусин мен Сенат төрағасы Тоқаев қана Шахановқа теңдес тұлға бола алар едi. Басқ­алары - пешка!  Жиырма жылдан берi билiкпен текетiресiп жүрген сiз мұны бiлуiңiз керек едi ғой?

- Менiң де пiкiрiм осындай. Бiрақ саясатта белгiлi бiр тұлғаның көтерген туына жармасу - жақсылық әкелмейдi. Егер Мұхаң бұл мәселенi көтерсе, бiздер өзiмiздiң кейбiр пiкiрлерiмiздi тоқтата тұруымызға тура келедi. Әйтпесе кейiннен «бiз былай қылар едiк, сендер бұздыңдар» деген сөздердi естимiз. Сондықтан «доктрина дауы» тұсында бiз Мұхтардың қасынан табылдық, сол кiсiнiң сөзiмен жүруге тырыстық. Балама құжатты дайындауға да сол кiсiнiң тапсыруымен кiрiстiк. Қанша адам болса, соншама пiкiр туады. Ал саяси-қоғамдық жұмыста жүргендердiң әрқайсысы - бiр тұлға.

Аштықтың тоқтағанының өзiне қаншама қарсылар табылғанын бiлетiн шығарсыз. Қаңтардың ортасында менi Талдықорған қаласының қоғамдық ұйымдары шақырған, сол жердегi екi сағат уақытым Мұқаңды қорғауға, «ақтап алуға» кеттi...

- Бәлкiм, Мұхтар Шаханов жұмыс тобының тең төрағасы болса, мәмiле үстелiнiң басында ұлт патриоттарының мәртебесi де жоғары болар едi. Ал Мұхаңның орынбасарлық  жағдайында ұлтшылдар командасы екiншi рөлге түсiп қалмай ма? Яғни бұл - билiк тағы да кезектi саяси ойынға кiрiсiп, үлкен шаруаның бастама-тiзгiнiн тартып алды деген сөз...

- Сiз бұл жерде екi түрлi мәселенi араластырып алған сияқтысыз. Бiздiң «доктрина» жөнiндегi мәселеге келсек, ол жерде екi жақтан екi төраға болсын дегенге келiстiк. Ал «Мемлекеттiк тiлдi 2010-2020 жылдардың арасында дамыту» жөнiндегi бағдарламаға келсек, ол жерде Мұхтар Шаханов орынбасар болды. Мем­лекеттiк бағдарламаны мемлекеттiк меке­мелер жасауы керек, бұл жерде бiз­дiң «екiншi рөлге» түсуiмiз заңды сияқты.

- Әрине, жұмысшы тобына жетекшi болған министр Құл-Мұхаммед қазаққа жаны ашитын азамат. Бiрақ ол жоғарғы мемлекеттiк билiктiң көңiлiне жақпайтын мәселенi жұмыс тобының отырысынан сыртқа шығара алмайды ғой... Бiздiң елде «ұлттық мүдде» және «креслолық мүдде» деген бiр-бiрiмен қабыспайтын ұғымдар туған жоқ па, Құл-Мұхаммед осының бiрiншiсiне құл бола алады деп ойлайсыз ба?

- Өмiрiмде бес минут сөйлеспеген, ешқашан араласпаған адам туралы еш­қандай пiкiр айта алмаймын.

- Ал ендi сiз оқырман қауымға мынаны түсiндiрiңiзшi: сiздер ұлт бiрлiгiне қатысты доктринаға балама тұжырымдама ұсынған кезде, ұлт мүддесiне сай барлық қордалы мәселелердi көтерген едiңiздер. Ал саяси шешiм шығаруға шамасы келмейтiн министрлiктiң аясында құрылған жұмыс тобы тек қана тiл мәселесiн қозғайтын болыпты. Бұл ұлтшылдардың «желiн шығарып жiберудiң» амалы емес пе?

- Бұл сұрақта тағы да түсiнбестiк орын алады. Бiрiншiден, «доктрина» мен «мем­лекеттiк тiлдi дамыту бағдарламасы» - екi түрлi мәселе. Екiншiден, осы құжатты да­йындаған адамдардың бiрi ретiнде «балама тұжырымдамаға» ұлттың қордаланған мәселесiнiң бәрi кiрдi деп айта алмаймын. Бiздер белгiлi бiр (билiктiң «доктринасы») құжатқа балама тұжырымдама жасадық, демек солардың қалпымен жүруге тура келдi, бiрақ көзқарас қазақтiкi болды. Әңгiме осында ғана.

- Жөн-ақ делiк. Дегенмен жұмыс тобы тiлге қатысты бiраз мәселенiң мәмiлесiн тауып,  шешiмiн күтетiн сұрақтар топтады дейiк. Одан әрi ол мәселелер қайда барып тiреледi, қандай өкiлеттi орган оның шешiмiн шығарады? Осы механизмнiң жөнi қалай болмақ?

- Менiң естуiмше, бұл бағдарлама Президенттiң жарлығымен бекiтiлетiн көрiнедi. Демек, «жақсы ниет» болып қалып қоймайды, заңдық статус алады. Оны орындау - үкiметтiң мiндетi. Механизмiн де солар анықтайды. Ал жұмысшы тобының мiндетi - өздерiнiң ой-пiкiр­лерiн беру, сол механизмдерiн көрсету. Егер осыны көрсете алмасақ - бiзге серт, ал оны жүзеге асыра алмаса - үкiметке серт.

- Досеке, жұмысшы тобының жұмысына демократиялық оппозиция өкiлдерi неге тартылмады? Оларды қатыстырмау билiк тарапынан қойылғ­ан талап болды ма, жоқ әлде оның басқа түсiнiгi бар жағдай ма?

- Бұл сұрақты министрге қойған дұрыс болады. Өз басым, ешқашан «менi мынау комиссияға енгiзiңiз» деген адам емеспiн.

- Айтпақшы, балама тұжырымдаманың жобасы оппозициялық басылымдар бетiнде жарық көрдi. Ал өздерiн тәуелсiзбiз деп жүрген бас­қадай газеттер үн-түнсiз қалды. Сонда оларға қазақ мәселесi қызғылықты болмағаны ма?

- Тәуелсiз газет көрсем - көзiм шықсын! Барлық басылымдардың өз қожа­йыны, өзiнiң саяси жолы, мақсат мүддесi бар. Оған ренжудiң де қажетi жоқ, бұл - барлық елдерде бар құбылыс.

- Қазақ мәселесiнде  оппозиция бей-жай қарап отыр деген сыңаржақ пiкiр бар, Досеке. Сiз осыған қалай қарайсыз? Бұған қарсы уәж айтар болсақ, қазақ жерiн шетелдiктерге бергiзбеу жөнiнде өткен соңғы митингiнi де оппозициялық «Азат» партиясы өткiзбеп пе едi?

- Осы «сыңаржақ» пiкiрдi мен де қолдаймын. Мойындауымыз керек, жиырма жылда бiр сағаттық бiр жиын өткiзу - мақтануға тұрарлық жеңiс емес. Мен олардың партиялық бағдарламаларынан қазақ мәселесiн көргiм келедi. Өкiнiшке қарай, көре алмай отырмын. Партия - халықтың бiр бөлiгi ғана. Ал ұлттық мүдде одан анағұрлым жоғары. Бүгiнге дейiн жүзеге аспай отырған Ұлттық мүдде қазақ жерiндегi әрбiр саяси партияның бағдарламасынан орын  алуы шарт.

- Айтпақшы, ұлт патриоттары санатына жататын бiрде-бiр ұйымның қарсылық акциясы ретiнде бiрде-бiр митинг өткiзгенiн естiмеппiн...

- Ұлттық мәселе тек жиындармен ғана шешiлмейдi. Ұлттың рухын көтеру, намысын ояту жұмыстары жан-жақты, кешендi iс-әрекеттердi талап етедi. Ал кешегi желтоқсан айындағы ұлтшылдардың бас көтеруi - осы насихат жұмыстарының нақты нәтижесi деп бiлемiн.

- Ұлттық мақсаттағы ұйымдар арасында бұған дейiн ауызбiрлiк жоқ едi. Қазiр осы кесапат кетейiн дедi ме, жоқ әлде билiктiң түртпектеуiмен жүргендерi лаң салу,  iрiткi шығару райынан жаңылған жоқ па?

- Ауызбiрлiк - билiктiң түртпек­те­уiне, «шпиондар» мен «агенттердiң» жұмысына қарамайды. Сондықтан да оны ауызбiрлiк деп атайды. Егер жолдан қо­сылған арандатушының сөзiне еретiн болсақ, ауызбiрлiктiң болмағаны. Демек кi­нәнi билiктен емес, өзiмiзден iздеуiмiз керек.

Адамдардың сөзiне емес, нақты iсiне баға беруiмiз қажет. Жамандау, күйе жағу  сияқты тәсiлдер өзiнiң жемiсiн беретiн болса - ешқашан тоқтамайды, ал одан ешқандай нәтиже шықпаса - өзiнен-өзi қалады.

Бiзге саяси мәдениет жетiспейдi. Оны мойындауымыз керек. Менiңше, бiздiң мақсатымыз бiр, бiрақ сол жолға баратын сүрлеуiмiз көп. Осы жолдарды таңдау мәселесiнде талас-тартыстың болуы әбден мүмкiн, бiрақ ол жалпы мұратты жоққа шығармайды.

- Дос мырза, кезiнде «Егемен Қазақстан» газетiнде «Дос жылатып айтады» деген мақалаңыз шыққан едi. Сонда сол кездегi оппозицияға қатыс­ты бiраз мәселенi шымбайына батырып айтқаныңыз есiмде. Ал ендi мүмкiндiк туып, Назарбаевпен бетпе-бет жолыға қалсаңыз, көзiне шұқығандай етiп, «DAT», тақсыр!» деп, не айтар едiңiз?

- Менiң екi мақаламды оқып шығыңыз дер едiм. Бiрiншiсi - «Ұлттық мемлекеттiң мызғымас шарттары», екiншiсi - «Жеке басқа табынушылық дегенiмiз не?» деген мақала. Екеуi де «Жас алашта» жарияланған.

- «Мүмкiндiк туа қалса» дегендi Алтынбек марқұмның бiр әңгiмесiне қатысты да айтуға болады. Көзi тiрiсiнде Алтыкең: «Дос жылатып айтадыны» министр болып тұрғанда, оппозицияға қарсы мен жаздырып, «Егеменге» бергiзген едiм...» - деген едi, Доске...

- Бұл оқиғаның тарихы мынадай: Мен Әкежан мырзамен бес-алты ай бiрiге жұмыс iстедiм. «Әдiл сайлау жолында» деген қозғалысты да бiрлесе құрдық. Мен сол қозғалыстың басшысы ретiнде, ол сол қозғалысқа мүше болып кiргенi үшiн үстiмiзден iс те қозғалды, әкiмшiлiк жолымен сотқа тартылдық. Сол уақыттардың iшiнде Әкежанға ұлттық мәселеге баса көңiл аудару қажеттiгiн талай айтқан болатынмын. Өкiнiшке қарай, ол кiсi басқар­ған партияның бағдарламасынан қазақ мәселесiн көре алмадым. «Дос жылатып айтады» мақаласы осыған байланысты сыни тұрғыда жазылған болатын. Ұлттық мәселе жөнiнде билiк пен оппозицияның ешқандай да айырмасы жоқ екендiгiн көрсеттiм. Назарбаев пен Қа­жы­­гелдин қатар сыналды. Мақала «Жас Алаш» газетiне берiлген болатын, бiрақ ре­дактор оны Алтынбектiң алғанын айтты.

Кейiннен мақала барлық дерлiк қазақ газеттерiнде жарияланды. Ең сорақысы - мақаладағы билiкке байланысты сөздер мен есiмдер алынып тасталынып, тек қана Қажыгелдинге байланысты айтылған сөздердiң қалғаны... Менiң осы сұрқия тәсiл туралы министрлiкке жолдаған хаттарыма жауап болмады. Ашынған соң, «DAT» газетiне «Менiң қайтыс болғаным туралы хабар шындыққа жанаспайды» деген мақала жаздым. Әкежанға рақмет, ол кiсi мәселенi түсiнген болуы керек, журналистердiң сан түрлi қитұрқы сұрақтар қойып, арамызға от тастамақ болғанына қарамастан, мен туралы ешқандай жаман пiкiр айтқан жоқ. Бiр сұхбатында «Менiң ұлтшылдығым Назарбаев пен Дос Көшiмнiң ұлтшылдығынан кем емес» деген пiкiрiн де көрдiм. Шынында да, ол мақала Қажыгелдинге қарсы мақала емес, оппозицияға ой салу мақсатында жазылған дүние болатын.

Сырым DATОВ

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 06 (43) от 10 февраля 2010 г.