- ءسىز ءوز انا ءتىلىڭىزدى قۇرمەتتەۋمەن بىرگە، وزگە بىرنەشە ءتىلدى

جەتىك يگەرگەن ادامسىز. "ۇلت بولۋدىڭ الدى - ادام بولۋ" دەگەن

وسى بولار؟

- بىرىنشىدەن مەن ويلايمىن، ءوز ۇلتىمنىڭ ادەبيەتى مەن

مادەنيەتىنە، كونە تاريحىنا سۇيىسپەنشىلىگىم اتا-انام بەرگەن

تاربيەمەن قالىپتاستى.

مەنىڭ انام قازاق قيسسالارىن جاتقا ايتاتىن. ءبىر قيسسانى ەكى

ءتۇن، ءۇش ءتۇن ايتاتىن كەزدەرى بولاتىن. سول قيسسالاردى تىڭداپ،

قانىش ساتباەۆ، شاكەن ايمانوۆ اعالارىمىز دا سۇيسىنەتىن.

سەرىكبايبەيسەمباەۆ

دەگەن اكادەميك، تاريحشى اعامىز بولدى.

مەن سول بالا كەزدەن باستاپ قازاقتىڭ باتىرلارى، سۇلۋلارى،

قۇلاگەرلەرى، قازاقتىڭ توپىراعى دەگەن ۇعىمداردى، باي ناقىل

سوزدەردى بويىما سىڭىرگەنمىن. بىراق وكىنىشكە وراي، مەن ورىسشا

وقىدىم. ول كەزدە الماتىدا ءبىر-اق قازاق مەكتەبى بولدى.

سوندىقتان جادىمدا، جۇرەگىمدە قانشا قازاق ءتىلى قالسا دا، كەيىن

ورىس قازاق بولىپ كەتتىم. بىراق...

مەكتەپتە جۇرگەندە، بۇگىنگى جاستار بىلە مە، بىلمەي مە، ورىس

بالالارى قازاق اتتارىن مىندەتتى تۇردە ورىسشاعا اينالدىرا-

تىن، قاسىمدى - كوليا دەپ، سەرىكتى - سەرگەي دەپ... مەنى كلاستاعى

ءبىر بالا "بوريس" دەۋگە ىنتىق ەدى. ءالى ەسىمدە، بۇل بەسىنشى كلاس-

تا بولعان وقيعا. ءبىر كۇنى ول مەنىڭ ارتىمداعى پارتاعا وتى-

رىپ الىپ: "بوريا، بوريا" دەپ مەنى ىزالاندىرا باستادى. مەنىڭ

- ءسىز ءوز انا ءتىلىڭىزدى قۇرمەتتەۋمەن بىرگە، وزگە بىرنەشە ءتىلدى

جەتىك يگەرگەن ادامسىز. "ۇلت بولۋدىڭ الدى - ادام بولۋ" دەگەن

وسى بولار؟

- بىرىنشىدەن مەن ويلايمىن، ءوز ۇلتىمنىڭ ادەبيەتى مەن

مادەنيەتىنە، كونە تاريحىنا سۇيىسپەنشىلىگىم اتا-انام بەرگەن

تاربيەمەن قالىپتاستى.

مەنىڭ انام قازاق قيسسالارىن جاتقا ايتاتىن. ءبىر قيسسانى ەكى

ءتۇن، ءۇش ءتۇن ايتاتىن كەزدەرى بولاتىن. سول قيسسالاردى تىڭداپ،

قانىش ساتباەۆ، شاكەن ايمانوۆ اعالارىمىز دا سۇيسىنەتىن.

سەرىكبايبەيسەمباەۆ

دەگەن اكادەميك، تاريحشى اعامىز بولدى.

مەن سول بالا كەزدەن باستاپ قازاقتىڭ باتىرلارى، سۇلۋلارى،

قۇلاگەرلەرى، قازاقتىڭ توپىراعى دەگەن ۇعىمداردى، باي ناقىل

سوزدەردى بويىما سىڭىرگەنمىن. بىراق وكىنىشكە وراي، مەن ورىسشا

وقىدىم. ول كەزدە الماتىدا ءبىر-اق قازاق مەكتەبى بولدى.

سوندىقتان جادىمدا، جۇرەگىمدە قانشا قازاق ءتىلى قالسا دا، كەيىن

ورىس قازاق بولىپ كەتتىم. بىراق...

مەكتەپتە جۇرگەندە، بۇگىنگى جاستار بىلە مە، بىلمەي مە، ورىس

بالالارى قازاق اتتارىن مىندەتتى تۇردە ورىسشاعا اينالدىرا-

تىن، قاسىمدى - كوليا دەپ، سەرىكتى - سەرگەي دەپ... مەنى كلاستاعى

ءبىر بالا "بوريس" دەۋگە ىنتىق ەدى. ءالى ەسىمدە، بۇل بەسىنشى كلاس-

تا بولعان وقيعا. ءبىر كۇنى ول مەنىڭ ارتىمداعى پارتاعا وتى-

رىپ الىپ: "بوريا، بوريا" دەپ مەنى ىزالاندىرا باستادى. مەنىڭ

اشۋىمنىڭ قايناعانى سونشا، ورنىمنان تۇرىپ، ساۋىتتاعى

سيانىڭ ءبارىن ونىڭ باسىنا قۇيا سالدىم. مۇعالىم: "نە بولىپ

قالدى؟", - دەپ سۇرادى. مەن ايتتىم: "مىناۋ مەنى بوريا دەي-

ءدى". "وندا تۇرعان نە بار؟". "مەن بوريا ەمەسپىن، مەنىڭ اكەم مەنى

بولاتحان دەيدى", - دەدىم. جاڭاعى مۇعالىم ادىلەتتى مۇعالىم بولىپشىقتى.

ول مەنى تاقتانىڭ الدىنا شىعاردى. اتىمدى بورمەن

ۇلكەن ارىپتەرمەن تاقتاعا "بولاتحان" دەپ جازدىردى. ءسويتتى دە

كلاستا وتىرعان بالالارعا: "مۇنان بىلاي بولاتحاندى ءومىرى بوريا

دەمەڭدەر، مىنا جازۋدى كوردىڭدەر عوي", - دەدى.

التىنشى كلاستا مەن سسسر تاريحىن وقۋدان باس تارتتىم، سول

ءۇشىن مەنى مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەردى. مەنىڭ ايتقانىم: "بۇل رە-

سەي يمپەرياسىنىڭ تاريحى. وقۋلىقتاعى قازاقتاردىڭ تاريحى،

باسقا ۇلتتاردىڭ تاريحى جارتى بەتتەن اسپايدى. u1040 ال مەن ءوز ەلىمنىڭ،

قازاق حالقىنىڭ تاريحىن وقىعىم كەلەدى، ورىستاردىڭ تاريحىن

وقىمايمىن", - دەپ تاريح ساباعىنان باس تارتقان بولاتىنمىن. مىنە،

وسىنداي سەزىم بالا جاسىمنان مەنىڭ بويىمدا ساقتالىپ قالدى.

تاريحتان بىلەمىز، 1954 جىلدان باستاپ، قازاقتىڭ تىڭ ولكەسىن

يگەرۋگە سلاۆيان ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرىن اكەلىپ قازاقستانعا

توككەندە، مەنىڭ شەشەم مەن اكەم قاتتى نارازى بولعان ەدى. "بۇل

قالاي؟ حالقىمىزدان سۇراماي تەرەزەدەن كىرىپ، ءۇيىمىزدى قيراتىپ

جاتىر عوي مىنالار" دەپ ايتقاندارى دا ەسىمدە. جالپى مەنىڭ

اكەم مەن شەشەمنىڭ باۋىرلارى 1937 جىلى جازىقسىز سوتتالىپ،

اتىلىپ كەتكەندەر.

- ماسكەۋگە وقۋعا ءتۇستىڭىز...

- ءيا. مۇرات اۋەزوۆ ەكەۋمىز ەكىنشى كۋرستامىز. ول

ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، مەن بولسام ماسكەۋدىڭ

حالىقارالىق قارىم-قاتىناس ينستيتۋتىندا وقيتىنمىن. سول

جىلى قازاقستاننان تۇسكەن ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان تەڭ جارىمى

قايتادان قازاقستانعا قايتىپ بارا جاتقانى ءبىزدىڭ جانىمىزعا بات-

تى. سونداعى ويىمىز، بۇلاي جالعاسا بەرسە، قازاق تۇبىندە جاقسى

ماماندارعا مۇقتاج بولادى. قازاق جاستارى ماسكەۋدەن ءبىلىم السا

ەكەن دەگەن وي بولاتىن. سول ويمەن ۇيىم قۇراتىن بولدىق.

 

- بۇل اتاقتى "جاس تۇلپار" ۇيىمى عوي؟

- ءيا، ءدال سولاي. "جاس تۇلپاردى" قۇردىق. قازاق جاستارىنىڭ

وقۋدان شىعىپ قالماۋىنا ىقپال ەتىپ، ولاردىڭ تارتىپتەرىن

دە قاداعالايتىن بولدىق. 1963 جىلى "جاس تۇلپار" ۇيىمىنا

ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن قازاقتىڭ 800 ستۋدەنتى، 300-دەي اسپي-

رانتتار كىردى. مۇرات اۋەزوۆ ەكەۋمىز ۇيىمنىڭ كەڭەسىن قۇردىق.

مۇرات سول كەڭەستى ءبىر جىلداي، كەيىن مەن ءۇش جىلداي باسقاردىم.

بىرتە-بىرتە اڭگىمە وقۋ تۋرالى عانا ەمەس، اڭگىمە حالقىمىزدىڭ

جاعدايى، ونىڭ ءتىلى، ۇلتتىق قاسيەتتەرى مەن نامىستارى تۋرا-

لى ءوربي باستادى. "جاس تۇلپار" سىرت كوزگە ءوزىنىڭ كونتسەرتتىك

باعدارلامالارىمەن، لەكتسيالارىمەن بەلگىلى بولا باستاسا دا،

ەكىنشى جاعىنان ءبىز قازاقستاننىڭ ەكونوميكا سالاسىنان كولونيا

ەكەنىن، ۇلتتىق مادەنيەتى، ءتىلى تاپتالىپ جاتقانىن ايتا باستادىق.

بۇل ەندى ۇلكەن اڭگىمە.

ماسەلەن، ءبىز كەڭەستەر وداعىن ارالاپ، كوبىنە كونتسەرت-

تىك باعدارلامالارمەن جۇردىك، ءسويتىپ لەنينگرادتا '28قازىرگى

سانكت-پەتەربۋرگ) "اراي", كيەۆتە "قارلىعاش" دەگەن قازاق

جاستارىنىڭ ۇيىمدارىن قۇردىق. قازاقستاننىڭ وزىندە پاۆلودار-

دا "تىڭ تۇلپارى", سەمەيدە "جاس داۋرەن", ءبارى "جاس تۇلپاردىڭ"

باعدارلاماسى بويىنشا جۇمىس ىستەدى. قازىرگى جاستار از بىلەر، مى-

ناۋ الپىسىنشى جىلدارى كەڭەس زامانىندا كومسومولدان باسقا

جاستار ۇيىمى بولماۋى كەرەك دەگەن جاسىرىن نۇسقاۋ بولاتىن.

كەڭەس وداعىنىڭ ەۋروپا جاعىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا،

قازاقستاندا ءبارىنىڭ اتىن "جاس تۇلپار" قوياتىن بولساق، ول كوزگە

تۇسەر ەدى. كوزگە تۇسكەن سوڭ، ارينە، توسقاۋىل بولادى. ءبىر اتى-

مىزدى قايتالاماي، ءار قالادا ءبىر باعدارلامامەن جۇمىس ىستەدىك.

- بىراق ءبارىبىر "جاس تۇلپارعا" قۋدالاۋ بولعانى راس پا؟

- سول كەزدەرى "سمەنا" دەگەن جاستار باسىلىمى بار، "كومسو-

مولكا", ءوزىمىزدىڭ "لەنينشىل جاس" الپىسىنشى جىلدارى "جاس

تۇلپار" تۋرالى وتە كوپ جازدى. ول ءوز الدىنا اڭگىمە. ونىڭ ۇستىنە

"جاس تۇلپارعا" قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق

كوميتەتى، بۇكىلوداقتىق جاستار وداعىنىڭ ورتالىق كوميتەتى،

كەڭەس ارمياسىنىڭ ساياسي باسقارمالارى بار، ەشقايسىسى بىزگە

ۇلتشىل دەگەن پىكىر جاپسىرعان ەمەس.

بىراق كەيىن ءبىزدى ۇلتشىل دەگەن ءبىر ادام شىقتى. جازۋشى، اتىن

اتاعىم كەلمەي وتىر، قازىر و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى...

سول كىسى كگب-عا قوناەۆقا دەيىن بارىپ "انا مۇحتاردىڭ

تۇياعى قايتادان ۇلتشىلداردى جيناپ جاتىر" دەگەن لاقاپ تارا-

تىپ، ءبىز مۇرات ەكەۋمىزدى ءبىراز ساستىردى. مۇرات ەكەۋمىز ديماش

احمەتۇلىنىڭ اتىنا "جاس تۇلپاردىڭ" نە ىستەگەنى تۋرالى 22 بەت

ەسەپ جازىپ تاپسىردىق.

وسى تۇستا: "جاس تۇلپارشىلار" قۋدالاندى، جابىلدى", - دەگەن

سوزدەر ايتىلىپ ءجۇردى. مەنىڭ ايتارىم، مەن سونىڭ ىشىندە قانشا

جىل ءجۇردىم، ونداي جاعدايدى كورگەن ەمەسپىن. ءتىپتى: "مۇرات

اۋەزوۆ سىبىردە ءجۇر ەكەن، بولاتحان تايجاندى "ماتروسسكايا

تيشيناعا" جاۋىپ تاستاپتى" دەگەن ءسوزدى ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەنىم

بار. ۇستەل باسىندا وتىرىپ وسى اڭگىمەنى ەستىگەندە، ء"سىز ايتىپ

وتىرعان بولاتحان تايجان مەنمىن. قايداعى "ماتروسسكايا تيشي-

نا", قايداعى ءسىبىر؟!، - دەگەنىم بار. بىرەۋلەر مۇنداي سىبىستى

ادەيى شىعارسا، ەندى بىرەۋلەر مۇنى قاستاندىق نە زيان ءۇشىن ەمەس،

حالىقتىڭ قورعاۋشىلارى وسىنداي u1073 بولۋى كەرەك دەگەن ويمەن دە

شىعارىپ جاتادى...

"وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!"

- سىزدەر سياقتى ۇلتقا جاناشىر جاستارىمىز بولا تۇرا،

ارنايى زاڭ بولماسا دا، ءبارىمىز نەگە ورىسشا سويلەۋگە ءماجبۇر

بولدىق؟

- ونداي زاڭ، نۇسقاۋ بولماسا دا، ءىس جۇزىندە ءسىز قازاقشا وقىپ،

قازاقشا سويلەسەڭىز، ءسىزدىڭ قىزمەتتەگى كارەراڭىز العا باسپاي-

تىن ەدى. مەن سىزگە مىنانداي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، كەزىندە مەن

قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە

قىزمەت ەتتىم. ءبىز سوندا ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتكە: "قازاقشا

جازاتىن ءبىر ماشينكا بەرىڭىزدەر", - دەپ جازدىق. ال جازاردىڭ ال-

دىندا "ۇلتشىلسىڭدار" دەپ جۇمىستان الىپ تاستاي ما دەپ قانشا

قينالدىق. سوندا دا جازدىق. كەيىن بىزگە: "نەگە سىزدەر وسىنداي

ۇلتشىل ماسەلەلەردى كوتەرەسىزدەر؟!", - دەگەن جاۋاپ كەلدى.

مۇنىڭ قاي جەرى ۇلتشىلدىق، ويلاڭىزشى؟ ءبىز قازاق تىلىندە جا-

زاتىن ماشينكانى الۋ ءۇشىن اناۋ ماسكەۋدەن رۇقسات الۋىمىز كە-

رەك! ال رۇقسات سۇراعان كۇندە دە، ماسكەۋ رۇقسات بەرمەدى! ال ەندى

وسىدان كەيىن ءسىز قالاي قازاق ءتىلىن تاراتار ەدىڭىز، قالاي قازاقشا

سويلەر ەدىڭىز، مىنانداي قىسىم بولىپ جاتقاندا؟

قازىرگە دەيىن بۇكىل جۇرت بىلەدى، ون قازاق وتىرىپ، ورتالارىندا

ءبىر ورىس بولسا، بارلىق ون قازاق ورىسشا سويلەۋلەرى شارت ەدى. ەگەر

 

ءوزارا قازاقشا سويلەي قالسا، الگى ورىس ساعان كىجىنەتىن: "نەگە سەن-

دەر قازاقشا سويلەيسىڭدەر؟", - دەپ. ول ول ما، ءتىپتى قاي رەسپۋبلي-

كانى الساڭ دا، مىندەتتى تۇردە ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى ادامى

ورىس بولادى. ونى كوپشىلىك ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا ورىستاردىڭ كوپ

بولۋىنان دەپ ءتۇسىندى. بىراق ورىستىڭ سانى از رەسپۋبليكادا دا

سونداي جاعدايلار ورىن الادى. زاڭ جوق دەيسىز، نەگە قازاقستاندا

800-دەن 1000-عا دەيىن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ قالدى؟

مەن قازاقستاننىڭ جەرىن، اسىرەسە، اۋىلدارىن كوپ ارالادىم.

سوندا حالقى 100 پايىز قازاقتار تۇراتىن قازاق اۋىلدارى: "نەگە

ءبىزدىڭ اۋىلدا قازاق مەكتەپتەرى ەمەس، ورىس مەكتەپتەرى اشى-

لادى؟", - دەپ ارىز جازىپ بەرىپ وتىردى. بۇل نە دەگەن زورلىق، نە

دەگەن مازاق؟! مىنە، وسىنداي جاعداي ورىن الدى.

قازىر ارالاس مەكتەپ دەگەندى اشىپ جاتىر. بۇل نە؟ مەن بۇل

ساياساتتى

دا بىلەمىن. مىنا انگليانىڭ كولونيالارىندا ءدال وسى-

لاي جاسايدى. ءسىز بالا كەزدەن، ياعني ويناعاندا، مۋلتفيلمدەر

كورگەندە، ەرتەگىلەر وقىعاندا، اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋىڭىز كەرەك ەكەن.

ونىڭ سوڭى ءوز ءتىلىڭىزدى ۇمىتۋعا اكەلىپ سوعادى.

قازىردىڭ وزىندە قوعامدا وسىنداي قۇبىلىس ورىن الىپ وتىر.

قازىر قاراساڭىز، قازاقتىڭ كىشكەنتاي بالالارى تەلەديداردان

قازاقشا مۋلتفيلمدەر، بالالارعا ارنالعان حابار كورە الا ما؟

جوق ونداي حابار. ءبارى ورىس تىلىندە.

- ۇلت ماسەلەسىندە، ءدال وسىلاي تىعىرىققا تىرەلىپ

تۇرعانىمىزدىڭ سەبەبى نە؟

- ءبىز قازىر ەگەمەندى ەلمىز دەيمىز عوي. وكىنىشكە وراي. تاۋەلسىز

قازاقستاندا قازاقتان باسقا ەزىلگەن ەشكىم بولماي تۇر. مادەنيەتى

تۇرعىسىنان كەلىڭىز، ءتىل ماسەلەسى تۇرعىسىنان كەلىڭىز، قىزمەت

الەۋمەتتىك جاعىنان كەلىڭىز.

- اۋىلعا بارىڭىز...

- قازىر كەز كەلگەن اۋىل قيراپ جاتىر. قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ

ءبارى اۋىلدان شىققانىن ەسىڭىزگە الىڭىز؟ سول كەشەگى ءبارىمىز تۋىپ-

ءوسىپ، تاربيە كورگەن التىن بەسىك ەمەس پە؟ بۇل ارادا وزگە ۇلتتى

كەمىتپەي، ولارعا قارسى ارەكەت جاساماي، قازاقتاردى كوتەرۋگە بولار

ەدى. بىراق وكىنىشكە وراي، وعان بۇگىنگى بيلىك بارماي وتىر.

ونىڭ سەبەپتەرىن دالەلدەپ ايتۋ وتە قيىن، بىراق سوناۋ ورىس

يمپەرياسىنان كەلە جاتقان ءوز حالقىنا سولعىن قاراۋ، سول ادەت ءالى

قالىپ وتىر. جانە قوعامدا دا سونداي جاعداي تۋدى. ولاي دەيتىنىم،

200 جىل، ونىڭ ىشىندە سوڭعى 70 جىلدىڭ ىشىندە ءوز ۇلتىڭا جىلى

كوزبەن قاراساڭ، جەكسۇرىن بولاتىنىڭ بەلگىلى. تەك قازاق ەمەس،

باسقالارعا دا سونداي جاعداي تۋدى.

بىراق باسقالار مىنا ورىس يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن، 1991

جىلى، ەسىن جيناپ، وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. بالتىق

جاعالاۋىنىڭ ەلدەرى، ۋكراينا، مولدوۆا، اناۋ كاۆكاز، مىناۋ

ورتا ازيا بولسىن، كەيىن قىرعىزدار دا وسىنداي وتارسىزداندى-

رۋ ساياساتىن جۇرگىزە باستادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ساياساتتى

جۇرگىزبەي وتىرعان قازاقستان عانا. وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس يم-

پەرياسىن قايتا قۇرۋعا ارەكەتتەنىپ جۇرگەن دە وسى قازاقستان. بۇل

ارادا نەگە نارازى بولماسقا؟! ويتكەنى ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، رەسەي

مەن بەلورۋسسيا، قازاقستان نەگە بىرىگە بەرەدى؟ ولارمەن بىرىگەتىن-

دەي قانداي قاجەتتىلىك بار؟

ولاردىڭ ەكونوميكاسى مەن تەحنولوگياسى العا كەتكەن بولسا،

وندا تۇسىنۋگە بولار ەدى. ەكىنشى جاعىنان، ولارمەن قازىرگى زاماندا

قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق، اسكەري، ساياسي پو-

تەنتسيالى جاعىنان تەڭ دارەجەدە بولسا ەكەن. قازاقستان ەكونومي-

كاسى ون ەسە، سىرتقى ساۋداسى ون ەسە، اسكەرى، حالقى الدەقايدا كوپ.

ونىڭ اقىرى نە بولاتىنى تۇسىنىكتى عوي... اقىرى، ول مەملەكەت

ءسىزدى جۇتىپ الادى.

ساياساتكەرلەر مۇنى تۇسىنۋلەرى كەرەك. ويتكەنى ون ەسە ۇلكەن مەم-

لەكەتپەن كىشكەنتاي مەملەكەت بىردەي دارەجەدە قارىم-قاتىناس

قۇرادى دەۋ جاي عانا ءبىر ەلەس، ارمان. ومىردە ونداي جاعداي بول-

مايدى. ەگەر دالەل كەرەك بولسا، ماسەلەن ءسىز ءسويتىپ بىرىكتىڭىز دە-

لىك. قازاقستاننىڭ بيلىگى قازىر سوعان اپارا جاتىر، ورتاق باسقارۋ

جۇيەسىن، نە ورگانىن قۇردىڭىز دەيىك. ءارى كەتكەندە پارلامەنت

قۇردىڭىز دەلىك. سوندا ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، 140 ملن حالقى

بار رەسەي، سول پارلامەنتتە 15 ملن حالقى بار قازاقستانمەن تەڭ

دەپۋتاتتار سايلاۋى كەرەك پە؟ الدە، ون ەسە ارتىق سايلاۋى كەرەك

پە؟ مۇنىڭ قانداي زاڭ بويىنشا سايلاناتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن كەرە-

مەت ءبىر ۇلكەن ءبىلىمنىڭ كەرەگى جوق.

ال سىزگە قاراعاندا سان جاعىنان كوپ ادام بولىپ وتىرعان

پارلامەنتتە داۋىس بەرگەندە نەمەسە پىكىرسايىسقا كەلگەندە ءسىز

قالاي ءوز پىكىرىڭىزدى جۇرگىزە الاسىز، ەگەر ولار قابىلداعىسى كەل-

مەسە؟ ەكونوميكا سالاسىندا دا ءدال سول سياقتى. اسكەر، ىشكى-

سىرتقى ساياساتقا كەلگەندە دە بۇل سولاي. شىنداپ كەلگەندە،

 

قانشا شىڭعىرساڭىز دا ءسىزدىڭ داۋسىڭىزدى ەشكىم ەلەمەيدى. وسى-

نى ويلاۋىمىز كەرەك. مەن رەسەيمەن ەكى اراداعى بايلانىستى

مۇلدە ءۇزىپ تاستاۋ كەرەك دەپ وتىرعانىم جوق. ولارمەن ءوزارا تەڭ

جاعدايدا، ءوزارا تەڭ ەكى مەملەكەت جاعدايىندا قارىم-قاتىناس ور-

ناتۋ كەرەك. وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. بىراق ولارمەن بىرىگۋدىڭ ءتۇبى

جاقسىلىققا اپارمايدى. نەلىكتەن، ءوزىڭىز ويلانىپ قاراڭىزشى،

سلاۆياندار وداعىنىڭ ىشىنە قازاقستاننان باسقا مەملەكەت كىرمەي

وتىر. نەلىكتەن؟ وسىنى ويلاڭىزشى؟ نەگە كاۆكاز، نەگە مولدوۆا

كىرمەيدى؟ بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن ايتپاعاندا، نەگە ورتا ازيا

مەملەكەتتەرى كىرمەيدى؟ ويتكەنى نە بولاتىنىن ولار ءتۇسىنىپ وتىر.

بىلاي قاراساڭىز، مىنا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن، ءۇش سلاۆيان

مەملەكەتىن قوسپاعاندا، قالعان توعىز مەملەكەتتىڭ ىشىندە سلاۆيان-

دار وداعىنا كىرگىسى كەلىپ وتىرعان جالعىز دانىشپان قازاقستان

عانا بولىپ وتىر.

بايقاساڭىز، قازىر ۋكراينا شەتتەي باستادى. ونىڭ شەتتەيتىنى،

رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق پيعىلىنان ءالى ارىلعان جوق. ءبىز دە ونى

ءبىلىپ وتىرمىز. ال، بىراق، بيلىك ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا نە قۇلاق اس-

پايدى، نە بولماسا وزدەرى ويلانبايدى. مىنا ءتىل، ۇلت ماسەلەسىن

كوتەرۋ ول زاڭدى جانە ونى كەيىنگە قالدىرىپ كۇتەيىك، ۋاقىت كە-

لەر، پىسەر، زامان باسقا دەۋ، ول قاتە پوزيتسيا.

مۇنى قازىر كوتەرۋ كەرەك. بيلىكتىڭ الدىندا تالاپ قويۋ كەرەك.

پرەزيدەنتتەن باستاپ، وزگەلەر دە قازاق ءتىلىن مويىنداپ، سول مەم-

لەكەتتىك تىلدە سويلەۋى كەرەك. كونستيتۋتسياعا، ء"تىل تۋرالى" زاڭعا

قازاقستاننىڭ كۇللى حالقى، ازاماتتارى قازاق ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك دەگەن

قاعيدانى كىرگىزۋ كەرەك. بىراق ونى ىسكە اسىرعاندا، ەرتەڭنەن باستاپ

ىسكە اسىرامىز دەپ وتىرعان جوقپىن. ول ءۇشىن ارەكەتتەنۋ كەرەك.

وكىنىشكە وراي، بىزدە قاتە ءبىر وي بار. جاڭاعى قازاق ەمەستەر

قازاق ءتىلىن ءبىلۋ ءۇشىن، قاراجات كەرەك، ولارعا جەڭىلدىكتەر كەرەك،

قازاق ءتىلىن بىلسە، ولارعا قوسىمشا اقشا تولەۋ كەرەك دەگەن تا-

لاي-تالاي پىكىرلەردى ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىن. ال بىراق دۇنيەجۇزىلىك

تاجىريبە مۇلدە باسقاشا. ەگەر ءسىز وسى مەملەكەتتە تۇرعىڭىز كەلە

مە، ءسىز وسى مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋىڭىز كەرەك.

ونى ۇيرەنگەندە بىرەۋگە اقشا تولەپ وقيسىز با، ءوزىڭىز وقىپ-

ۇيرەنەسىز بە وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. باسقا ەلدەردە مەملە-

كەتتىك ءتىلدى قالاي ۇيرەنگەنى، جالپى تىلگە قاتىستى تالاي زەرتتەگەم،

ەسەپتەگەنمىن. اقشا جاعىنا كەلگەندە، ماسەلە بىلاي. ايتالىق،

ءسىز مىناداي كاتەگوريا بويىنشا قىزمەتكە ورنالاسقىڭىز كەلەدى.

ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى كاتەگوريا دەگەندەي. ەڭ تومەنگى كاتەگوريا

جاي قىزمەتكەرلەر، حاتشىلار، ت. ب. سونداي كاتەگوريادا جۇمىس ءىس-

تەيمىن دەسەڭىز، تومەننەن باستاپ، ەڭ جوعارى كاتەگوريا بويىنشا

مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءبىلۋىڭىز كەرەك. ارنايى

شكالا جاسالعان. سول شكالاعا سايكەس ەمتيحان تاپسىرۋىڭىز كەرەك.

ەمتيحان تاپسىرا الساڭىز u1089 سول جۇمىسقا ءسىزدى الۋى مۇمكىن. سوعان

سايكەس ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن، ارينە، ءسىز وقيسىز، اقشاسىن تولەيسىز. ون

ادام ءبىر شكالا بويىنشا ءتىل ۇيرەندى دەيىك. دايىندىقتان سوڭ

ەمتيحان تاپسىرعاندا تاپسىرا الساڭىز، سىزگە ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن

تولەگەن قاراجاتىڭىز قايتارىلادى. ول ادام ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن

شىعىندانبايدى. تاپسىرماساڭىز، قاراجاتىڭىز قايتارىلمايدى.

ول ادام وقۋىن جالعاستىرا بەرەدى. بۇل ادامنىڭ جاقسى وقۋى، ءتىل

ۇيرەنۋى ءۇشىن جاسالعان جۇيە. ءسىز اقشاڭىزدى قايتارىپ العىڭىز

كەلسە، جاقسى وقيسىز. ال ەگەر سولعىن قاراپ، نە بولسا ول بولسىن

دەسەڭىز، اقشاڭىز قايتارىلمايدى، ءسىز ودان ءارى وقيسىز. بۇل ءادىس

كوپ ەلدەردە بار. ال كەشەگى تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە قاتەلەسپەسەم،

ۋكراينادا، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە وسى ءادىس قولدانىلادى.

تۇبەگەيلى تاۋەلسىزدىك - تىلدەن باستالادى.

- ۋكراينا دەگەننەن ەسىمە ءتۇسىپ جاتىر، وندا بارىپ كەل-

گەن ازاماتتار ۋكرايناداعى وپپوزيتسيا تازا ءوز انا تىلدەرىندە

سويلەگەنىن، ولاردىڭ جەڭىسىنە سەبەپكەر بولعان ەڭ كۇشتى فاكتور

وسى ءتىل ماسەلەسى بولعانىن ايتىپ كەلگەن ەدى...

- ول راس. ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز، ورىس ءتىلدى راديو، تەلەكانال-

دار وسى ماسەلەنى جاۋىپ تاستادى، ايتپادى. حالىق سااكاشۆي-

ءليدى نە ءۇشىن قولدادى؟ ەڭ الدىمەن ۇلت ماسەلەسىن كوتەرگەنى ءۇشىن

قولدادى!

ول ۋكراينا ۋكراين حالقىنىڭ مەملەكەتى بولۋى كەرەك دە-

گەن ماسەلەنى كوتەردى. جانە دە ءالسىن-ءالسىن بەرىلگەن ۇزىندىلەردى

قاراساڭىز، يۋششەنكو ءبىر رەت تە ورىسشا سويلەگەن جوق! ۇلكەن

جينالىستاردىڭ وزىندە. جانە بۇلاردىڭ قويعان ماقساتى - وتارسىز-

داندىرۋ، ونىڭ ۇستىنە دەموكراتيالاندىرۋ ساياساتى بار جاعدايدى

جەدەلدەتىپ، كەڭ جۇرگىزۋگە اسەر ەتتى. ال وتارسىزداندىرۋ دەگەن نە؟

ول رەسەيدەن ءوزىڭدى-ءوزىڭ الشاق ۇستاپ، بىراق تا ولارمەن جاۋلاس-

پاي، تەڭ جاعدايعا اۋىسۋ، سوعان قول جەتكىزۋ.

 

قازاقستانداعى قازاقتار دا، وزگە ۇلتتى ازاماتتار دا مۇنى

تۇسىنەدى. تەك بۇل اڭگىمە ايتىلماي جاتىر، جۇرگىزىلمەي جاتىر.

سوندىقتان مۇنى ءتۇسىندىرىپ، قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بارلىعى

ءبىلۋى كەرەك دەگەن تالابىمىز - ول دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە.

قازاقستانداعى ۇلتشىل دەگەندەردىڭ ويدان شىعارىپ وتىرعان

نارسەسى ەمەس بۇل. ءسىز گەرمانياعا بارىپ جۇمىس ىستەپ كورىڭىز،

اسىرەسە مەملەكەتتىك ورگانداردا، گەرمانيانى الىس دەيىك، مىنا

جاقىن تۇرعان باۋىرلاسرەسەيگە

بارىپ كورىڭىز، ورىس ءتىلىنسىز

ءوزىڭىزدى ەلەستەتە الاسىز با؟

- بيلىكتىڭ ءتۇرلى استارلى جاعدايدا ۇلت، ءتىل ماسەلەسىن اشىق

كوتەرمەگەنى وسى ون بەس جىل ىشىندە بەلگىلى بولدى. ال وپپوزيتسيا ءۇشىن

ۇلت، ءتىل ماسەلەسى كوتەرە المايتىن شوقپار بولىپ وتىر ما؟

- بۇكىل وپپوزيتسيا ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن، مەن ءوزىم دە سول

وپپوزيتسيا ورگانىنىڭ ىشىندەگى ون بەس ادامنىڭ ءبىرىمىن. سول ون

بەستىڭ ءبارى بىردەي مەنىڭ پىكىرىمدى قولداپ-قوستايدى دەپ ايتا ال-

مايمىن. بىراق وكىنىشكە وراي، وسىنداي ويلاردى بىلەتىن، تۇسىنەتىن

ادامدار كوپ ەمەس. بۇل جەردە ەرىكسىز مىنانداي ءسوز ايتۋعا تۋرا

كەلىپ تۇر. جاستايىمنان ساياساتتى وقىپ، ساياساتپەن اينالىسقان

اداممىن. ينستيتۋتتى بىتىرە سالىپ، شەتەلگە كەتىپ، جالپى ءبارىن

قوسقاندا وتىز جىلداي قازاقستاننان تىس جەردە وقۋ وقىپ، قىزمەت

ىستەپ، ءومىر سۇرگەن اداممىن. سوندىقتان مەن كورگەن تاجىريبەمدى

ايتىپ وتىرمىن. بويىمداعى ءبىلىمىمدى ءبىلدىرىپ وتىرمىن. قازاق

ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن، ءتىلىن، ادەبيەتىن ۋاعىزداۋ ول - دۇنيەجۇزىلىك

تاجىريبە. ۆينوكۋروۆ دەگەن ءبىزدىڭ اتاقتى ۆەلوسيپەدشىمىز بار عوي،

سول فرانتسياعا بارعاندا، فرانتسۋز ءتىلىن ۇيرەنىپ الدى. ال ءوزى تۋىپ-

وسكەن قازاقستاندا قانشاما تۇرعاندا، ول قازاق ءتىلىن نەگە بىلمەدى؟

- حالىق قازىر كوپ نارسەنى كۇتىپ وتىر... ال وپپوزيتسيانىڭ ءىشىن-

دە ءسىز سياقتى ازاماتتار جۇرگەندە ۇلت، ءتىل ماسەلەسى كوتەرىلمەي

قالادى دەۋگە بولمايدى، مەنىڭشە. تەك ۇلت زيالىلارى وسى ماسەلەدە

بىرىگۋى كەرەك! ءسىز قالاي ويلايسىز؟

- مەن بىلاي دەر ەدىم. شىنىندا دا، قازاق حالقىن كەمىتىپ،

تومەن ۇستاپ، مادەنيەتى، ءتىلى مەن ءدىنى جارامايدى دەگەن زامان ءوتىپ

بارا جاتىر. ونى ءبارىمىز بايقاپ وتىرعان شىعارمىز. ەندى قازاق

تىلىنە، ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە سۇيسىنەتىن زامان تۋىپ كەلە جا-

تىر. ەندى وسىدان قالىپ قويعان ساياساتكەرلەر مۇلدە قالىپ قويادى.

قالعاندا، تاريحتىڭ شاڭىندا قالادى.

ونىڭ ۇستىنە ءسىز مىنانى ەسكە الىڭىز، قازىر قازاقستانداعى

قازاقتاردىڭ سانى 57-58 پايىز دەپ وتىر. كەلەسى جىلدارى 60

پايىزدان اسا باستايتىنى كۇمانسىز. قازاقتىڭ سانى وزگەلەرگە

قاراعاندا باسىم بولادى. ول داۋسىز، ورالماندارىمىز بار، تۋ

ماسەلەسى بار... سول ارادا قازاق ماسەلەسىنە كوڭىل بولمەگەن سايا-

ساتكەر - تاياز ساياساتكەر بولادى. وسىنى بۇگىننەن باستاپ ساياسات-

كەرلەرىمىز تۇسىنسە. جانە بۇل ماسەلەنى قازاقستاندا تۇراتىن وزگە

ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە ءتۇسىندىرۋدى قولعا السا، مۇمكىندىگىنشە.

ايتارىم، مىناۋ ساياساتتانۋ دەگەن عىلىم بار عوي، سول ساياساتتا-

نۋ عىلىمىنىڭ كىتاپتارىن قولىڭىزعا الىپ قاراساڭىز، دۇنيە

جۇزىندەگى كوپۇلتتى، كوپ ءدىندى دەپ جۇرگەن 200-دەي مەملەكەتتىڭ

ءبىرازىن تەك قانا سول مەملەكەتتى قۇراتىن حالىقتىڭ اتىمەن اتاپ،

سول حالىقتىڭ مەملەكەتى دەپ ءجۇر. جانە ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ

قاعيداسىنا وراي، ەگەر نەگىزگى حالىقتىڭ سانى ەلۋ پايىزدان اسسا،

ونى كوپۇلتتى ەمەس، ءبىر ۇلتتى مەملەكەت دەپ سانايدى. قازىر

تازا ءبىر ۇلتتى مەملەكەت تابۋ، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى جاپون

مەملەكەتىن الساڭىز، مەن ونىڭ ىشىنەن سىزگە تالاي-تالاي كورەي،

قىتايلاردى تاۋىپ بەرە الامىن. بىراق ولاردى ەشكىم كوپۇلتتى

دەپ وتىرعان جوق.

سول سياقتى قازاقستاندا قازاقتاردىڭ سانى ءوسىپ كەلە جاتقاندا،

قازاقتاردىڭ ماسەلەسىنە كوڭىل بولمەۋ، اسىرەسە، مىناۋ سايلاۋعا

كەلە جاتقاندا، "ويباي، ءبىز باسقالاردىڭ ماقسات-مۇددەسىن ەسكە

الماساق، جەڭە المايمىز، قازاقتاردى قويشى!" - دەۋ، ول - سا-

ياسي تايىزدىق. قازىرگى ساياساتكەرلەردىڭ كوبى - قازاق ەمەس، وزگە

ۇلتتاردىڭ داۋسىنان ايرىلىپ قالمايىق دەيدى.

ءسىز "سارىارقانىڭ" جانىندا وتەتىن ميتينگىلەرگە قالماي با-

رىپ جۇرگەن ادامسىز، وسى ميتينگىلەردە ءسىز قانشا شەشەن، نەشە

پولياك، نەشە نەمىس، ءتىپتى قازاقپەن سالىستىرعاندا قانشا ورىستى

كەزدەستىردىڭىز؟ كوپ كەزدەستىرمەيسىز. مەن ولاردى كىنالامايمىن،

جاماندامايمىن. ويتكەنى بۇل تۇسىنىكتى جاعداي. سەبەبى وسى

مەملەكەتتىڭ بولاشاعى، ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ

شەشۋشىسى - قازاقتار. مۇنى دا مەن ەشكىمدى كەمىتىپ، تومەندەتۋ

ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىراق قازىر قازاقسىز سايلاۋدا

ۇتامىن دەۋ، ول - بولاشاقتى دۇرىس بولجاماۋ. وسىنداي پىكىرلەر

بار، وكىنىشكە وراي. ءدال قازىر قازاقتىڭ كۇشى ءدۇمپىپ تۇرعاندا

ارقايسىمىز ءوز امبيتسيامىزدى باسىپ، بىرىگۋگە ۇمتىلۋىمىز كە-

 

رەك. بىرىگۋدىڭ جولى قانداي؟ ول - ورتاق باعدارلاما جاساۋ. قازىر

قازاقتاردىڭ تاعدىرىن ويلاپ جۇرگەن ۇلتشىلداردىڭ تىلەك-تا-

لاپتارى وسىنداي. سوعان بيلىك قانداي جاۋاپ بەرەدى، وپپوزيتسيا

قانداي جاۋاپ بەرەدى، سوندا كورىنەر ەدى. ەكى جاققا دا ءدال قازىر

قازاق حالقى ءۇشىن نە كەرەك ەكەنىن اشىق ايتىپ بەرۋ كەرەك.

- قازىر قازاقستاندا كوپپارتيالىلىق جۇيە بار سياقتى.

سولاردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق تالاپتارى ءبىر-بىرىنەن الىسقا

كەتپەيدى. ال ۇلت ماسەلەسى ءتىپتى قايسىندا بار ەكەنى ەسىمە تۇسپەي

تۇرعانى...

- اڭگىمە سوندا! ەگەر دۇرىستاپ قاراساڭىز "وتان" پارتياسىنىڭ

باعدارلاماسىندا وسى ۇلت ماسەلەسى شەگەلەنىپ تۇرىپ جازىلعان.

وندا بىلاي دەلىنگەن: "قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بىرىگۋى تەك قانا

قازاق ءتىلىن ءبىلىپ-يگەرۋ، مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن ءبىلىپ-يگەرۋنەگىزىن-

دە جۇزەگە اسۋى ءتيىس. بىرلىك سول نەگىزىندە بولادى". بۇل تۇجىرىم

دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەدەن الىنعان. وسى ويدى باسىناناياعىنا

دەيىن مەن جازعانمىن. سول قابىلداندى، باعدارلاماعا كىردى.-

وزگە پارتيالار سايلاۋ الدىندا ءوز باعدارلامالارىنا ۇلتتىق

ماسەلەگە بايلانىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋلەرى مۇمكىن بە؟

- باعدارلاماسىن وزگەرپەسە دە، بىراق اۋىزشا نە جازباشا بول-

سىن، جاڭادان پايدا بولىپ جاتقان ۇلتتىق ماسەلەگە پىكىرلەرىن

ايتۋلارى كەرەك. بۇل قازىر ۇندەمەي قالاتىن ۋاقىت، ۇندەمەي

قالاتىن ماسەلە ەمەس. ۇندەمەگەندىك - ول ايىپتىنىڭ پوزيتسياسى.

ونداي پوزيتسيانى ءدال قازىر ەشكىم قولدامايدى. قاي پارتيانىڭ

نە دەيتىنىن حالىق كۇتىپ وتىر. "العا" پارتياسىنىڭ وسى ماسەلەگە

قاتىستى پىكىرىن قاراساڭىز، ءتىپتى كەرىتارتپا پىكىر.

قازاقستانداعى كۇللى ازامات قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن بىردەي

بىلۋلەرى كەرەك. سوندا مىنانداي سۇراق تۋادى: قازاقتار ءوز جەرىن-

دە، ءوز مەملەكەتىندە، ءوز ەلىندە تۇرىپ، نەلىكتەن ورىس ءتىلىن بىلۋگە

مىندەتتى؟ نەلىكتەن؟ نەندەي قاجەتتىلىك؟ ءوز ەلىندە تۇرىپ، وزگە

ءتىلدى ۇيرەنەتىندەي باسىنا نەندەي كۇن تۋدى؟ ال ەگەر بيلىكتى

تىڭداساڭىز، ءبىز تاعى اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋىمىز كەرەك! بۇل ارادا

باسقا ءتىلدى بىلمەسىن دەپ وتىرعان ەشكىم جوق، مەن ماسەلەن ءتورت ءتىل-

دە سويلەيمىن... اڭگىمە، قازاق تىلىنەن باسقا ءتىلدى ءبىلۋ مىندەتتىلىك-

تە ەمەس. ادام ءوزىنىڭ جۇمىسىنا، كاسىبىنە، ماماندىعىنا قاتىستى

قانشا ءتىل ۇيرەنسە دە ەركى. بىراق كەز كەلگەن ادام مىندەتتى ەمەس. ال

مىنالار وزگە تىلدەردى بىلۋگە قازاقتار مىندەتتى دەيدى. وسى جەردە

ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ورالمانداردى نە ىستەيمىز دەگەن سۇراق تۋا-

دى. ولارعا ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن بەلگىلەۋ كەرەك دەيدى. سوندا

ولار ءوز وتانىنا كەلىپ، ورىس ءتىلىن جاپپاي وقۋلارى كەرەك. نە دە-

گەن سۇمدىق؟ بۇل قازىرگە دەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنان

شىعا الماي وتىرعانداردىڭ ءىسى.

بۇل ارادا اڭگىمە بىلاي قويىلۋى كەرەك: قازاقستاندا تۇرىپ

جاتقان وزگە ۇلتتار قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى، ويتكەنى بۇل مەملە-

كەتتىك ءتىل. ال ءبىز، قازاقتار، ورىس نە اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي بىلۋگە

مىندەتتى ەمەسپىز.

قازىر قازاقستاندا قازاقتىڭ سانى الپىس پايىزعا جاقىن تۇر.

سوندا الپىس پايىز نەلىكتەن قالعان 27 پايىز ۇلتتىق توپتىڭ،

ەتنيكالىق توپتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋى كەرەك؟ نەگە سول 27 پايىز وسى

مەملەكەتتى قۇرىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنبەيدى؟ نەگە ولار

بىزگە ەمەس، ءبىز ولارعا جۇگىنۋىمىز كەرەك؟ ادىلەتتىلىك دەگەن بولۋ

كەرەك قوي!

ەندى ءۇشىنشى جاعىنان كەلەيىك: ەكى تىلدىلىك بولۋ كەرەك دەگەن

پىكىرلەر وزگە ۇلتتىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىنتاسىن وياتپايدى.

ادەمى ەستەلىك

سابەتقازى اقاتاەۆ ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا

فاكۋلتەتىندە

وقىدى. ءبارىمىز ستۋدەنتتەرمىز. "جاس تۇلپاردىڭ"

مۇشەسىمىز. ءبىر كۇنى فيلوسوفيا سالاسىندا داۋعا كەتتىك، سابەتقازى

ەكەۋمىز. اقىرى ابدەن شىدامى ءبىتتى مە، دالەلى تاۋسىلىپ قالدى

ما: "سەن نەگە مەنىمەن داۋلاساسىڭ، مەن فيلوسوفيادا وقىپ

جۇرگەن سابەتقازىمىن عوي، سەن مەن سياقتى فيلوسوفيادا وقىپ

جۇرگەن جوقسىڭ عوي", - دەدى. "و، سەن قانداي جاقسى ايتتىڭ سابەت-

قازى، - دەدىم. - اڭگىمە مىنادا: قاي قازاق بولسىن تۋعاننان فيلو-

سوف، ال سول قازاقتىعىنا جەتە الماعاندار، ادەيىلەپ بارىپ التى

جىل فيلوسوفيانى وقىپ، سونان كەيىن عانا قازاق بولادى! ماعان

فيلوسوفيانى وقۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى مەن قازاقپىن، سەن ءالى

پىسپەي قالعان قازاقسىڭ", - دەپ ازىلدەگەنىم بار.

- ءسىز ءتورت ءتىل بىلەسىز...

- قازاق، اراب ءتىلى، اعىلشىن مەن ورىس ءتىلى.

- وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋ قيىن با؟

- ورىس ءتىلدى بولىپ ءوستىم. قازاق ءتىلىن ءوزىمدى - ءوزىم جەلكەلەپ

وتىرىپ ۇيرەندىم. ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە، كۇندە كەشكىسىن ءبىر

96 97

پاراق قازاقشا ءماتىن وقىماي ۇيقىعا جاتپايمىن. قولىما سوزدىك

الىپ وتىرىپ، وقىپ شىعامىن. بۇل ءادىستى مەن مەكتەپتەن باستاپ،

ينستيتۋتتا جالعاستىردىم.

شەتەلدەردە جۇمىس ىستەگەندە دە وسى ادەتىمنەن جاڭىلعان

جوقپىن. ويتكەنى شەتەلدە قازاقشا سويلەيتىن ورتا بولمادى. مەن

"قازاق ادەبيەتىن", ء"بىلىم جانە ەڭبەكتى", وزگە قازاقشا باسىلىم-

داردى جازدىرىپ الىپ وتىردىم. اراب ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن

ينستيتۋت قابىرعاسىندا ۇيرەنىپ شىقتىم. وندا ءتىلدى ۇيرەنۋدىڭ

وزىندىك ءادىسى بار. شەتەلدەردە قىزمەتتە جۇرگەندە، اراب، اعىلشىن

تىلدەرىنىڭ پايداسىن كوپ كوردىم.

- قازىر؟

- قازىر اعىلشىن تىلىندە كۇندە وقيمىن. اراب تىلىندە وقيمىن.

جاڭا ايتتىم عوي، قانشا كىتابىم بار ەكەنىن. ولاردىڭ ءبارى اراب،

اعىلشىن، ورىس، قازاق تىلدەرىندە. قىتايلاردىڭ ءبىر جاقسى ءسوزى بار:

ء"تىل ۇيرەنۋ - قۇدىق قازۋمەن بىردەي" نەمەسە " ءتىل ۇيرەنۋ وزەننىڭ

اعىسىنا قارسى جۇزۋمەن بىردەي". ەگەر ءسىز مالتۋدى توقتاتساڭىز،

اعىن ءسىزدى كەرى الىپ كەتەدى. جەتكەن جەرىڭىزدە قالمايسىز. ءتىل دە

ءدال سول سياقتى. ەگەر مىنا تىلدە سويلەمەسەڭىز، وقىماساڭىز، ءسوزدىڭ

قورى ۇمتىلادى. ءتىلدى ۇيرەنۋدىڭ سونداي ءبىر ەرەكشەلىگى بار.

جاڭا ۇعىمعا ءتىل ارقىلى كەلەمىز

- ءتورت ءتىلدى زەرتتەگەن ادام رەتىندە، قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك

قانداي ءبىر ەرەكشەلىگىن اتار ەدىڭىز؟ ءسىز بىلەتىن، سويلەيتىن اعىلشىن

ءتىلىن، ماسەلەن، ەلشىلەر سويلەيتىن ءتىل دەيدى. ايتالىق، نەمىس ءتىلى

دۇنيە جۇزىندە دورەكى ءتىل دەپ ەسەپتەلەدى ەكەن. ال قازاق ءتىلى...

- شىنىندا دا مەن ەندى سالىستىرا الامىن عوي. مەن بىلاي

دەر ەدىم. شەت تىلدەردىڭ ىشىندە، ارينە، ەڭ باي ءتىل - اراب ءتىلى.

كەيبىر كەزدە اراب ءسوزىنىڭ مىڭنان اسا بالاماسىن كەزدەستىرەسىز.

بىراق اراب ءتىلىن بىلەتىندەر سول بار بالامانى بىلە بەرەدى دەۋگە

بولمايدى. اراب بولىپ تۋعانداردىڭ ءوزى دە مۇنى مويىندايدى.

اراب ءتىلى - مۇحيت دەۋگە بولادى. تەرەڭدىگى جاعىنان دا باي ءتىل.

سوندا كەيدە مەن ءوزىمنىڭ انا ءتىلىمدى اراب تىلىمەن سالىستىرعاندا،

بايقايتىنىم - ءبىزدىڭ ءتىل وتە باي! سۇمدىق باي!

- اراب ءتىلى باي، قازاق ءتىلى وتە باي؟!

- وتە باي. ويتكەنى بىزدە كەيبىر سوزدەرىمىزدىڭ ماعىناسىن تا-

ۋىپ، باسقا ءبىر تىلگە اۋدارۋ كەيدە ءتىپتى مۇمكىن ەمەس دەۋگە بولا-

دى! قازىر مەن بىلەتىن ادامدار "مادەني مۇرا" باعدارلاماسىنا

سايكەس باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قازاقشاعا اۋدارىپ

جاتىر. سولار ايتادى: "بىزدەرگە، قازاقتارعا قانشا جىل، سەندەر

فيلوسوفيانى قازاقشالاي المايسىڭدار، ويتكەنى قازاق تىلىندە

ونداي ۇعىمدار جوق", - دەپ كەلدى. ەندى قاراساق، الدىمىزعا قويعان

ءماتىندى قازاقشا ەركىن اۋدارامىز. سەبەبى كۇللى سول سوزدەر بىزدە

بار، ءبىز سونى بايقادىق", - دەپ جاتىر. ول شىنىندا دا سولاي.

مەن ءبىر رەت قۇراندى جالعىز ءوزىم اۋدارۋعا تىرىسىپ كوردىم.

سوندا مەن الدىمەن ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندەگى اۋدار-

مالارىن الدىما قويدىم. ءبىرازدان سوڭ بايقاسام، ماعان ول ەكى

اۋدارمانىڭ دا قاجەتى جوق ەكەن! اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە تىكەلەي

اۋدارۋ اسا قيىن ەمەس.

ءبىزدىڭ ءتىل سونداي باي ءتىل. تەك ءبىزدىڭ ميىمىزعا سەندەردىڭ

تىلدەرىڭ كەدەي، جاس دەپ قۇيا بەرگەن. قايداعى جاس؟ ءتىل قۇرىپ كەت-

پەيتىندەي دارەجەگە جەتىپ، قالىپتاسۋى ءۇشىن عاسىرلار كەرەك!

قاتتى دامىماعان دەگەن تىلدەردىڭ وزىندە ديالەكتىلەرى كوپ بو-

لادى. ماسەلەن، فرانتسيانىڭ پروۆينتسيالارىنداعى ادامدار ءوزارا

سويلەسكەندە فرانتسۋزدىڭ ادەبي تىلىندە سويلەسپەسە، ءبىر-ءبىرىن

تۇسىنبەيدى. ديالەكتىلەرى ءبىر-بىرىنەن سونشالىقتى الشاق. اراب

ءتىلىن الىڭىز. ءبىر ەلدىڭ ىشىندە بىرنەشە ايماقتاردىڭ ادامدارىن

ءبىر-بىرىمەن كەزدەستىرسەڭىز، ولار ارابتىڭ ادەبي تىلىنە، مادەني ءتىلى-

نە، قۇران تىلىنە اۋىسپاي، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەيدى. مۇلدە تۇسىنبەيدى. ال

قازاقتاردى الىڭىز، ءسىز ماعان ەڭ بولماعاندا ءبىر مىسال كەلتىرىڭىزشى،

باتىس ايماعىنان كەلگەن قازاق شىعىس ايماعىنا كەلىپ تۇسىنبەي

قالعانىن؟ نەمەسە سولتۇستىك وڭتۇستىكتى تۇسىنبەگەنى تۋرالى مىسال؟!

ول ول ما، مىنا قىتايدا، مونعوليادا، تۇركيادا، ءتىپتى ەۋروپادا

جۇرگەن قازاقتار سويلەپ كەتكەندە ءبارىمىزدىڭ ءتىلىمىز ءبىر. بىزگە ەشبىر

ءتىلماش كەرەگى جوق. ال باسقا تىلدەرگە ءوزارا ءتىلماش كەرەك. سوندا

قازاق ءتىلى ديالەكت بولاتىن دامۋ ءداۋىرىن كەشىرگەن (ول داۋىردەن ءوتۋ

ءۇشىن قانشا عاسىر كەرەك!), قالىپتاسقان وسىنداي ءتىلدى قالايشا ءبىز

دامىماعان، جاس نەمەسە كەدەي ءتىل دەپ اتايمىز؟ ءسىز ورىس تىلىنەن

ماعان مىنانداي مىسال كەلتىرىڭىز، "ف" ارپىنەن باستالاتىن ءبىر ورىس

ءسوزىن تاۋىپ بەرىڭىزشى؟! "ە" ارپىنەن؟! وجەگوۆتىڭ سوزدىگىن الىپ،

ءبىر ءسوز تاۋىپ بەرسەڭىز، مەن سىزگە ءبىر كەسە قىمىز الىپ بەرەيىن.

تاعى دا سول وجەگوۆتىڭ سوزدىگىنەن "ا" ارپىنەن باستالاتىن ورىس

ءسوزىن تاۋىپ بەرىڭىز؟ وسى ءۇش ارىپتەن باستالاتىن ورىس سوزدەرى جوق.

قالايشا ول ءتىلدى ۇلى، پارمەندى ءتىل دەيمىز. گەرولد بەلگەر تۇيە

 

دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشا سەكسەن بالاماسى بار ەكەنىن ايتقان. ورىسشا-

قازاقشا سوزدىكپەن جۇمىس ىستەپ وتىرىپ ايتىپتى: "مىناۋ نە دەگەن

كەدەي سوزدىك، "ۆەربليۋد" دەگەندى شۇبىرتىپ الىپ كەتۋ كەرەك ەمەس

پە، وسىنشا تەرەڭ ماعىناسى بار ءسوزدى تەك تۇيە دەپ اۋدارا سالعان".

تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن، 70-ءشى جىلدارى ماسكەۋدەگى

ا. س. پۋشكين اتىنداعى ورىس ءتىلىن زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرت-

تەۋ ينستيتۋتى ورىس ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق سوزدىگىن شىعارادى.

ۇلكەن ءبىر ينستيتۋت تەك قانا وسىمەن اينالىسادى. ءتورت مىڭ فرا-

زەولوگيا جينايدى. وسىنى وقىپ وتىرىپ، مارقۇم اكادەميك س. كەڭەسباەۆ

اعامىز: "مەن دە وسى تىلمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرمىن، قازاق

حالقىنا ءبىر پايدامدى تيگىزۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ فرازەولوگيالىق

سوزدىگىن جاسايىن", - دەگەن ويعا كەلەدى. جاپادان-جالعىز ءوزى،

جۇمىستان كەيىن، ۇيىندە وتىرىپ تەرەدى عوي، ءوزى بىلەتىن تىركەستەر-

ءدى. سويتسە ون ءبىر مىڭ فرازەولوگيالىق تىركەستى تاۋىپتى. سالىس-

تىرىپ قاراڭىزشى! سوندا ءبىزدىڭ سوڭعى جىلدارى سونشا قارالاپ،

مادەنيەتى، ءتىلى جوق دەپ باسىپ تاستاۋدىڭ قانداي نەگىزى بار؟!

... قاشان دا بولسىن، ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر قازاقستاندا تەك

قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى دەگەن ۇعىم مويىندالادى. بۇل ارادا

مەنىڭ ءوزىمنىڭ ايتارىم، بۇل قازاق مەملەكەتى تەك قانا قازاقتار

ءۇشىن دەگەن ماعىنا ەمەس. دۇنيە جۇزىندەگى 200 مەملەكەتتەگى

سياقتى وزگەلەر قازاق ءتىلىن بىلۋگە ءتيىس. سول زامان كەلەدى.

ءبىز ءبارىبىر جاڭاعى جاڭا ۇعىمعا كەلەمىز. ول كۇمانسىز.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن

گۇلميرا تويبولدينا

 

"اپتا.kz",

№28 (29), 7 قازان، 2005 جىل

 

 

بولاتحان قۇلجانۇلى تايجاننىڭ قىسقاشا ءومىربايانى

 

08.03.1941 ج. پاۆلودار قالاسىندا  دۇنيەگە كەلدى. الماتى قالاسىنداعى  36 مەكتەپتى التىن مەدالمەن اياقتادى.

- 1959 جىلى  العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى  بولىپ   كسرو ءسىم  ممحقي ءتۇستى،

- 1966 - ءبىتىردى.

- 1963 جىلى  ۇزدىك  ارابتانۋشى-ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە  بولاتحان تايجان  كسرو باسشىسى - حرۋششەۆتىڭ ەگيپەتتەگى  رەسمي ساپارىندا  اۋدارماشى  بولدى.

- 1960-شى جىلدارى، بولاتحان موسكۆاداعى  پاتريوتتىق ستۋدەنتتىك قوزعالىسىنىڭ - جاس تۇلپار   ۇيىمىنىڭ يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى  بولدى.

- 1970-ءشى جىلدارى  كسرو ءسىم جۇيەسىندە  جۇمىس ىستەدى.  ونىڭ  ورتالىققا  جازعان اناليتيكالىق  جازبالارىن  ءمىم جانە مقك  تەكسەرمەگەن.  بولاتحاننىڭ تياناقتىلىعىن بىلگەندىكتەن ونىڭ جازبالارىن تۇزەتۋگە  ۋاقىتتارىن  بولمەگەن،  بىردەن جوعارىعا، ساياسي باسشىلىققا جىبەرىپ وتىرعان.

- 1975 جىلى  تايجان العاش رەت   ۇلى ءال-ءفارابيدىڭ ءدىن تۋرالى تراكتاتىن اراب تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋداردى.

- 1980-ءشى جىلدارى  وڭتۇستىك يەمەندە، 10  كۇندىك  ازاماتتىق  سوعىس  كۇندەرى، ول ءوزىنىڭ  باتىلدىعىنىڭ، جەرگىلىكتى ءتارتىپتى جاقسى ءبىلۋىنىڭ  ارقاسىندا  كسرو-نىڭ  جۇزدەگەن ازاماتتارىن   الىپ شىقتى جانە كوشىردى، باتىلدىعى ءۇشىن  گراموتامەن ماراپاتتالدى.

- 1986 جىلى، وڭتۇستىك يەمەندەگى كسرو ەلشىلىگىندە الماتىداعى وقيعادان كەيىن، ونىڭ ارتىنان  جاسىرىن باقىلاۋ جۇرگىزىلدى.  سول  كەزدە ول جاۋاپتى تۇلعالارعا ءوزىنىڭ باتىستان ساياسي پانا  سۇرامايتىندىعىن رەسمي تۇردە مالىمدەدى، سەبەبى، قازاقستان - ونىڭ وتانى، وندا ونىڭ تۋىستارى تۇرادى.

- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن  تايجان قر سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءمينيسترىنىڭ 1-ءشى ورىنباسارى  بولىپ تاعاينىدالدى، وندا تايجان  جاس مەملەكەتتىڭ  ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعادى.

- 1993 جىلدان باستاپ  العاشىندا ەگيپەتتە جانە سونىمەن قاتار ماگرەب پەن جاقىن شىعىس ەلدەرىندە، سودان كەيىن مالايزيادا  توتەنشە جانە ۋاكىلەتتى ەلشى  لاۋازىمىندا  ەڭبەك ەتتى. ول ەڭبەك ەتكەن جىلدارى  قازاقستان  يكۇ، يدب سەكىلدى  ۇيىمدارعا كىردى. تايجان  قازاقستاننىڭ ءال-فارابي مەن  سۇلتان بەيبارىستىڭ بەيىتتەرىندە  مەشىت قۇرىلىسىن باستاۋ يدەياسىنىڭ باستاماشىسى  بولدى.  تايجان ءوزىنىڭ باستاماشىلىعى بويىنشا   ماحاتحير موحامادتىڭ  مالايزيا داعدارىسى تۋرالى كىتابىن ورىس تىلىنە اۋداردى.  ول قازاقستاننىڭ ەلشىلەرىنىڭ  اراسىندا العاشقى  بولىپ  قازاق تىلىندە  ىسكەرلىك  حات-حابارلار الماسۋ  تاجىريبەسىن  باستادى.

2001 جىلدان باستاپ  بولاتحان تايجان  زەينەتكەرلىككە شىعادى،  الايدا ول قوعامدىق-ساياسي قىزمەتپەن  اينالىسۋىن جالعاستىرىپ وتىردى. ونىڭ  كوپتەگەن يدەيالارىنىڭ  ءىس-جۇزىنە  اينالعانىنا   كوزىمىز جەتىپ ءجۇر.

2007 جىلدىڭ 20 اقپانىندا  65 جاسىندا  بولاتحان قۇلجانۇلى  تايجان  مەزگىلسىز  ەرتە  دۇنيەدەن  ءوتتى.

كاسىبي زەرتتەۋگە  تۇرارلىق جارقىن، بىرەگەي، ادەمى ءومىر.

ب.تايجاننىڭ  مەملەكەتكە سىڭىرگەن ەڭبەگى  قايتىس بولعاننان كەيىن دە اتالىپ جاتىر. 2008 جىلىنىڭ 26 ناۋرىزىندا  الماتى قالاسىنىڭ  كوشەلەرىنىڭ بىرىنە بولاتحان  تايجاننىڭ  اتى بەرىلدى.

بولاتحان تايجاننىڭ 2 بالاسى جانە 5 نەمەرەسى بار.

ب.تايجان قايتىس بولعاننان كەيىن 10 ايدىن  اراسىندا  ونىڭ جۇبايىمەن ۇلى ب.تايجاننىڭ  «اتالى سوزدەرى» اتتى 3 تومدىق  ماقالالار جيناعىن جانە  ونىڭ قاتىسۋىمەن تەلەباعدارلامالارىنىڭ  جيناعىن 2 DVD تۇرىندە باسىپ شىعاردى.

پاۆلودار قالاسىندا، بولاتحاننىڭ  باستاۋىش  سىنىپتاردا وقىعان مەكتەبىندە  بولاتحان تايجان  كابينەتى  اشىلدى.