КӨРКЕМ СӨЗДІҢ КИЕСІ БАР  

(бүгінгі көркем әдебиеттің бағдары қандай?)

 

1.            Жалпы әдебиет туралы

 

Осынау тылсымы тұңғиық, қанатын кеңге сермеген шығармашылық әлемнің құпия-қалтарысы жайындағы ой-толғамды жазуға отырар алдында аз-кем кібіртіктеп, қиялым сан-саққа жүгіріп, ойға қалғаным бар. Дәл осы сөзді мен жазуым керек пе еді? Әдебиет пен шығармашылықтың тамырын дөп баса білетін төрешісі демей-ақ қоялық, ең болмағанда қазіргі кезде ұлт көркем әдебиеті қандай деңгейде, оның шыққан биігі қайсы, жіберіп алған олқылықтары неде, ендігі жерде нені басшылыққа алуы қажет деген салалы-салалы соқталы мәселелерді тілге тиек ету - бүгінгі ақсақал-қарасақалдарымызға тиесілі сөз болса ше! Сонда менікі не? Үндемей, тіс жармай қала берсем де ешкім маған сұқ саусағымен нұсқап, «әй, осы сен ана орныңда не бітіріп отырсың?» дей алмас еді-ау! Алайда...

Әу баста осы бір киелі өнер қақпасын ашып келіп қалған екенбіз, азды-көпті кітаптар жазып, оның бірі оқырманға сәл-пәл ұнап, екінші бірі сәл-пәл ұнамай да жатқан болар, әйтеуір осы «өлкеге» жат кісі емес екендігімізді байқату үшін де ең болмағанда бір рет өз үніңді естіртіп, өз сөзіңді айтуға да болатын шығар. Сөз жоқ, ойдағы мөлдіреген тап-таза, таңғы шықтай сезім қағазға түскенде дәл сол қалпын сақтап қала алмайды. Сосын да сені біреу дұрыс қабылдайды, ал енді біреулер  түсіне алмай (тіпті әдейі түсінбеген болып та) тырнақ астынан кір іздейді. Оны білеміз. Көріп те, естіп те жүрміз. Қалай дегенмен де, кейбір алдымыздағы асқар тау санап жүрген ағалар сияқты екеу-екеу болып, не болмаса өз көңіліне жақпайтын қайсыбір қаламгерге де тіл безеп, сын садағын кезеу түріндегі айтыс-таластарға қарағанда, расын айтайық, ортақ әңгіме, салалы сөз, түйін іздеуге себеп болар толғамды шер болады ғой дейміз.

Сонымен, жалпы ұлт әдебиеті туралы ой толғағанда нені баса айту керек? Қай мәселеге басымдық бере сөйлесек, сөз тұшымды болмақ?

«Әдебиет - ардың ісі». Көркем әдебиет - тәрбиеші! Шағын-шағын әңгімелерден бастап, көлемді-көлемді романдарға дейін өз оқырманын қай кезде де әділетке, әдемілікке, тазалыққа, батылдыққа, шыншылдыққа... тәрбиелей алғаны һәм тәрбиелеп те келе жатқаны - даусыз да талассыз ақиқат. Көркем шығарманы бас қоя қызыға да құныға оқыған қайсыбір ұрпақтың да келешекте тасжүрек, тайғанақ, қатыгез, имансыз болып өскенін өз көзіміз көрген жоқ. Қайта, керісінше, кітаптағы әдеби кейіпкерлерге (әрине, жағымды, тәрбиелі, елшіл, халықшыл, шыншыл, т.б.) еліктеп, шабыттанып, қанаттанып тұратын балаларды көруші ек.

ХХ ғасырдың жасөспірімдері (90-жылдарға дейін) әлем, орыс классиктерін былай қойғанда, қазақ әдебиетінің ірі тұлғалары Б.Майлинді, І.Жансүгіровті, С.Сейфуллинді, М.Әуезовті, С.Мұқановты, Ғ.Мүсіреповті, Ғ.Мұстафинді алдымен оқып, әр шығармасын барынша жаттап алып, әркез дауласып, пікір алысып жататын-ды. Біз де солардың біріміз. Өзіміз мектеп табалдырығын аттаған сонау 60-жылдардың басында бізге әдебиеттен сабақ беретін ұстаздарымыз әлгі өзіміз есімдерін атап өткен көркем сөз шеберлерін аузының суы құрып әңгімелегенде «шіркін, сол кісілердей халық сөзін қаймықпай айта алатын қаламгер болар ма еді!» деген балаң арман кеудеде қылаң беруші еді. Одан бергі уақытта сол әдеби сара жолды лайықты жалғаған С.Шәймерденов, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Т.Жароков, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев шығармаларына қанықтық. Тағы да тамсана оқыдық. Бұдан кейін Т.Айбергенов, Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев, Қ.Ысқақов, Ә.Тарази, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, М.Шаханов, Д.Исабеков, Д.Досжан, Т.Нұрмағамбетов, О.Бөкей, т.б. ақын-жаушылардың көркем туындыларын жастанып жатып оқыған екенбіз.

Сексенінші жылдардың аяқ шенінде баяғы «ұлтшыл» ақын-жазушылар қайта ақталып, біз енді Ж.Аймауытовты, А.Байтұрсыновты, М.Жұмабаевты, М.Дулатовты, т.б. танып-біліп, олармен етене табысқанымызда қандай қуанып едік! Олардың көркем қазыналары жыл аралатып, қайта-қайта басылды. Тез-тез тарады. Мақала соңынан мақалалар жарияланды.

Міне, мектеп оқушылары мен студент жастар үшін кімді оқу керек, қандай шығармаға басымдық беру қажет деген өмірлік мәселе сол шақта өзінен-өзі шешіліп сала берген-ді. Жоғарғы оқу орындарында қайта ақталған «халық жауы» - ұлттың көрнекті ақын-жазушыларын кеңінен таныстыру алдыңғы кезекке шықты. Сол кезеңдерде жоғарғы оқу орнына барып, аз-кем лекция оқып (ғылым кандидаты деген атағымыз бар), емтихан алуға қатысқан біз де бұл шаруаны өз көзімізбен көріп, көңіл қуантып жүретінбіз.

Ең қызығы - қай нәрсе де өз кезінде, өз кезеңінде аса маңызды болады екен де, уақыт өте келе бәрі көмескілене бастайды екен. Бұл не нәрсе? Кей-кейде ойға батып «әй, осының бәрі де өзімізден-ау» деген сезімге шырмалатып қала беретін кездеріміз де бар.

1991 жылы қазақ еліне тәуелсіздік жетті. Өз еркіміз өзімізге тиіп, еркін өмір сүру бақытына ие болдық. Оған сол шақта қуанбаған, қалпағын аспанға атып шаттанбаған бір қазақ болды ма екен?

Тәуелсіз болу - бар қазақтың атам заманнан бергі зарыға күткен асыл арманы еді. Сол жолда ұлтымыздың қаншама батырлары, хандары, билері, көсемдері мен шешендері қан төкпеді дейсің! Міне, осындай қол жетпес асыл арман бізге аяқ астынан (солай ма өзі?) келе қалғанда, енді бәрін де қайтадан бастауға тура келген-ді. Бәрін деп отырғанымыз – ол экономикаға, өндіріске, шаруашылыққа, т.б. қатысты болатын. Сонымен қабат біз руханиятымызды да қайтадан жаңғырта бастауымыз керек болды. Яғни, әдебиет, өнер саласында жаңаша түлеу, өзгеше шабыт шақыру, ақыл-ойды тәуелсіздік деген сенім рухымен ұштастыру секілді ұлан-ғайыр міндеттер алда күтіп тұрған-ды.

Біз тәуелсіздіктің салтанат құруымен қабаттаса елімізде президенттік басқару жүйесін де кіргізе алдық. Президент деген ұғым бұған дейін тек шетелдік мемлекеттерге ғана тән сияқты көрінетін. Оны да үйрендік. Оған да қол жетті. Оған да негіз қалай алдық.

1986 жылы желтоқсанда халқымыздың жас рухын жерге таптап, билікке баса-көктеп келген (Д.Қонаевтың орнына) аты-жөні қазаққа мүлде белгісіз «қайраткер» Г.Колбинді де «арқадан қағып», қайтадан келген жағына аттандырып салдық. Өз президентімізді өзіміз болып, баршамыз бас қоса ортаға салып сайлайтын күнге де жетіппіз. Сол алғашқы президент - қазақ баласы Н.Назарбаев болып танылды.

Рас, еліміз енді-енді ғана тәуелсіздік дәмін тата бастаған тұста ең алғашқы кезектегі мәселе -экономиканы көтеру болды. Оны қазақ президенті бір емес, әлденеше рет айтты да. Қалай десек те, бұл бағыт сол күн биігінен қарағанда, өте дұрыс жол болатын. Ең алдымен - халық әлденуі, тойынуы керек. Ел есін жинап, оң-солына қарайтын халге жеткені керек-ақ! Бірақ...

Осы процесс өте ұзап кетті ме, жоқ болмаса біз өзіміз әуел бастан өте селқоспыз ба - өткен 20 жыл ішінде ұлттың рухани әлемі, оның ішінде әдебиеті мен өнері қарыштап дамыды деуге аузың бармайды. Жә, олай да емес болар, бәлкім, өнер мен әдебиет өз жолынан айнымаған да шығар, тек біз (өнер-әдебиет өкілдері) өзімізге-өзіміз жанашыр бола алмадық, қамқор көңіл білдіре алмадық, өз қорамызға өзіміз иелік ете алмадық десек, расында да шындық аулына жақындай түседі екенбіз!

Неге бұлай дейміз?

Оның себептері мен салдарлары шаш етектен!

Бізде өткен 20 жыл ішінде, әрине, айтыс өнері дамыды. Ұлт аспаптар оркестрі мен хорлар дүниеге келді. Жекелеген екілік, үштік, төрттік сияқты талантты әншілер тобы жарыса шықты. Күйшілер, бишілер, скрипкашылар, қобызшылар, сырнайшылар шоғыры қалыптасты. Олардың бірқатары өз елімізді қойып, шетелдерге де барып, өнер көрсетіп жатыр. Әлемдік жүлделерді де қанжығаларына байлауда. Бұл - қуанарлық іс.

Ал, бірақ көркем әдебиет тағдырына қатысты тап солай көсіле сөйлеп мақтана әңгіме айта аламыз ба? Әлбетте, жоқ. Оған не себеп?

Мен бұл жерде «әдебиетке мүлде қамқорлық болмай жатыр» деп тиісті министрлікті сын садағына іліктіріп, жағадан алудан аулақпын.

Кітап шықпай жатыр ма? Жоқ, шығады.

Жыл сайын жүз-жүздеп мемлекеттік тапсырыспен басылып шығып жатқан проза, поэзия, драматургиялық кітаптарға (азды-көпті қаламақысы да бар) көз жұма қарасақ, ол ақиқатқа қиянат!

Пьесалар жазылмай, қойылмай жатыр ма? Жоқ, жазылуда. Қойылымдар да бар. Бірі - академиялық театрда, ал енді бірі облыстық драма театрларында сахналанып жатқанын көзіқарақты көрермен бек біледі.

Киносценарийші жоқ па? Кинолар экранға шықпай жатыр ма? Әлбетте, бар. Бізде киносценарист те, кинорежиссерлер де баршылық. Жылма-жыл кино түсіру ісі жанданып, бірте-бірте қарқын алып келе жатқандай.

Ал, сонда не себеп?

Міне, осы себеп туралы әлі күнге дейін салиқалы сөз қозғамай келе жатқанымыз - ақиқаттың ақиқаты!

Бізді осы толғау-мақаланы жазуға жетелеген де осы бір кермек ой болатын.

Бұл туралы енді жеке-жеке тоқтала сөз ету керек.

2.Қазіргі прозаның хал-күйі

Қазақ елі өзінің тәуелсіз болмысының жиырмасыншы жылын да артқа тастады. Енді отызыншы ондықты ақырын-ақырын майдалай бастадық.

Бұл аз уақыт па, жоқ әлде көп уақыт па?

Әлемдік өркениет тілімен сөйлесек, әрине, бұл соншалық көп уақыт емес. Өз дамуының демократиялық жолына түскен АҚШ мемлекеті 200 жылдан астам уақыт адамзатқа керек дұрыс бағыт іздеп, әлі де жетістіктермен қабат қателіктерге де әлсін-әлсін ұрынып қалып келе жатыр. Басқа көптеген елдерде де сондай жағдай көзге ұрып тұрғаны шындық.

«Тәуелсіздік алғалы бері жиырма жылдан асып кетті, неге бізде бәрі тап-тұйнақтай болып түзеліп кетпейді?» деп бүйректен сирақ шығарушылармен түпкілікті келіспейтініміз рас болса да, кейбір мәселелерде қинала айтуға тиіс жәйттар бәрібір алдымызды кесе-көлденеңдей береді. Ол не?

Тағы да руханиятқа бет бұра сөз сабақтау керек. Оның ішінде, әсіресе көркем әдебиет жайы ерекше орын алуы тиіс деп ойлаймыз.

Әнебір жылдары (кеңестік кезеңді айтамыз) баспа арқылы бір кітап шыға қалса (не проза, не поэзия) дереу әдеби ортада талқыға түсіп, оның өз бағасы, өз бағасы болғанда шын бағасы беріліп жататын. Мықтыны мықты, осалды осал дейтінбіз. Осы жолдар авторы студент кезінде-ақ әдеби сынға араласып (марқұм С.Әшімбаевтың ықпалы) бірқатар әдеби кітаптарға сыни пікірлер жазған болатын. Сол сыналған авторлар сын жазған кісіге әкіреңдеп, ауыр сөз айтып, не таяқ ала жүгіргенін де естімеппіз. Әрине, келіспейтін жерлері болса, оны талқыға салатын едік. Кейде екеуара отырып, ал кейде газет арқылы дегендей...

Бүгін ше?

Шығып жатқан кітап көп. Проза да, поэзия да, тіпті драмалық шығармалар жинақтары да жетерлік. Әйткенмен, солардың бірде-бірі туралы толымды сөз, толайым пікір естімейміз. Қашан көрсең де өз кітабын өзі арқалап, өзгеге таратып, өзі сатып, содан соң өзін-өзі мақтаған-насихаттаған авторлар...

Өзін-өзі мақтау дегеннен шығады, жалпы жазылған еңбектің тиісті бағасы дер кезінде берілмесе (мейлі мақтап, мейлі даттап), онда осындай көңілге кірбің түсірер келеңсіз көріністер мен құбылыстар бірте-бірте қасатталған қардай болып үйіле беруі әбден ықтимал.

Біз бұл ойымызды бүгін ғана айтып отырған жоқпыз. Реті келгенде айтып та, жазып та келеміз.

Айталық, осыдан 2-3 жыл бұрын тәуелсіздігімізге 20 жыл толғанда «біз әдебиетіміздің де 20 жылдығын жан-жақты талқылап-түйіндеуіміз керек қой» деп мақала жазып едік. Оған үн қосқан ешкім де болмады (бірді-екілі телефон шалған ағаларды-достарды есептемегенде).

Сол мақаланы біз «Әдебиет және менталитет» деп атап едік, мақаланың ықшамдалған  нұсқасы «Айқын» газетінде жарияланған-ды.

                                                           ***

Міне, байқап отырсаңыздар, әдебиет айналасында сіз бен біз сөз ететін әңгіме баршылық сияқты.

Қазақ әдебиетінің жанрларының бәрін бірдей түп-түгел талдап, тиісті ой айту біздің қолымыздан келе бермес. Тек проза саласы бойынша (өзім сол бағытта еңбек ететіндіктен) аз-кем ой бөлісуге болатындай. Осы күні ұлт әдебиетінде әңгіме-повестермен қабат роман жанры да күрт дамып келе жатыр. Бірақ қазіргі романдарды кешегі М.Әуезовтің «Абай жолы», Ғ.Мүсіреповтың «Оянған өлке», Ә.Нұрпейісовтың «Қан мен тер» секілді сүйекті шығармаларымен әсте салыстыруға болмайды. Тіпті оны айтасыз, одан бергі кезеңдерде жазылған Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң», М.Мағауинның «Аласапыран», Қ.Жұмаділовтың «Соңғы көш» романдарымен де салыстыра алмайсыз. А.Мекебаевтың «Құпия қойма», С.Елубаевтың «Ақбоз үй», А.Смайылдың «Тамұқтан келген адам», т.б. романдарымен де жарыстыра сөз етуге болмайтындай. Бұл ретте мен кейбір ізбасар інілерім қайта-қайта айтып та, жазып та жүргендей «жаңа заманның романы да жаңаша жазылу керек» деген пікіріне аз-кем да болса қосылу ләзім. Неге? Өйткені, ондай үрдіс әлем әдебиетінде де осы кездері барынша байқалып отыр. Айталық, бүгінгі роман көлем жағынан өте қысқа жазылса дейді. Ары кеткенде 200 беттен аспаса деген ниет-тілек те бар. Кім біледі, ол да уақыт талабы шығар. Дей тұрсақ та, роман ең ауыр, ең күрделі жанр болғандықтан да, оның көлемі қанша қысқа болса да, көтерер жүгі жеңілдеп кетпегені абзал. Егер әрбір жас қаламгер шағын роман жазам деп жанр ерекшелігін ақсатса, жүгін жеңілдетіп жіберсе, одан ұтарымыз шамалы.

Біз бүгінгі күннің романдары туралы неге ешкім үндемейді деген ойға алаңдап, осыдан екі жыл бұрын әдебиетіміздің абыз-ақсақалы Ә.Нұрпейісовке «Қазақ романы қамқорлыққа зәру-ақ» деген ашық хат жолдағанбыз. Оны «Егемен Қазақстанға» жариялатайық дегенде, газет басшылығы ақылдаса келе, «ақсақал жазушыға жіберіп көрейік, ол кісі не дер екен» деп шешкен-ді. Бірақ, неге екені белгісіз, сол ашық хат жауапсыз қалып қойды. Себебін өзім де білмеймін. Соңына түсіп, іздеген де емеспін.

Енді бүгін көпшілік оқырмандар да біле отырғаны жөн ғой деген ниетпен, қайтадан сол ашық хатты ұсына кетсем деймін.

                                                           ***

                               ҚАЗАҚ РОМАНЫ ҚАМҚОРЛЫҚҚА ЗӘРУ-АҚ!

(Ұлт әдебиетінің абызы Ә.Нұрпейісовке хат!)

Ардақты Әбе!

Сіз ХХ ғасыр мен ХХІ ғасыр арасын жалғап тұрған қазақ әдебиетінің алтын көпірі іспетті қаламгерсіз. Сіздің көргеніңіз де, түйгеніңіз де, тіпті әдебиет әлемінде жасаған ерліктеріңіз де бір кісінің басына жетіп-артыларлық. Әдебиет алдындағы шынайы адалдық байқатқан кейбір іс-әрекеттеріңіз осы күні аңыз әңгімеге айналып бара жатыр. Сан емес, сапа туралы көбірек ойлап, бір жазғаныңызды әлденеше рет қарап, әлдеқашан оқырманның көзайымына айналып һәм ыстық ықыласына бөленіп үлгерсе де, сол шығарманы талай рет жөндегеніңіздің өзі неге тұрады! Бүкіл ғұмырыңызды (енді Алла-Тағала өмір берсе, жақында тоқсанға да келесіз) «Қан мен тер» мен «Соңғы парыз» секілді соқталы-соқталы екі романға арнап, сол романдарды оқтын-оқтын жөндей беру мен қайта-қайта үстінен қарау, әрине, аса рахатты жұмыс емес. Ол тіпті кісіні біржола жалықтырып та жіберуі бек мүмкін. Бірақ сіз жалыққан емессіз, Әбе!

Ең негізгісі - сіз қара сөзден қамшы өре білген кешегі қазақ әдебиетінің үлкен-үлкен алыптарын көрдіңіз. Солармен емен-жарқын араласып, еркін сөйлесіп, олардың үлгі-өнегесін һәм тағлымды тірлігін көргенсіз. Бұл - біле білгенге баға жетпес үлкен мектеп. Жасы бұл күнде елуден асып, алпысқа иек арта бастаған менің замандастарымның да бірқатары сол әдебиет алыптарының кейбірін өз көзімен көрді десек те, ол араласу мен сіздің араласудың арасы жер мен көктей. Сіз олармен сырласа алдыңыз, ой-пікір бөлісе алдыңыз. Бұл, тағы да айтамыз, көнермес құнды қазына. Әттең, сол кездесулер, сол сырласулар һәм сол әсерлер жайлы осы күнге дейін толымды ештеңе жазбай келе жатқаныңызға таң қалам! Соның бәрін іште қалай сақтап келесіз, аға?

Сөздің қысқасы - мен бүгін алдымда қаншама қарымы мол қаламгер ағаларым (кейбірімен емін-еркін араласып, сөйлесіп жүрсем де) бола тұра, қадірлі Әбе, тікелей сізге ашық хат жолдауды жөн санадым. Бірақ бұл хат өз жайымды күйттеген жеке бастың мәселесі емес, немесе ананы-мынаны айтып уақыт алу да емес, бұл ашық-хат жалпы бүгінгі ұлт әдебиетіне қамқорлық һәм қазіргі романдардың тағдыры хақында болмақ.

* * *

Қадірлі Әбе!

Қазақ ұлты әу бастан бір-біріне қамқор, бір-біріне жанашыр және бір-біріне тірек болып, әлімсақтан бері ниеттес, тілектес, мұраттас тірлікті таңдаған ел болатын. Батырына бар жұрты, биіне барша халқы қалқан болуға, сыпсың сөзден сақтандыруға һәм өз биігінен төмендетпеуге әзір тұрушы еді. Әсіресе, ақындары мен шайырларына зор құрмет көрсетіп, оларды төбесіне көтеруші еді. Абылай хан тұсындағы Бұхар жырау - сол көсегелі көп өнегенің жарқын бір көрінісі деуге әбден болады.

Беріде бұл өнегелі дәстүр тағы да жалғасын тапты. ХХ ғасыр басындағы қазақ қайраткер-қаламгерлер де өзінің ортасынан шыққан сөз зергерлеріне шама-шарқы жеткенше қамқорлық көрсетіп бақты. Айталық, Нәзір Төреқұлов өзі мемлекет қызметінде (Түратком төрағасы) отырып-ақ, ұлы Абайдың бір томдық өлеңдер жинағын шығаруға (1922 ж.) ықпал етсе, тағы бір қайраткер азамат Сұлтанбек Қожанов (Крайком хатшысы) Мағжан ақынның өлеңдер жинағына (1923 жү) өзі алғысөз жазып, баспа арқылы бастырды.

Осы тұста Алаштың ардақты ұлдары, ұлтжанды азаматтар Ә.Бөкейханов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, А.Байтұрсыновтар да қазақтың арғы-бергі өміріндегі хисса-дастандарға қамқор болып, Абайдың тұсындағы барша ақын-шайырларды әуелете көтерді. Оларға лайықты баға беріліп, өзгеше құрмет көрсетілгені жөн екендігін сөзімен де, жазған мақалаларымен де шегеледі. Бір ғана С.Сәдуақасовтың өзі 20-жылдары ұлт әдебиеті, ұлт театры төңірегінде қаншама мақалалар жазды. Сөз ретінде айта кетелік, болашақ үлкен қаламгер М.Әуезовті алғаш бағалаушы да – осы С.Сәдуақасов еді ғой.

Айта берсек, мысалдар өте көп.

Соғыс жылдарында ел үкіметін басқарған ұлтжанды азамат Нұртас Оңдасынов М.Әуезовтің «Абай» романының алғашқы кітабын 1944 жылы Мәскеуге хат жолдап, Сталиндік сыйлыққа ұсынды. Бұл - үлкен өнегелі іс емес пе?! Көргенді елдің көсегелі шаруасы емес пе?!

Бүгінгі мемлекет қайраткерлері арасында (И.Тасмағамбетов, Б.Сапарбаев, М.Құл-Мұхаммедті айтпағанда) неге осындай ыстық ықылас байқала бермейді екен, а? Бұл ненің көрінісі? Сонда ХХІ ғасырда әдебиет пен өнердің құны түсіп кетті ме? Ол жұртшылық алдындағы өз міндетін (рухани тәрбие, мораль, т.б.) өтеуден мүлде қалып бара жатқаны ма?

Жә, әдебиет пен өнер өкілдеріне қазақта тек мемлекет, қоғам қайраткерлері қамқор болып қана қойған жоқ, бұл салаға ең әуелгі жанашыр - әдебиетшілердің өзі.

1942 жылы, Ұлы Отан соғысы қызып тұрған шақта, жоғары жақтан тек батырлықты, ерлікті насихаттайтын кітаптар басу керек деп қатаң нұсқау бола тұра, Орталық баспаның бас редакторы Бейсенбай Кенжебаев М.Әуезовтің өткен тарихты һәм қазақ байларының өмірін кеңінен суреттеген «Абай» романының алғашқы кітабын үн-түнсіз шығарып жіберді. Сол үшін, әрине, артынан Орталық партия комитетінен оңбай «таяқ» жейді. Ол енді басқа әңгіме. Сіз бұл оқиғаны өте жақсы білесіз, сондықтан да бұны көп тәптіштеп айтып жатқым да жоқ. 

Қазақ қаламгерлерінің тудырған көркем дүниелеріне қамқорлық бұрын еш үзілген емес, ол тіпті ХХ ғасырдың екінші жартысында да кеңейіп, өркен жая түсті. «Уақытым аз, ақы төлемейді» деген сылтауды  қаламгер ағалардан тіпті естімейтін де едік. Аға буынның әдебиетке деген ықыласы ерекше болатын-ды.

Сіз елуінші жылдары «Қан мен тердің» алғашқы кітабын жазып болған соң М.Әуезовке ұсынып, пікір сұрағаныңызды бүгінгі ұрпақ жақсы біледі. Мұхаң оны ерінбей оқып шығып, баспаға «басуға болады» деп белгі соғып жібергені де шындық. Сол шақта М.Әуезовтің қолы мүлде бос еді, тек кітап оқып отыратын еді десек, бұл артық сөз болады. М.Әуезов те сол кезде әрі ұстаз, әрі депутат, әрі әртүрлі қоғамдық кеңестердің мүшесі болған жоқ па? Демек, уақыты да өлшеулі еді. Сөйте тұра, ол кісі тек атағы шыққан ақын-жазушыларды ғана емес, есімі енді-енді ғана біліне бастаған қаламгер інілеріне де (1961 жылғы сөйлеген сөзін айтамыз) ақ тілек айтып, ақ жол тілеуді естен шығарған жоқ. Тіпті ол кісі тек қазақ әдебиетімен ғана шектеліп қалмады, Орта Азия көлеміндегі қаламгерлерге де қамқор болды. Р.Гамзатов, М.Кәрім, Ш.Айтматов, Қ.Кулиев, М.Жәлил, т.б. секілді соқталы қаламгерлер М.Әуезовтің ағалық ықыласына молынан бөленді.

Осы игі дәстүр ғасыр аяғына қарай үзілді емес, ұзарды; жоғалды емес, жалғасты; тоқтады емес, тамырлады.

ХХ ғасырдың 80-жылдарында Ғ.Мүсірепов тіл тазалығы һәм бұл саладағы қазақ қаламгерлерінің міндеті жөнінде кеңінен толғап сөз етті. Жазушылар Одағының кезекті пленумында қайран Ғабең екі жарым сағат бойы төгіле сөйлегенін кім ұмытады?! Сол сөзінде ұлттық мүдде, қазақы намыс... бәрі де тілге тиек болды. Ал, тағы бір мақаласында әр түрлі жастағы көптеген жазушыларды мысалға алып, жеткен жетістіктерін атап айтты. Білікті кісінің дуалы аузымен сол кездегі жас жазушы Оралхан Бөкейдің аты дүркіреді («Авгийдің ат қорасынан бастасақ...» деген мақаласына сүйеніп айтып отырмын.) Жас жазушы А.Сүлейменовтің «Бесін» деген тұңғыш кітабына арнайы мақала жазғаны өз алдына бөлек әңгіме («Кітап аты - «Бесін», авторы - Асқар...»)

Атақты ақынымыз Ә.Тәжібаев та жас Мұқағалиды тез танып, оның үлкен ақын болатынына сеніммен қарағаны рас. Басынан сыйпап, ағалық ыстық ықылас сездіргені де шындық.

Тіпті сіздің де, ардақты Әбе, бір кездері қазақ әдебиетінде жарқ етіп көрінген жігіттерге жіті көз салып, қамқор болуға ұмтылыс жасағаныңызды біз ұмытсақ та,  тарих ұмыттырмайды. «Жұлдыз» журналында бас редактор болған кезіңізде жеке бір нөмірін жастар шығармашалығына арнағаныңыз-бір ерлік! (Әрине, сол «ерлігіңіз» үшін жұмыстан қуылып та кеттіңіз) Онымен қоймай, қара сөздің хас шебері Асқар Сүлейменов жайлы мақала жаздыңыз («О моем младшем друге по перу»). Ол ғана емес, Оралхан Бөкейге, Марат Қабанбайға оң көзқараспен қарап, олар дүниеден өткен соң да отбасына қамқорлық көрсетіп бақтыңыз.

Оралхан Бөкей есімі аталғанда еріксіз еске түседі, осы бір аса талантты жазушыны тез танып, қамқор қолын созғандардың бірі - Шерхан аға Мұртаза еді ғой. Шер-аға тек Оралханға ғана емес, талай-талай қаламы жүрдек жігіттерге қолұшын берді, талабына қанат бітірді. Оны айтып отыру ләзім.

Әр-әр жылдарда газет-журналдарды басқарған С.Бердіқұлов, Қ.Мұхамеджанов, Ж.Алтайбаев, Қ.Найманбаев, Н.Оразбеков, М.Мағауин, Б.Қыдырбекұлы, С.Байжанов, Т.Әбдік, т.б. ағаларымыз да қолынан келген жақсылығын ақын-жазушылардан аяған жоқ. Бұны бүкіл ел біледі.

Айта берсек, әрине, ХХ ғасырдан жеткен мұндай жанашыр ниетті жақсы үрдістер жетерлік. Аты аталмай қалған аға буын ақын-жазушылардан кешірім сұрай отырып, енді әңгіме арнасын негізгі бағытқа бұрғым келеді.

* * *

Мен осыдан біраз уақыт бұрын «Әдебиет және менталитет» деген тақырыппен әріптестерге ойсалу мақаласын жаздым. Сол мақалада осы сізге айтқалы отырған жәйттердің бірқатарын қозғаған болатынмын. Оның ықшамдалған нұсқасы «Айқын» газетінде жарияланды. Алайда, оны оқыған (көбісі оқымады-ау деймін) бірлі-жарым қаламгерлер менің өзіме телефон шалып, «ойың дұрыс екен» деп, қолдау сөзін білдірді. «Біз де ой қосып, бірнеңе жазуымыз керек еді» деген болды. Одан әріге барған жоқ.

Жалпы біз, қазақтар, осы күні не нәрсеге де селқос (ақша табудан басқасы) болып бара жатқан ұлт сияқтымыз. Соның ішінде, әсіресе, руханият саласы мүлде ақсап отыр десек, еш қателеспесек керек. Рас, кино саласын сөз етсең, «ойбай, біз аз кино шығарып жатқан жоқпыз» деп ол саланың басшылары байбалам салады. Театр төңірегінде сөз басталса, тағы да сол байбалам. Әдебиет жайы да сол қарайлас.

Сонда әлгіндей айбарақ байбаламның артында шындық бар болса, қазақ өнері мен әдебиеті осы күні неге аспанға әуелеп, барынша шарықтап өспейді? Неге біз өткен жиырма жыл ішінде орыс елін қойып, әлемдік өркениетке ұмтылмадық? Неге өз орнымызды әлемдік деңгейден іздемедік?

Ауызды қу шөппен сүртуден аулақпын. Кино түсіріліп жатыр, театрларда спектакльдер қойылып жатыр. Жылма-жыл мемлекеттік тапсырыспен әдеби-кітаптар да басылуда. Сонда не жетпейді?

Ары ойлап, бері ойлап тоқтағаным: бізде осы өнер мен әдебиетке деген ыстық ықылас пен іңкәр көңіл жетіспей жатыр ма деймін. Былайша айтқанда, өзімізге өзіміздің жанымыз ашымайтын болып бара жатқандай. Көркемөнер мен әдебиет жалпы халықтікі десек те, оның шын жанашыры - әдебиетшілердің өзі болып қала бермек. Өйткені, асылды - жасықтан, ақты - қарадан, жақсыны -жаманнан ажырата алатын сол кәсіби әдебиетшілердің тап өзі ғой. Демек, бүгінгі күні ұлттық өнеріміз бен әдебиетіміз көлеңкеде қалып отырса, оған ең бірінші кінәлі – ол бізбіз! Өзімізге өзіміздің жанымыз ашымағандық! Бұны басқаша айту еш мүмкін емес.

Қысқасы, ХХI ғасырда біз тым тоқмейілсіп, көркем әдебиетке өте ықылассыз болып бара жатқандаймыз.

* * *

Әбе!

Енді хат жазуға себеп болған мәселеге тікелей ат басын бұрар болсам, мені осы күні әсіресе қатты алаңдататыны - бүгінгі қазақ романының хал-жағдайы мен тағдыры.

Сіз білесіз бе, ұлттық прозамыз соңғы жиырма жылда елуге тарта жаңа романдармен (хикаяттар, әңгіме-новеллаларды айтпағанда) толықты. Соның жартысына жуығы жас буынның еншісінде. Тегеурінді жас толқынның әдебиетке салған олжасын қалай бүркемелесек те, қомақты болып көзге ұрып тұр.

Әрине, аға буын ақын-жазушыларымыз бұл кезеңде алаңсыз үнсіз қалды деуден аулақпыз. Рас, әркім хал-қадерінше жұмыс істеп, кітап шығаруда. Көркем дүниелерін жариялатып та жатыр.

Аты әлдеқашан халыққа танылып, әдебиеттен өз орнын ойып алған аға-апаларымызға біз қайта оралып баға беруден аулақпыз. Тек еске сала кетіп жатқанымыз болмаса...

Бүгінгі роман, Әбе, кешегі сіздер жазған не трилогия, не дилогия сияқты тым көлемді емес, өте шағын әрі жинақы. Оның көлемі әрі кетсе 200 бет, бері кетсе жүз беттен сәл-ақ асатын болды. Бірақ көркемдіктің негізгі өлшемі - көлем емес екенін сіз де талай айтқансыз, біз де қостаймыз.

Жалпы, осы көлем туралы сөз қозғаған екенбіз, ендеше неге барлық уақытта роман қалың кітап болса ғана көңілге де, ойға да қомақты болып көрінеді екен? Бұл, айналып келгенде, қате түсінікке әкеліп соқтыруы бек мүмкін. Біздің заман - ең қысқа роман (әрине, көркемдігін жоғалтпай) жаза білуге машықтану заманы екенін енді мойындамасқа шама жоқ.

Тағы да қосарымыз - ХХ ғасырдың 80-жылдарына қарай жапон жазушылары (Ю.Мисима, К.Абэ, К.Оэ.т.б.) ең қысқа роман жазуда әлемді аузына қаратты емес пе?! Солар бірдеңені білген де болар-ау!

Жарайды, бұл көлем туралы аз-кем шегініс сөзіміз делік.

Сонымен, соңғы 20 жыл ішінде «Жармақ», «Беласқан», «Аяз би», «Рухтар жерден кетпейді», «Тамұқтан келген адам», «Өр Алтай...», «Ай қараңғысы», «Желқайық», «Таңжарық», «Ән салуға әлі ерте», «Түрмедегі бейкүнәлар», «Тал түс», «Оянған ұрпақ» «Күлкі мен көз жасы», «Ноқталы арман», «Адам-айуан», «Ұяластар», «Гүлдер мен кітаптар», «Көкөзек», «Мұнар, мұнар, мұнара», т.б. (біз бәрін түп-түгел тізе алған жоқпыз және авторларын атап жатпадық) секілді көптеген романдар жарыққа шықты. Оның ұзын-саны елуге жетіп жығылатынын жаңа айттық. Осы романдар жайлы, өкінішке қарай, мақала арасында аз-кем тоқталғаны болмаса, тіпті толыққанды сөз етіп жатқан ешкім жоқ. Прозаның ең биік шыңы - роман десек, ондай дүние жарыққа шыққан екен, оны мүлде елеусіз қалдыру қиянат қой. Әдебиетке де, жазушыға да! Оның үстіне, біз тек романның атын ғана атап отырғандай, бұл туындылар енді ұлттың рухани қазынасына айналған жоқ па?!

Қазақ романын бөліп алып тілге тиек еткенде, айтқымыз келгені не?

Ең алдымен, біз бүгінгі қазақ романына аса талғаммен қарап, көркемдік ара-жігін ажыратуға ұмтылыс жасауға тиіспіз. «Қазақтың жүз романы» деген серия бастаған екенбіз, ендеше ойымызға не келсе, соны басып шығара беру - өзімізге де, әдебиетке де ұят іс. Талғам, тағы да талғам керек. Таразы, тағы да таразы керек.

Әуелгі олқылық - әдеби кітаптардың тиражының өте аздығы. (Мұны аз айтып жүрген жоқпыз). Мың, не екі мың кітап кімге жетеді? Демек, біз өз оқырмандарымызға өзіміз саналы түрде кітапты молынан жеткізуге талпынбай отырмыз. Сөйте тұра, оқырман азайып кетті дейміз.

Тағы бір олқылық - осы романдарды таңдап, елеп-екшеп алып, өзге халықтарға молынан таныстыруды ешкім де ойластыратын емес. Орыс не басқа шетел тіліне аударту да, шығарту да - автордың өз міндеті сияқты көрушілік санамызға әбден сіңіп кетті. Бұл - аса тәуір тенденция емес!

Сосынғы олқылық – бүгінгі уақыт компьютердің әбден дамыған кезеңі болды. Солай бола тұра шетелдердегі сияқты бізде де жақсы шығармаларды компьютерге енгізіп, әлем оқырмандары оқи алатын жағдайға жеткізуді тұрақты жүргізуді ойластырмай отырмыз. Егер қолға алсақ, әлі де жеткілікті дәрежеде емес.

Осының бәрі де жеке-жеке талдап сөз етуге өзінен-өзі сұранып тұрған жоқ па!

                                                                * * *

Қадірлі Әбе!

Сіз өте жақсы білесіз, ұлт әдебиетін әлемге таныту үшін ең алдымен керегі - жақсы аударма. Бізде үздік шығармалар бар болғанымен оны үздік аудара алатын аудармашы жоқ деуге болады.

Жақсы романды (әрине, әңгіме-хикаяттарды да), тағы да айтамыз, өз деңгейінде аударып, шетел тілдеріне тезірек жариялатпайынша, біздің әдебиет кенжелеп қала бермек. Онда біз қазіргі жаһандану кезеңінде жұтылып та кетуіміз ғажап емес.

Ел зиялылары ақын-жазушыларымызға қамқор болу арқылы ең соңында ұлт әдебиетін аспанға әуелететінін, әлемге танытатынын ұмытпағаны абзал еді. Өкінішке қарай, тағы да қазақы мінезге салып, жер-жерге бөлініп, таңбалап, «анау кім, мынау кім» деуден шаршайтын түріміз жоқ. Осынымыз дұрыс па? Осыған тосқауыл сөзді ең алдымен абыз-ақсақалдарымыз айтқаны жөн болмас па еді?

Көркемдік әлем жалпақшешейлік пен көңілшектікті жаратпайтынын өзіңіз де білесіз. Бүгін нашарды нашар демесек, мықтыны мықты демесек-түбі опынамыз. Өзіміз опынамыз!

Тағы ескерерлігі - алдағы уақытта көркем дүниелердің электрондық нұсқалары пайда болмақшы. Оны компьютерге салып, әлемге паш ететін де күн туып келеді. Яғни, қазіргі заман «интернет-журналистика» секілді «интернет-әдебиет» (интернет-роман, интернет-поэма, интернет-драма, т.б.) болып жаңа формаға ауысып бара жатыр. Бұл - замана талабы, уақыттың бағыты. Міне, сол кезде тағы да ортақол дүниелер алға озып, талантты туындылар шетке ығысса - одан ұлт әдебиеті не ұтады?

Сосынғы бір еске саларлығы - кімнің шығармасын басқа тілге аударсақ та, ең алдымен көркемдікті ойлайықшы; бұл жерде тағы да көзжұмбайлық жасап, бармақ басты, көз қысты әрекет алға шықса, рухани қасірет сонда болады!

Шын әдебиетті шын әдебиетші ғана терең түсінеді. Өзімізді де, оқырманды да алдап, көзбояушылық жасауды доғару керек. Тоқтату қажет!

Қысқасы, бүгінгі қазақ прозасы дуалы ауыздан шығатын даңғыл сөзді һәм даңғайыр бағалауды аңсап отырғаны ақиқат! Оның уақыты келді. Біз соны байқағандаймыз. Романды талдап оқу мен шын баға берудің бүгінгі тетігі қайсы? Көркем әдебиетке деген ынтасы зор әдебиетші-сыншы аз ба, көп пе? Жақсы аудармашыны қалай тәрбиелеп-қалыптастыра аламыз? Оларға еңбегіне қарай ақы төлеу мәселесі қалай шешілгені жөн? Жолы қайсы?

Шын талантқа қиянат болмауы үшін қалай еткен дұрыс? Бұдан былай қайтпек керек?

Осының бәрі де бізді қатты алаңдата бастады. Алаң көңілдің жан шырылын Сізге айтпағанда, кімге айтамыз?

Сіз қалай ойлайсыз, Әбе?!

 

Аса құрметпен, 

Астанадан хат жолдаушы

қаламдас ініңіз -                                                                

Жолтай Жұмат

 

тамыз, 2011 жыл.

(Жалғасы бар)

Abai.kz