- Сіз өз ана тіліңізді құрметтеумен бірге, өзге бірнеше тілді

жетік игерген адамсыз. "Ұлт болудың алды - адам болу" деген

осы болар?

- Біріншіден мен ойлаймын, өз ұлтымның әдебиеті мен

мәдениетіне, көне тарихына сүйіспеншілігім ата-анам берген

тәрбиемен қалыптасты.

Менің анам қазақ қиссаларын жатқа айтатын. Бір қиссаны екі

түн, үш түн айтатын кездері болатын. Сол қиссаларды тыңдап,

Қаныш Сәтбаев, Шәкен Айманов ағаларымыз да сүйсінетін.

СерікбайБейсембаев

деген академик, тарихшы ағамыз болды.

Мен сол бала кезден бастап қазақтың батырлары, сұлулары,

Құлагерлері, қазақтың топырағы деген ұғымдарды, бай нақыл

сөздерді бойыма сіңіргенмін. Бірақ өкінішке орай, мен орысша

оқыдым. Ол кезде Алматыда бір-ақ қазақ мектебі болды.

Сондықтан жадымда, жүрегімде қанша қазақ тілі қалса да, кейін

орыс қазақ болып кеттім. Бірақ...

Мектепте жүргенде, бүгінгі жастар біле ме, білмей ме, орыс

балалары қазақ аттарын міндетті түрде орысшаға айналдыра-

тын, Қасымды - Коля деп, Серікті - Сергей деп... Мені кластағы

бір бала "Борис" деуге ынтық еді. Әлі есімде, бұл бесінші клас-

та болған оқиға. Бір күні ол менің артымдағы партаға оты-

рып алып: "Боря, Боря" деп мені ызаландыра бастады. Менің

- Сіз өз ана тіліңізді құрметтеумен бірге, өзге бірнеше тілді

жетік игерген адамсыз. "Ұлт болудың алды - адам болу" деген

осы болар?

- Біріншіден мен ойлаймын, өз ұлтымның әдебиеті мен

мәдениетіне, көне тарихына сүйіспеншілігім ата-анам берген

тәрбиемен қалыптасты.

Менің анам қазақ қиссаларын жатқа айтатын. Бір қиссаны екі

түн, үш түн айтатын кездері болатын. Сол қиссаларды тыңдап,

Қаныш Сәтбаев, Шәкен Айманов ағаларымыз да сүйсінетін.

СерікбайБейсембаев

деген академик, тарихшы ағамыз болды.

Мен сол бала кезден бастап қазақтың батырлары, сұлулары,

Құлагерлері, қазақтың топырағы деген ұғымдарды, бай нақыл

сөздерді бойыма сіңіргенмін. Бірақ өкінішке орай, мен орысша

оқыдым. Ол кезде Алматыда бір-ақ қазақ мектебі болды.

Сондықтан жадымда, жүрегімде қанша қазақ тілі қалса да, кейін

орыс қазақ болып кеттім. Бірақ...

Мектепте жүргенде, бүгінгі жастар біле ме, білмей ме, орыс

балалары қазақ аттарын міндетті түрде орысшаға айналдыра-

тын, Қасымды - Коля деп, Серікті - Сергей деп... Мені кластағы

бір бала "Борис" деуге ынтық еді. Әлі есімде, бұл бесінші клас-

та болған оқиға. Бір күні ол менің артымдағы партаға оты-

рып алып: "Боря, Боря" деп мені ызаландыра бастады. Менің

ашуымның қайнағаны сонша, орнымнан тұрып, сауыттағы

сияның бәрін оның басына құя салдым. Мұғалім: "Не болып

қалды?", - деп сұрады. Мен айттым: "Мынау мені Боря дей-

ді". "Онда тұрған не бар?". "Мен Боря емеспін, менің әкем мені

Болатхан дейді", - дедім. Жаңағы мұғалім әділетті мұғалім болыпшықты.

Ол мені тақтаның алдына шығарды. Атымды бормен

үлкен әріптермен тақтаға "Болатхан" деп жаздырды. Сөйтті де

класта отырған балаларға: "Мұнан былай Болатханды өмірі Боря

демеңдер, мына жазуды көрдіңдер ғой", - деді.

Алтыншы класта мен СССР тарихын оқудан бас тарттым, сол

үшін мені мектептен шығарып жіберді. Менің айтқаным: "Бұл Ре-

сей империясының тарихы. Оқулықтағы қазақтардың тарихы,

басқа ұлттардың тарихы жарты беттен аспайды. u1040 Ал мен өз елімнің,

қазақ халқының тарихын оқығым келеді, орыстардың тарихын

оқымаймын", - деп тарих сабағынан бас тартқан болатынмын. Міне,

осындай сезім бала жасымнан менің бойымда сақталып қалды.

Тарихтан білеміз, 1954 жылдан бастап, қазақтың тың өлкесін

игеруге славян ұлттарының өкілдерін әкеліп Қазақстанға

төккенде, менің шешем мен әкем қатты наразы болған еді. "Бұл

қалай? Халқымыздан сұрамай терезеден кіріп, үйімізді қиратып

жатыр ғой мыналар" деп айтқандары да есімде. Жалпы менің

әкем мен шешемнің бауырлары 1937 жылы жазықсыз сотталып,

атылып кеткендер.

- Мәскеуге оқуға түстіңіз...

- Иә. Мұрат Әуезов екеуміз екінші курстамыз. Ол

Мәскеудің мемлекеттік университетінде, мен болсам Мәскеудің

халықаралық қарым-қатынас институтында оқитынмын. Сол

жылы Қазақстаннан түскен студенттердің арасынан тең жарымы

қайтадан Қазақстанға қайтып бара жатқаны біздің жанымызға бат-

ты. Сондағы ойымыз, бұлай жалғаса берсе, қазақ түбінде жақсы

мамандарға мұқтаж болады. Қазақ жастары Мәскеуден білім алса

екен деген ой болатын. Сол оймен ұйым құратын болдық.

 

- Бұл атақты "Жас тұлпар" ұйымы ғой?

- Иә, дәл солай. "Жас тұлпарды" құрдық. Қазақ жастарының

оқудан шығып қалмауына ықпал етіп, олардың тәртіптерін

де қадағалайтын болдық. 1963 жылы "Жас тұлпар" ұйымына

Мәскеуде оқып жүрген қазақтың 800 студенті, 300-дей аспи-

ранттар кірді. Мұрат Әуезов екеуміз ұйымның кеңесін құрдық.

Мұрат сол кеңесті бір жылдай, кейін мен үш жылдай басқардым.

Бірте-бірте әңгіме оқу туралы ғана емес, әңгіме халқымыздың

жағдайы, оның тілі, ұлттық қасиеттері мен намыстары тура-

лы өрби бастады. "Жас тұлпар" сырт көзге өзінің концерттік

бағдарламаларымен, лекцияларымен белгілі бола бастаса да,

екінші жағынан біз Қазақстанның экономика саласынан колония

екенін, ұлттық мәдениеті, тілі тапталып жатқанын айта бастадық.

Бұл енді үлкен әңгіме.

Мәселен, біз Кеңестер Одағын аралап, көбіне концерт-

тік бағдарламалармен жүрдік, сөйтіп Ленинградта '28қазіргі

Санкт-Петербург) "Арай", Киевте "Қарлығаш" деген қазақ

жастарының ұйымдарын құрдық. Қазақстанның өзінде Павлодар-

да "Тың тұлпары", Семейде "Жас дәурен", бәрі "Жас тұлпардың"

бағдарламасы бойынша жұмыс істеді. Қазіргі жастар аз білер, мы-

нау алпысыншы жылдары Кеңес заманында комсомолдан басқа

жастар ұйымы болмауы керек деген жасырын нұсқау болатын.

Кеңес Одағының Еуропа жағындағы жоғары оқу орындарында,

Қазақстанда бәрінің атын "Жас тұлпар" қоятын болсақ, ол көзге

түсер еді. Көзге түскен соң, әрине, тосқауыл болады. Бір аты-

мызды қайталамай, әр қалада бір бағдарламамен жұмыс істедік.

- Бірақ бәрібір "Жас тұлпарға" қудалау болғаны рас па?

- Сол кездері "Смена" деген жастар басылымы бар, "Комсо-

молка", өзіміздің "Лениншіл жас" алпысыншы жылдары "Жас

тұлпар" туралы өте көп жазды. Ол өз алдына әңгіме. Оның үстіне

"Жас тұлпарға" Қазақстан коммунистік партиясының Орталық

комитеті, Бүкілодақтық Жастар Одағының Орталық комитеті,

Кеңес армиясының саяси басқармалары бар, ешқайсысы бізге

ұлтшыл деген пікір жапсырған емес.

Бірақ кейін бізді ұлтшыл деген бір адам шықты. Жазушы, атын

атағым келмей отыр, қазір о дүниелік болып кетті...

Сол кісі КГБ-ға Қонаевқа дейін барып "Ана Мұхтардың

тұяғы қайтадан ұлтшылдарды жинап жатыр" деген лақап тара-

тып, біз Мұрат екеумізді біраз састырды. Мұрат екеуміз Димаш

Ахметұлының атына "Жас тұлпардың" не істегені туралы 22 бет

есеп жазып тапсырдық.

Осы тұста: "Жас тұлпаршылар" қудаланды, жабылды", - деген

сөздер айтылып жүрді. Менің айтарым, мен соның ішінде қанша

жыл жүрдім, ондай жағдайды көрген емеспін. Тіпті: "Мұрат

Әуезов Сібірде жүр екен, Болатхан Тайжанды "Матросская

тишинаға" жауып тастапты" деген сөзді өз құлағыммен естігенім

бар. Үстел басында отырып осы әңгімені естігенде, "Сіз айтып

отырған Болатхан Тайжан менмін. Қайдағы "Матросская тиши-

на", қайдағы Сібір?!, - дегенім бар. Біреулер мұндай сыбысты

әдейі шығарса, енді біреулер мұны қастандық не зиян үшін емес,

халықтың қорғаушылары осындай u1073 болуы керек деген оймен де

шығарып жатады...

"Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте!"

- Сіздер сияқты ұлтқа жанашыр жастарымыз бола тұра,

арнайы заң болмаса да, бәріміз неге орысша сөйлеуге мәжбүр

болдық?

- Ондай заң, нұсқау болмаса да, іс жүзінде сіз қазақша оқып,

қазақша сөйлесеңіз, сіздің қызметтегі карьераңыз алға баспай-

тын еді. Мен сізге мынандай бір мысал келтірейін, кезінде мен

Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитетінде

қызмет еттім. Біз сонда Мәскеудегі Орталық комитетке: "Қазақша

жазатын бір машинка беріңіздер", - деп жаздық. Ал жазардың ал-

дында "ұлтшылсыңдар" деп жұмыстан алып тастай ма деп қанша

қиналдық. Сонда да жаздық. Кейін бізге: "Неге сіздер осындай

ұлтшыл мәселелерді көтересіздер?!", - деген жауап келді.

Мұның қай жері ұлтшылдық, ойлаңызшы? Біз қазақ тілінде жа-

затын машинканы алу үшін анау Мәскеуден рұқсат алуымыз ке-

рек! Ал рұқсат сұраған күнде де, Мәскеу рұқсат бермеді! Ал енді

осыдан кейін сіз қалай қазақ тілін таратар едіңіз, қалай қазақша

сөйлер едіңіз, мынандай қысым болып жатқанда?

Қазірге дейін бүкіл жұрт біледі, он қазақ отырып, орталарында

бір орыс болса, барлық он қазақ орысша сөйлеулері шарт еді. Егер

 

өзара қазақша сөйлей қалса, әлгі орыс саған кіжінетін: "Неге сен-

дер қазақша сөйлейсіңдер?", - деп. Ол ол ма, тіпті қай республи-

каны алсаң да, міндетті түрде Орталық комитеттің екінші адамы

орыс болады. Оны көпшілік біздің республикада орыстардың көп

болуынан деп түсінді. Бірақ орыстың саны аз республикада да

сондай жағдайлар орын алады. Заң жоқ дейсіз, неге Қазақстанда

800-ден 1000-ға дейін қазақ мектептері жабылып қалды?

Мен Қазақстанның жерін, әсіресе, ауылдарын көп араладым.

Сонда халқы 100 пайыз қазақтар тұратын қазақ ауылдары: "Неге

біздің ауылда қазақ мектептері емес, орыс мектептері ашы-

лады?", - деп арыз жазып беріп отырды. Бұл не деген зорлық, не

деген мазақ?! Міне, осындай жағдай орын алды.

Қазір аралас мектеп дегенді ашып жатыр. Бұл не? Мен бұл

саясатты

да білемін. Мына Англияның колонияларында дәл осы-

лай жасайды. Сіз бала кезден, яғни ойнағанда, мультфильмдер

көргенде, ертегілер оқығанда, ағылшын тілін білуіңіз керек екен.

Оның соңы өз тіліңізді ұмытуға әкеліп соғады.

Қазірдің өзінде қоғамда осындай құбылыс орын алып отыр.

Қазір қарасаңыз, қазақтың кішкентай балалары теледидардан

қазақша мультфильмдер, балаларға арналған хабар көре ала ма?

Жоқ ондай хабар. Бәрі орыс тілінде.

- Ұлт мәселесінде, дәл осылай тығырыққа тіреліп

тұрғанымыздың себебі не?

- Біз қазір егеменді елміз дейміз ғой. Өкінішке орай. Тәуелсіз

Қазақстанда қазақтан басқа езілген ешкім болмай тұр. Мәдениеті

тұрғысынан келіңіз, тіл мәселесі тұрғысынан келіңіз, қызмет

әлеуметтік жағынан келіңіз.

- Ауылға барыңыз...

- Қазір кез келген ауыл қирап жатыр. Қазақ интеллигенциясының

бәрі ауылдан шыққанын есіңізге алыңыз? Сол кешегі бәріміз туып-

өсіп, тәрбие көрген алтын бесік емес пе? Бұл арада өзге ұлтты

кемітпей, оларға қарсы әрекет жасамай, қазақтарды көтеруге болар

еді. Бірақ өкінішке орай, оған бүгінгі билік бармай отыр.

Оның себептерін дәлелдеп айту өте қиын, бірақ сонау орыс

империясынан келе жатқан өз халқына солғын қарау, сол әдет әлі

қалып отыр. Және қоғамда да сондай жағдай туды. Олай дейтінім,

200 жыл, оның ішінде соңғы 70 жылдың ішінде өз ұлтыңа жылы

көзбен қарасаң, жексұрын болатының белгілі. Тек қазақ емес,

басқаларға да сондай жағдай туды.

Бірақ басқалар мына орыс империясы құлағаннан кейін, 1991

жылы, есін жинап, отарсыздандыру саясатын жүргізді. Балтық

жағалауының елдері, Украина, Молдова, анау Кавказ, мынау

Орта Азия болсын, кейін қырғыздар да осындай отарсызданды-

ру саясатын жүргізе бастады. Осы уақытқа дейін бұл саясатты

жүргізбей отырған Қазақстан ғана. Осы уақытқа дейін орыс им-

периясын қайта құруға әрекеттеніп жүрген де осы Қазақстан. Бұл

арада неге наразы болмасқа?! Өйткені өзіңіз ойлаңызшы, Ресей

мен Белоруссия, Қазақстан неге біріге береді? Олармен бірігетін-

дей қандай қажеттілік бар?

Олардың экономикасы мен технологиясы алға кеткен болса,

онда түсінуге болар еді. Екінші жағынан, олармен қазіргі заманда

Қазақстанның экономикалық, демографиялық, әскери, саяси по-

тенциалы жағынан тең дәрежеде болса екен. Қазақстан экономи-

касы он есе, сыртқы саудасы он есе, әскері, халқы әлдеқайда көп.

Оның ақыры не болатыны түсінікті ғой... Ақыры, ол мемлекет

сізді жұтып алады.

Саясаткерлер мұны түсінулері керек. Өйткені он есе үлкен мем-

лекетпен кішкентай мемлекет бірдей дәрежеде қарым-қатынас

құрады деу жай ғана бір елес, арман. Өмірде ондай жағдай бол-

майды. Егер дәлел керек болса, мәселен сіз сөйтіп біріктіңіз де-

лік. Қазақстанның билігі қазір соған апара жатыр, ортақ басқару

жүйесін, не органын құрдыңыз дейік. Әрі кеткенде парламент

құрдыңыз делік. Сонда өзіңіз ойлап қараңызшы, 140 млн халқы

бар Ресей, сол парламентте 15 млн халқы бар Қазақстанмен тең

депутаттар сайлауы керек пе? Әлде, он есе артық сайлауы керек

пе? Мұның қандай заң бойынша сайланатынын білу үшін кере-

мет бір үлкен білімнің керегі жоқ.

Ал сізге қарағанда сан жағынан көп адам болып отырған

парламентте дауыс бергенде немесе пікірсайысқа келгенде сіз

қалай өз пікіріңізді жүргізе аласыз, егер олар қабылдағысы кел-

месе? Экономика саласында да дәл сол сияқты. Әскер, ішкі-

сыртқы саясатқа келгенде де бұл солай. Шындап келгенде,

 

қанша шыңғырсаңыз да сіздің даусыңызды ешкім елемейді. Осы-

ны ойлауымыз керек. Мен Ресеймен екі арадағы байланысты

мүлде үзіп тастау керек деп отырғаным жоқ. Олармен өзара тең

жағдайда, өзара тең екі мемлекет жағдайында қарым-қатынас ор-

нату керек. Оған ешкімнің дауы жоқ. Бірақ олармен бірігудің түбі

жақсылыққа апармайды. Неліктен, өзіңіз ойланып қараңызшы,

славяндар одағының ішіне Қазақстаннан басқа мемлекет кірмей

отыр. Неліктен? Осыны ойлаңызшы? Неге Кавказ, неге Молдова

кірмейді? Балтық жағалауы елдерін айтпағанда, неге Орта Азия

мемлекеттері кірмейді? Өйткені не болатынын олар түсініп отыр.

Былай қарасаңыз, мына Балтық жағалауы елдерін, үш славян

мемлекетін қоспағанда, қалған тоғыз мемлекеттің ішінде славян-

дар одағына кіргісі келіп отырған жалғыз данышпан Қазақстан

ғана болып отыр.

Байқасаңыз, қазір Украина шеттей бастады. Оның шеттейтіні,

Ресей өзінің империялық пиғылынан әлі арылған жоқ. Біз де оны

біліп отырмыз. Ал, бірақ, билік біздің айтқанымызға не құлақ ас-

пайды, не болмаса өздері ойланбайды. Мына тіл, ұлт мәселесін

көтеру ол заңды және оны кейінге қалдырып күтейік, уақыт ке-

лер, пісер, заман басқа деу, ол қате позиция.

Мұны қазір көтеру керек. Биліктің алдында талап қою керек.

Президенттен бастап, өзгелер де қазақ тілін мойындап, сол мем-

лекеттік тілде сөйлеуі керек. Конституцияға, "Тіл туралы" заңға

Қазақстанның күллі халқы, азаматтары қазақ тілін білуі керек деген

қағиданы кіргізу керек. Бірақ оны іске асырғанда, ертеңнен бастап

іске асырамыз деп отырған жоқпын. Ол үшін әрекеттену керек.

Өкінішке орай, бізде қате бір ой бар. Жаңағы қазақ еместер

қазақ тілін білу үшін, қаражат керек, оларға жеңілдіктер керек,

қазақ тілін білсе, оларға қосымша ақша төлеу керек деген та-

лай-талай пікірлерді естіп-біліп жүрмін. Ал бірақ дүниежүзілік

тәжірибе мүлде басқаша. Егер сіз осы мемлекетте тұрғыңыз келе

ме, сіз осы мемлекеттің мемлекеттік тілін білуіңіз керек.

Оны үйренгенде біреуге ақша төлеп оқисыз ба, өзіңіз оқып-

үйренесіз бе онда ешкімнің шаруасы жоқ. Басқа елдерде мемле-

кеттік тілді қалай үйренгені, жалпы тілге қатысты талай зерттегем,

есептегенмін. Ақша жағына келгенде, мәселе былай. Айталық,

сіз мынадай категория бойынша қызметке орналасқыңыз келеді.

Бірінші, екінші, үшінші категория дегендей. Ең төменгі категория

жай қызметкерлер, хатшылар, т. б. Сондай категорияда жұмыс іс-

теймін десеңіз, төменнен бастап, ең жоғары категория бойынша

мемлекеттік тілді белгілі бір дәрежеде білуіңіз керек. Арнайы

шкала жасалған. Сол шкалаға сәйкес емтихан тапсыруыңыз керек.

Емтихан тапсыра алсаңыз u1089 сол жұмысқа сізді алуы мүмкін. Соған

сәйкес тіл үйрену үшін, әрине, сіз оқисыз, ақшасын төлейсіз. Он

адам бір шкала бойынша тіл үйренді дейік. Дайындықтан соң

емтихан тапсырғанда тапсыра алсаңыз, сізге тіл үйрену үшін

төлеген қаражатыңыз қайтарылады. Ол адам тіл үйрену үшін

шығынданбайды. Тапсырмасаңыз, қаражатыңыз қайтарылмайды.

Ол адам оқуын жалғастыра береді. Бұл адамның жақсы оқуы, тіл

үйренуі үшін жасалған жүйе. Сіз ақшаңызды қайтарып алғыңыз

келсе, жақсы оқисыз. Ал егер солғын қарап, не болса ол болсын

десеңіз, ақшаңыз қайтарылмайды, сіз одан әрі оқисыз. Бұл әдіс

көп елдерде бар. Ал кешегі ТМД елдерінің ішінде қателеспесем,

Украинада, Балтық жағалауы елдерінде осы әдіс қолданылады.

Түбегейлі тәуелсіздік - тілден басталады.

- Украина дегеннен есіме түсіп жатыр, онда барып кел-

ген азаматтар Украинадағы оппозиция таза өз ана тілдерінде

сөйлегенін, олардың жеңісіне себепкер болған ең күшті фактор

осы тіл мәселесі болғанын айтып келген еді...

- Ол рас. Орыс тілді баспасөз, орыс тілді радио, телеканал-

дар осы мәселені жауып тастады, айтпады. Халық Саакашви-

лиді не үшін қолдады? Ең алдымен ұлт мәселесін көтергені үшін

қолдады!

Ол Украина украин халқының мемлекеті болуы керек де-

ген мәселені көтерді. Және де әлсін-әлсін берілген үзінділерді

қарасаңыз, Ющенко бір рет те орысша сөйлеген жоқ! Үлкен

жиналыстардың өзінде. Және бұлардың қойған мақсаты - отарсыз-

дандыру, оның үстіне демократияландыру саясаты бар жағдайды

жеделдетіп, кең жүргізуге әсер етті. Ал отарсыздандыру деген не?

Ол Ресейден өзіңді-өзің алшақ ұстап, бірақ та олармен жаулас-

пай, тең жағдайға ауысу, соған қол жеткізу.

 

Қазақстандағы қазақтар да, өзге ұлтты азаматтар да мұны

түсінеді. Тек бұл әңгіме айтылмай жатыр, жүргізілмей жатыр.

Сондықтан мұны түсіндіріп, Қазақстанда қазақ тілін барлығы

білуі керек деген талабымыз - ол дүниежүзілік тәжірибе.

Қазақстандағы ұлтшыл дегендердің ойдан шығарып отырған

нәрсесі емес бұл. Сіз Германияға барып жұмыс істеп көріңіз,

әсіресе мемлекеттік органдарда, Германияны алыс дейік, мына

жақын тұрған бауырласРесейге

барып көріңіз, орыс тілінсіз

өзіңізді елестете аласыз ба?

- Биліктің түрлі астарлы жағдайда ұлт, тіл мәселесін ашық

көтермегені осы он бес жыл ішінде белгілі болды. Ал оппозиция үшін

ұлт, тіл мәселесі көтере алмайтын шоқпар болып отыр ма?

- Бүкіл оппозиция үшін жауап бере алмаймын, мен өзім де сол

оппозиция органының ішіндегі он бес адамның бірімін. Сол он

бестің бәрі бірдей менің пікірімді қолдап-қостайды деп айта ал-

маймын. Бірақ өкінішке орай, осындай ойларды білетін, түсінетін

адамдар көп емес. Бұл жерде еріксіз мынандай сөз айтуға тура

келіп тұр. Жастайымнан саясатты оқып, саясатпен айналысқан

адаммын. Институтты бітіре салып, шетелге кетіп, жалпы бәрін

қосқанда отыз жылдай Қазақстаннан тыс жерде оқу оқып, қызмет

істеп, өмір сүрген адаммын. Сондықтан мен көрген тәжірибемді

айтып отырмын. Бойымдағы білімімді білдіріп отырмын. Қазақ

ұлтының мәдениетін, тілін, әдебиетін уағыздау ол - дүниежүзілік

тәжірибе. Винокуров деген біздің атақты велосипедшіміз бар ғой,

сол Францияға барғанда, француз тілін үйреніп алды. Ал өзі туып-

өскен Қазақстанда қаншама тұрғанда, ол қазақ тілін неге білмеді?

- Халық қазір көп нәрсені күтіп отыр... Ал оппозицияның ішін-

де сіз сияқты азаматтар жүргенде ұлт, тіл мәселесі көтерілмей

қалады деуге болмайды, меніңше. Тек ұлт зиялылары осы мәселеде

бірігуі керек! Сіз қалай ойлайсыз?

- Мен былай дер едім. Шынында да, қазақ халқын кемітіп,

төмен ұстап, мәдениеті, тілі мен діні жарамайды деген заман өтіп

бара жатыр. Оны бәріміз байқап отырған шығармыз. Енді қазақ

тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне сүйсінетін заман туып келе жа-

тыр. Енді осыдан қалып қойған саясаткерлер мүлде қалып қояды.

Қалғанда, тарихтың шаңында қалады.

Оның үстіне сіз мынаны еске алыңыз, қазір Қазақстандағы

қазақтардың саны 57-58 пайыз деп отыр. Келесі жылдары 60

пайыздан аса бастайтыны күмәнсіз. Қазақтың саны өзгелерге

қарағанда басым болады. Ол даусыз, оралмандарымыз бар, туу

мәселесі бар... Сол арада қазақ мәселесіне көңіл бөлмеген сая-

саткер - таяз саясаткер болады. Осыны бүгіннен бастап саясат-

керлеріміз түсінсе. Және бұл мәселені Қазақстанда тұратын өзге

ұлттардың өкілдеріне түсіндіруді қолға алса, мүмкіндігінше.

Айтарым, мынау саясаттану деген ғылым бар ғой, сол саясатта-

ну ғылымының кітаптарын қолыңызға алып қарасаңыз, дүние

жүзіндегі көпұлтты, көп дінді деп жүрген 200-дей мемлекеттің

біразын тек қана сол мемлекетті құратын халықтың атымен атап,

сол халықтың мемлекеті деп жүр. Және саясаттану ғылымының

қағидасына орай, егер негізгі халықтың саны елу пайыздан асса,

оны көпұлтты емес, бір ұлтты мемлекет деп санайды. Қазір

таза бір ұлтты мемлекет табу, тіпті мүмкін емес. Тіпті Жапон

мемлекетін алсаңыз, мен оның ішінен сізге талай-талай корей,

қытайларды тауып бере аламын. Бірақ оларды ешкім көпұлтты

деп отырған жоқ.

Сол сияқты Қазақстанда қазақтардың саны өсіп келе жатқанда,

қазақтардың мәселесіне көңіл бөлмеу, әсіресе, мынау сайлауға

келе жатқанда, "Ойбай, біз басқалардың мақсат-мүддесін еске

алмасақ, жеңе алмаймыз, қазақтарды қойшы!" - деу, ол - са-

яси тайыздық. Қазіргі саясаткерлердің көбі - қазақ емес, өзге

ұлттардың даусынан айрылып қалмайық дейді.

Сіз "Сарыарқаның" жанында өтетін митингілерге қалмай ба-

рып жүрген адамсыз, осы митингілерде сіз қанша шешен, неше

поляк, неше неміс, тіпті қазақпен салыстырғанда қанша орысты

кездестірдіңіз? Көп кездестірмейсіз. Мен оларды кінәламаймын,

жамандамаймын. Өйткені бұл түсінікті жағдай. Себебі осы

мемлекеттің болашағы, экономикасы, әлеуметтік жағдайының

шешушісі - қазақтар. Мұны да мен ешкімді кемітіп, төмендету

үшін айтып отырған жоқпын. Бірақ қазір қазақсыз сайлауда

ұтамын деу, ол - болашақты дұрыс болжамау. Осындай пікірлер

бар, өкінішке орай. Дәл қазір қазақтың күші дүмпіп тұрғанда

әрқайсымыз өз амбициямызды басып, бірігуге ұмтылуымыз ке-

 

рек. Бірігудің жолы қандай? Ол - ортақ бағдарлама жасау. Қазір

қазақтардың тағдырын ойлап жүрген ұлтшылдардың тілек-та-

лаптары осындай. Соған билік қандай жауап береді, оппозиция

қандай жауап береді, сонда көрінер еді. Екі жаққа да дәл қазір

қазақ халқы үшін не керек екенін ашық айтып беру керек.

- Қазір Қазақстанда көппартиялылық жүйе бар сияқты.

Солардың саяси-экономикалық талаптары бір-бірінен алысқа

кетпейді. Ал ұлт мәселесі тіпті қайсында бар екені есіме түспей

тұрғаны...

- Әңгіме сонда! Егер дұрыстап қарасаңыз "Отан" партиясының

бағдарламасында осы ұлт мәселесі шегеленіп тұрып жазылған.

Онда былай делінген: "Қазақстан азаматтарының бірігуі тек қана

қазақ тілін біліп-игеру, мәдениетін, әдет-ғұрпын біліп-игерунегізін-

де жүзеге асуы тиіс. Бірлік сол негізінде болады". Бұл тұжырым

дүниежүзілік тәжірибеден алынған. Осы ойды басынанаяғына

дейін мен жазғанмын. Сол қабылданды, бағдарламаға кірді.-

Өзге партиялар сайлау алдында өз бағдарламаларына ұлттық

мәселеге байланысты өзгерістер енгізулері мүмкін бе?

- Бағдарламасын өзгерпесе де, бірақ ауызша не жазбаша бол-

сын, жаңадан пайда болып жатқан ұлттық мәселеге пікірлерін

айтулары керек. Бұл қазір үндемей қалатын уақыт, үндемей

қалатын мәселе емес. Үндемегендік - ол айыптының позициясы.

Ондай позицияны дәл қазір ешкім қолдамайды. Қай партияның

не дейтінін халық күтіп отыр. "Алға" партиясының осы мәселеге

қатысты пікірін қарасаңыз, тіпті керітартпа пікір.

Қазақстандағы күллі азамат қазақ тілі мен орыс тілін бірдей

білулері керек. Сонда мынандай сұрақ туады: қазақтар өз жерін-

де, өз мемлекетінде, өз елінде тұрып, неліктен орыс тілін білуге

міндетті? Неліктен? Нендей қажеттілік? Өз елінде тұрып, өзге

тілді үйренетіндей басына нендей күн туды? Ал егер билікті

тыңдасаңыз, біз тағы ағылшын тілін білуіміз керек! Бұл арада

басқа тілді білмесін деп отырған ешкім жоқ, мен мәселен төрт тіл-

де сөйлеймін... Әңгіме, қазақ тілінен басқа тілді білу міндеттілік-

те емес. Адам өзінің жұмысына, кәсібіне, мамандығына қатысты

қанша тіл үйренсе де еркі. Бірақ кез келген адам міндетті емес. Ал

мыналар өзге тілдерді білуге қазақтар міндетті дейді. Осы жерде

орыс тілін білмейтін оралмандарды не істейміз деген сұрақ туа-

ды. Оларға орыс тілін үйрену үшін белгілеу керек дейді. Сонда

олар өз Отанына келіп, орыс тілін жаппай оқулары керек. Не де-

ген сұмдық? Бұл қазірге дейін Ресей империясының ықпалынан

шыға алмай отырғандардың ісі.

Бұл арада әңгіме былай қойылуы керек: Қазақстанда тұрып

жатқан өзге ұлттар қазақ тілін білуге міндетті, өйткені бұл мемле-

кеттік тіл. Ал біз, қазақтар, орыс не ағылшын тілін жаппай білуге

міндетті емеспіз.

Қазір Қазақстанда қазақтың саны алпыс пайызға жақын тұр.

Сонда алпыс пайыз неліктен қалған 27 пайыз ұлттық топтың,

этникалық топтың тілін үйренуі керек? Неге сол 27 пайыз осы

мемлекетті құрып отырған халықтың тілін үйренбейді? Неге олар

бізге емес, біз оларға жүгінуіміз керек? Әділеттілік деген болу

керек қой!

Енді үшінші жағынан келейік: екі тілділік болу керек деген

пікірлер өзге ұлттың қазақ тілін үйренуге ынтасын оятпайды.

Әдемі естелік

Сәбетқазы Ақатаев Мәскеу университетінің философия

факультетінде

оқыды. Бәріміз студенттерміз. "Жас тұлпардың"

мүшесіміз. Бір күні философия саласында дауға кеттік, Сәбетқазы

екеуміз. Ақыры әбден шыдамы бітті ме, дәлелі таусылып қалды

ма: "Сен неге менімен дауласасың, мен философияда оқып

жүрген Сәбетқазымын ғой, сен мен сияқты философияда оқып

жүрген жоқсың ғой", - деді. "О, сен қандай жақсы айттың Сәбет-

қазы, - дедім. - Әңгіме мынада: қай қазақ болсын туғаннан фило-

соф, ал сол қазақтығына жете алмағандар, әдейілеп барып алты

жыл философияны оқып, сонан кейін ғана қазақ болады! Маған

философияны оқудың қажеті жоқ, өйткені мен қазақпын, сен әлі

піспей қалған қазақсың", - деп әзілдегенім бар.

- Сіз төрт тіл білесіз...

- Қазақ, араб тілі, ағылшын мен орыс тілі.

- Өзге тілді үйрену қиын ба?

- Орыс тілді болып өстім. Қазақ тілін өзімді - өзім желкелеп

отырып үйрендім. Мәскеуде оқып жүргенде, күнде кешкісін бір

96 97

парақ қазақша мәтін оқымай ұйқыға жатпаймын. Қолыма сөздік

алып отырып, оқып шығамын. Бұл әдісті мен мектептен бастап,

институтта жалғастырдым.

Шетелдерде жұмыс істегенде де осы әдетімнен жаңылған

жоқпын. Өйткені шетелде қазақша сөйлейтін орта болмады. Мен

"Қазақ әдебиетін", "Білім және еңбекті", өзге қазақша басылым-

дарды жаздырып алып отырдым. Араб тілі мен ағылшын тілін

институт қабырғасында үйреніп шықтым. Онда тілді үйренудің

өзіндік әдісі бар. Шетелдерде қызметте жүргенде, араб, ағылшын

тілдерінің пайдасын көп көрдім.

- Қазір?

- Қазір ағылшын тілінде күнде оқимын. Араб тілінде оқимын.

Жаңа айттым ғой, қанша кітабым бар екенін. Олардың бәрі араб,

ағылшын, орыс, қазақ тілдерінде. Қытайлардың бір жақсы сөзі бар:

"Тіл үйрену - құдық қазумен бірдей" немесе " Тіл үйрену өзеннің

ағысына қарсы жүзумен бірдей". Егер сіз малтуды тоқтатсаңыз,

ағын сізді кері алып кетеді. Жеткен жеріңізде қалмайсыз. Тіл де

дәл сол сияқты. Егер мына тілде сөйлемесеңіз, оқымасаңыз, сөздің

қоры ұмтылады. Тілді үйренудің сондай бір ерекшелігі бар.

Жаңа ұғымға тіл арқылы келеміз

- Төрт тілді зерттеген адам ретінде, қазақ тілінің өзіндік

қандай бір ерекшелігін атар едіңіз? Сіз білетін, сөйлейтін ағылшын

тілін, мәселен, елшілер сөйлейтін тіл дейді. Айталық, неміс тілі

дүние жүзінде дөрекі тіл деп есептеледі екен. Ал қазақ тілі...

- Шынында да мен енді салыстыра аламын ғой. Мен былай

дер едім. Шет тілдердің ішінде, әрине, ең бай тіл - араб тілі.

Кейбір кезде араб сөзінің мыңнан аса баламасын кездестіресіз.

Бірақ араб тілін білетіндер сол бар баламаны біле береді деуге

болмайды. Араб болып туғандардың өзі де мұны мойындайды.

Араб тілі - мұхит деуге болады. Тереңдігі жағынан да бай тіл.

Сонда кейде мен өзімнің ана тілімді араб тілімен салыстырғанда,

байқайтыным - біздің тіл өте бай! Сұмдық бай!

- Араб тілі бай, қазақ тілі өте бай?!

- Өте бай. Өйткені бізде кейбір сөздеріміздің мағынасын та-

уып, басқа бір тілге аудару кейде тіпті мүмкін емес деуге бола-

ды! Қазір мен білетін адамдар "Мәдени мұра" бағдарламасына

сәйкес Батыс философтарының еңбектерін қазақшаға аударып

жатыр. Солар айтады: "Біздерге, қазақтарға қанша жыл, сендер

философияны қазақшалай алмайсыңдар, өйткені қазақ тілінде

ондай ұғымдар жоқ", - деп келді. Енді қарасақ, алдымызға қойған

мәтінді қазақша еркін аударамыз. Себебі күллі сол сөздер бізде

бар, біз соны байқадық", - деп жатыр. Ол шынында да солай.

Мен бір рет Құранды жалғыз өзім аударуға тырысып көрдім.

Сонда мен алдымен орыс және ағылшын тілдеріндегі аудар-

маларын алдыма қойдым. Біраздан соң байқасам, маған ол екі

аударманың да қажеті жоқ екен! Араб тілінен қазақ тіліне тікелей

аудару аса қиын емес.

Біздің тіл сондай бай тіл. Тек біздің миымызға сендердің

тілдерің кедей, жас деп құя берген. Қайдағы жас? Тіл құрып кет-

пейтіндей дәрежеге жетіп, қалыптасуы үшін ғасырлар керек!

Қатты дамымаған деген тілдердің өзінде диалектілері көп бо-

лады. Мәселен, Францияның провинцияларындағы адамдар өзара

сөйлескенде француздың әдеби тілінде сөйлеспесе, бір-бірін

түсінбейді. Диалектілері бір-бірінен соншалықты алшақ. Араб

тілін алыңыз. Бір елдің ішінде бірнеше аймақтардың адамдарын

бір-бірімен кездестірсеңіз, олар арабтың әдеби тіліне, мәдени тілі-

не, құран тіліне ауыспай, бір-бірін түсінбейді. Мүлде түсінбейді. Ал

қазақтарды алыңыз, сіз маған ең болмағанда бір мысал келтіріңізші,

Батыс аймағынан келген қазақ Шығыс аймағына келіп түсінбей

қалғанын? Немесе солтүстік оңтүстікті түсінбегені туралы мысал?!

Ол ол ма, мына Қытайда, Монғолияда, Түркияда, тіпті Еуропада

жүрген қазақтар сөйлеп кеткенде бәріміздің тіліміз бір. Бізге ешбір

тілмаш керегі жоқ. Ал басқа тілдерге өзара тілмаш керек. Сонда

қазақ тілі диалект болатын даму дәуірін кешірген (ол дәуірден өту

үшін қанша ғасыр керек!), қалыптасқан осындай тілді қалайша біз

дамымаған, жас немесе кедей тіл деп атаймыз? Сіз орыс тілінен

маған мынандай мысал келтіріңіз, "ф" әрпінен басталатын бір орыс

сөзін тауып беріңізші?! "Э" әрпінен?! Ожеговтың сөздігін алып,

бір сөз тауып берсеңіз, мен сізге бір кесе қымыз алып берейін.

Тағы да сол Ожеговтың сөздігінен "А" әрпінен басталатын орыс

сөзін тауып беріңіз? Осы үш әріптен басталатын орыс сөздері жоқ.

Қалайша ол тілді ұлы, пәрменді тіл дейміз. Геролд Бельгер түйе

 

деген сөздің қазақша сексен баламасы бар екенін айтқан. Орысша-

қазақша сөздікпен жұмыс істеп отырып айтыпты: "Мынау не деген

кедей сөздік, "верблюд" дегенді шұбыртып алып кету керек емес

пе, осынша терең мағынасы бар сөзді тек түйе деп аудара салған".

Тағы бір дерек келтірейін, 70-ші жылдары Мәскеудегі

А. С. Пушкин атындағы орыс тілін зерттейтін ғылыми-зерт-

теу институты орыс тілінің фразеологиялық сөздігін шығарады.

Үлкен бір институт тек қана осымен айналысады. Төрт мың фра-

зеология жинайды. Осыны оқып отырып, марқұм академик С. Кеңесбаев

ағамыз: "Мен де осы тілмен шұғылданып жүрмін, қазақ

халқына бір пайдамды тигізу үшін қазақ тілінің фразеологиялық

сөздігін жасайын", - деген ойға келеді. Жападан-жалғыз өзі,

жұмыстан кейін, үйінде отырып тереді ғой, өзі білетін тіркестер-

ді. Сөйтсе он бір мың фразеологиялық тіркесті тауыпты. Салыс-

тырып қараңызшы! Сонда біздің соңғы жылдары сонша қаралап,

мәдениеті, тілі жоқ деп басып тастаудың қандай негізі бар?!

... Қашан да болсын, ерте ме, кеш пе, бәрібір Қазақстанда тек

қазақ халқының мемлекеті деген ұғым мойындалады. Бұл арада

менің өзімнің айтарым, бұл қазақ мемлекеті тек қана қазақтар

үшін деген мағына емес. Дүние жүзіндегі 200 мемлекеттегі

сияқты өзгелер қазақ тілін білуге тиіс. Сол заман келеді.

Біз бәрібір жаңағы жаңа ұғымға келеміз. Ол күмәнсіз.

- Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбатты жүргізген

Гүлмира Тойболдина

 

"Апта.kz",

№28 (29), 7 қазан, 2005 жыл

 

 

Болатхан Құлжанұлы Тайжанның қысқаша өмірбаяны

 

08.03.1941 ж. Павлодар қаласында  дүниеге келді. Алматы қаласындағы  36 мектепті алтын медальмен аяқтады.

- 1959 жылы  алғашқы қазақтардың бірі  болып   КСРО СІМ  ММХҚИ түсті,

- 1966 - бітірді.

- 1963 жылы  үздік  арабтанушы-студенттердің бірі ретінде  Болатхан Тайжан  КСРО басшысы - Хрущевтың Египеттегі  ресми сапарында  аудармашы  болды.

- 1960-шы жылдары, Болатхан Москвадағы  патриоттық студенттік қозғалысының - Жас Тұлпар   ұйымының идеологтарының бірі  болды.

- 1970-ші жылдары  КСРО СІМ жүйесінде  жұмыс істеді.  Оның  орталыққа  жазған аналитикалық  жазбаларын  МІМ және МҚК  тексермеген.  Болатханның тиянақтылығын білгендіктен оның жазбаларын түзетуге  уақыттарын  бөлмеген,  бірден жоғарыға, саяси басшылыққа жіберіп отырған.

- 1975 жылы  Тайжан алғаш рет   ұлы әл-Фарабидің Дін туралы Трактатын араб тілінен орыс тіліне аударды.

- 1980-ші жылдары  Оңтүстік Йеменде, 10  күндік  азаматтық  соғыс  күндері, ол өзінің  батылдығының, жергілікті тәртіпті жақсы білуінің  арқасында  КСРО-ның  жүздеген азаматтарын   алып шықты және көшірді, батылдығы үшін  грамотамен марапатталды.

- 1986 жылы, Оңтүстік Йемендегі КСРО елшілігінде Алматыдағы оқиғадан кейін, оның артынан  жасырын бақылау жүргізілді.  Сол  кезде ол жауапты тұлғаларға өзінің Батыстан саяси пана  сұрамайтындығын ресми түрде мәлімдеді, себебі, Қазақстан - оның Отаны, онда оның туыстары тұрады.

- тәуелсіздік алғаннан кейін  Тайжан ҚР сыртқы экономикалық байланыстар министрінің 1-ші орынбасары  болып тағайныдалды, онда Тайжан  жас мемлекеттің  экономикалық мүддесін қорғады.

- 1993 жылдан бастап  алғашында Египетте және сонымен қатар Магреб пен Жақын Шығыс елдерінде, содан кейін Малайзияда  Төтенше және Уәкілетті Елші  лауазымында  еңбек етті. Ол еңбек еткен жылдары  Қазақстан  ИКҰ, ИДБ секілді  ұйымдарға кірді. Тайжан  Қазақстанның әл-Фараби мен  Сұлтан Бейбарыстың бейіттерінде  мешіт құрылысын бастау идеясының бастамашысы  болды.  Тайжан өзінің бастамашылығы бойынша   Махатхир Мохамадтың  Малайзия дағдарысы туралы кітабын орыс тіліне аударды.  Ол Қазақстанның елшілерінің  арасында алғашқы  болып  қазақ тілінде  іскерлік  хат-хабарлар алмасу  тәжірибесін  бастады.

2001 жылдан бастап  Болатхан Тайжан  зейнеткерлікке шығады,  алайда ол қоғамдық-саяси қызметпен  айналысуын жалғастырып отырды. Оның  көптеген идеяларының  іс-жүзіне  айналғанына   көзіміз жетіп жүр.

2007 жылдың 20 ақпанында  65 жасында  Болатхан Құлжанұлы  Тайжан  мезгілсіз  ерте  дүниеден  өтті.

Кәсіби зерттеуге  тұрарлық жарқын, бірегей, әдемі өмір.

Б.Тайжанның  мемлекетке сіңірген еңбегі  қайтыс болғаннан кейін де аталып жатыр. 2008 жылының 26 наурызында  Алматы қаласының  көшелерінің біріне БОЛАТХАН  ТАЙЖАННЫҢ  аты берілді.

Болатхан Тайжанның 2 баласы және 5 немересі бар.

Б.Тайжан қайтыс болғаннан кейін 10 айдын  арасында  оның жұбайымен ұлы Б.Тайжанның  «Аталы сөздері» атты 3 томдық  мақалалар жинағын және  оның қатысуымен телебағдарламаларының  жинағын 2 DVD түрінде басып шығарды.

Павлодар қаласында, Болатханның  бастауыш  сыныптарда оқыған мектебінде  Болатхан Тайжан  кабинеті  ашылды.