كوركەم ءسوزدىڭ كيەسى بار  

(بۇگىنگى كوركەم ادەبيەتتىڭ باعدارى قانداي؟)

 

1.            جالپى ادەبيەت تۋرالى

 

وسىناۋ تىلسىمى تۇڭعيىق، قاناتىن كەڭگە سەرمەگەن شىعارماشىلىق الەمنىڭ قۇپيا-قالتارىسى جايىنداعى وي-تولعامدى جازۋعا وتىرار الدىندا از-كەم كىبىرتىكتەپ، قيالىم سان-ساققا جۇگىرىپ، ويعا قالعانىم بار. ءدال وسى ءسوزدى مەن جازۋىم كەرەك پە ەدى؟ ادەبيەت پەن شىعارماشىلىقتىڭ تامىرىن ءدوپ باسا بىلەتىن تورەشىسى دەمەي-اق قويالىق، ەڭ بولماعاندا قازىرگى كەزدە ۇلت كوركەم ادەبيەتى قانداي دەڭگەيدە، ونىڭ شىققان بيىگى قايسى، جىبەرىپ العان ولقىلىقتارى نەدە، ەندىگى جەردە نەنى باسشىلىققا الۋى قاجەت دەگەن سالالى-سالالى سوقتالى ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتۋ - بۇگىنگى اقساقال-قاراساقالدارىمىزعا تيەسىلى ءسوز بولسا شە! سوندا مەنىكى نە؟ ۇندەمەي، ءتىس جارماي قالا بەرسەم دە ەشكىم ماعان سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاپ، ء«اي، وسى سەن انا ورنىڭدا نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭ؟» دەي الماس ەدى-اۋ! الايدا...

ءاۋ باستا وسى ءبىر كيەلى ونەر قاقپاسىن اشىپ كەلىپ قالعان ەكەنبىز، ازدى-كوپتى كىتاپتار جازىپ، ونىڭ ءبىرى وقىرمانعا ءسال-ءپال ۇناپ، ەكىنشى ءبىرى ءسال-ءپال ۇناماي دا جاتقان بولار، ايتەۋىر وسى «ولكەگە» جات كىسى ەمەس ەكەندىگىمىزدى بايقاتۋ ءۇشىن دە ەڭ بولماعاندا ءبىر رەت ءوز ءۇنىڭدى ەستىرتىپ، ءوز ءسوزىڭدى ايتۋعا دا بولاتىن شىعار. ءسوز جوق، ويداعى مولدىرەگەن تاپ-تازا، تاڭعى شىقتاي سەزىم قاعازعا تۇسكەندە ءدال سول قالپىن ساقتاپ قالا المايدى. سوسىن دا سەنى بىرەۋ دۇرىس قابىلدايدى، ال ەندى بىرەۋلەر  تۇسىنە الماي ء(تىپتى ادەيى تۇسىنبەگەن بولىپ تا) تىرناق استىنان كىر ىزدەيدى. ونى بىلەمىز. كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىز. قالاي دەگەنمەن دە، كەيبىر الدىمىزداعى اسقار تاۋ ساناپ جۇرگەن اعالار سياقتى ەكەۋ-ەكەۋ بولىپ، نە بولماسا ءوز كوڭىلىنە جاقپايتىن قايسىبىر قالامگەرگە دە ءتىل بەزەپ، سىن ساداعىن كەزەۋ تۇرىندەگى ايتىس-تالاستارعا قاراعاندا، راسىن ايتايىق، ورتاق اڭگىمە، سالالى ءسوز، ءتۇيىن ىزدەۋگە سەبەپ بولار تولعامدى شەر بولادى عوي دەيمىز.

سونىمەن، جالپى ۇلت ادەبيەتى تۋرالى وي تولعاعاندا نەنى باسا ايتۋ كەرەك؟ قاي ماسەلەگە باسىمدىق بەرە سويلەسەك، ءسوز تۇشىمدى بولماق؟

«ادەبيەت - اردىڭ ءىسى». كوركەم ادەبيەت - تاربيەشى! شاعىن-شاعىن اڭگىمەلەردەن باستاپ، كولەمدى-كولەمدى روماندارعا دەيىن ءوز وقىرمانىن قاي كەزدە دە ادىلەتكە، ادەمىلىككە، تازالىققا، باتىلدىققا، شىنشىلدىققا... تاربيەلەي العانى ءھام تاربيەلەپ تە كەلە جاتقانى - داۋسىز دا تالاسسىز اقيقات. كوركەم شىعارمانى باس قويا قىزىعا دا قۇنىعا وقىعان قايسىبىر ۇرپاقتىڭ دا كەلەشەكتە تاسجۇرەك، تايعاناق، قاتىگەز، يمانسىز بولىپ وسكەنىن ءوز كوزىمىز كورگەن جوق. قايتا، كەرىسىنشە، كىتاپتاعى ادەبي كەيىپكەرلەرگە (ارينە، جاعىمدى، تاربيەلى، ەلشىل، حالىقشىل، شىنشىل، ت.ب.) ەلىكتەپ، شابىتتانىپ، قاناتتانىپ تۇراتىن بالالاردى كورۋشى ەك.

حح عاسىردىڭ جاسوسپىرىمدەرى (90-جىلدارعا دەيىن) الەم، ورىس كلاسسيكتەرىن بىلاي قويعاندا، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعالارى ب.ءمايليندى، ءى.جانسۇگىروۆتى، س.سەيفۋلليندى، م.اۋەزوۆتى، س.مۇقانوۆتى، ع.مۇسىرەپوۆتى، ع.ءمۇستافيندى الدىمەن وقىپ، ءار شىعارماسىن بارىنشا جاتتاپ الىپ، اركەز داۋلاسىپ، پىكىر الىسىپ جاتاتىن-دى. ءبىز دە سولاردىڭ ءبىرىمىز. ءوزىمىز مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان سوناۋ 60-جىلداردىڭ باسىندا بىزگە ادەبيەتتەن ساباق بەرەتىن ۇستازدارىمىز الگى ءوزىمىز ەسىمدەرىن اتاپ وتكەن كوركەم ءسوز شەبەرلەرىن اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ اڭگىمەلەگەندە «شىركىن، سول كىسىلەردەي حالىق ءسوزىن قايمىقپاي ايتا الاتىن قالامگەر بولار ما ەدى!» دەگەن بالاڭ ارمان كەۋدەدە قىلاڭ بەرۋشى ەدى. ودان بەرگى ۋاقىتتا سول ادەبي سارا جولدى لايىقتى جالعاعان س.شايمەردەنوۆ، ت.احتانوۆ، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ق.امانجولوۆ، ت.جاروكوۆ، س.ماۋلەنوۆ، ج.مولداعاليەۆ شىعارمالارىنا قانىقتىق. تاعى دا تامسانا وقىدىق. بۇدان كەيىن ت.ايبەرگەنوۆ، ق.مىرزاليەۆ، م.ماقاتاەۆ، ق.ىسقاقوۆ، ءا.تارازي، ءا.كەكىلباەۆ، م.ماعاۋين، م.شاحانوۆ، د.يسابەكوۆ، د.دوسجان، ت.نۇرماعامبەتوۆ، و.بوكەي، ت.ب. اقىن-جاۋشىلاردىڭ كوركەم تۋىندىلارىن جاستانىپ جاتىپ وقىعان ەكەنبىز.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياق شەنىندە باياعى «ۇلتشىل» اقىن-جازۋشىلار قايتا اقتالىپ، ءبىز ەندى ج.ايماۋىتوۆتى، ا.بايتۇرسىنوۆتى، م.جۇماباەۆتى، م.دۋلاتوۆتى، ت.ب. تانىپ-ءبىلىپ، ولارمەن ەتەنە تابىسقانىمىزدا قانداي قۋانىپ ەدىك! ولاردىڭ كوركەم قازىنالارى جىل ارالاتىپ، قايتا-قايتا باسىلدى. تەز-تەز تارادى. ماقالا سوڭىنان ماقالالار جاريالاندى.

مىنە، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنت جاستار ءۇشىن كىمدى وقۋ كەرەك، قانداي شىعارماعا باسىمدىق بەرۋ قاجەت دەگەن ومىرلىك ماسەلە سول شاقتا وزىنەن-ءوزى شەشىلىپ سالا بەرگەن-ءدى. جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قايتا اقتالعان «حالىق جاۋى» - ۇلتتىڭ كورنەكتى اقىن-جازۋشىلارىن كەڭىنەن تانىستىرۋ الدىڭعى كەزەككە شىقتى. سول كەزەڭدەردە جوعارعى وقۋ ورنىنا بارىپ، از-كەم لەكتسيا وقىپ (عىلىم كانديداتى دەگەن اتاعىمىز بار), ەمتيحان الۋعا قاتىسقان ءبىز دە بۇل شارۋانى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، كوڭىل قۋانتىپ جۇرەتىنبىز.

ەڭ قىزىعى - قاي نارسە دە ءوز كەزىندە، ءوز كەزەڭىندە اسا ماڭىزدى بولادى ەكەن دە، ۋاقىت وتە كەلە ءبارى كومەسكىلەنە باستايدى ەكەن. بۇل نە نارسە؟ كەي-كەيدە ويعا باتىپ ء«اي، وسىنىڭ ءبارى دە وزىمىزدەن-اۋ» دەگەن سەزىمگە شىرمالاتىپ قالا بەرەتىن كەزدەرىمىز دە بار.

1991 جىلى قازاق ەلىنە تاۋەلسىزدىك جەتتى. ءوز ەركىمىز وزىمىزگە ءتيىپ، ەركىن ءومىر ءسۇرۋ باقىتىنا يە بولدىق. وعان سول شاقتا قۋانباعان، قالپاعىن اسپانعا اتىپ شاتتانباعان ءبىر قازاق بولدى ما ەكەن؟

تاۋەلسىز بولۋ - بار قازاقتىڭ اتام زاماننان بەرگى زارىعا كۇتكەن اسىل ارمانى ەدى. سول جولدا ۇلتىمىزدىڭ قانشاما باتىرلارى، حاندارى، بيلەرى، كوسەمدەرى مەن شەشەندەرى قان توكپەدى دەيسىڭ! مىنە، وسىنداي قول جەتپەس اسىل ارمان بىزگە اياق استىنان (سولاي ما ءوزى؟) كەلە قالعاندا، ەندى ءبارىن دە قايتادان باستاۋعا تۋرا كەلگەن-ءدى. ءبارىن دەپ وتىرعانىمىز – ول ەكونوميكاعا، وندىرىسكە، شارۋاشىلىققا، ت.ب. قاتىستى بولاتىن. سونىمەن قابات ءبىز رۋحانياتىمىزدى دا قايتادان جاڭعىرتا باستاۋىمىز كەرەك بولدى. ياعني، ادەبيەت، ونەر سالاسىندا جاڭاشا تۇلەۋ، وزگەشە شابىت شاقىرۋ، اقىل-ويدى تاۋەلسىزدىك دەگەن سەنىم رۋحىمەن ۇشتاستىرۋ سەكىلدى ۇلان-عايىر مىندەتتەر الدا كۇتىپ تۇرعان-دى.

ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ سالتانات قۇرۋىمەن قاباتتاسا ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن دە كىرگىزە الدىق. پرەزيدەنت دەگەن ۇعىم بۇعان دەيىن تەك شەتەلدىك مەملەكەتتەرگە عانا ءتان سياقتى كورىنەتىن. ونى دا ۇيرەندىك. وعان دا قول جەتتى. وعان دا نەگىز قالاي الدىق.

1986 جىلى جەلتوقساندا حالقىمىزدىڭ جاس رۋحىن جەرگە تاپتاپ، بيلىككە باسا-كوكتەپ كەلگەن (د.قوناەۆتىڭ ورنىنا) اتى-ءجونى قازاققا مۇلدە بەلگىسىز «قايراتكەر» گ.كولبيندى دە «ارقادان قاعىپ»، قايتادان كەلگەن جاعىنا اتتاندىرىپ سالدىق. ءوز پرەزيدەنتىمىزدى ءوزىمىز بولىپ، بارشامىز باس قوسا ورتاعا سالىپ سايلايتىن كۇنگە دە جەتىپپىز. سول العاشقى پرەزيدەنت - قازاق بالاسى ن.نازارباەۆ بولىپ تانىلدى.

راس، ەلىمىز ەندى-ەندى عانا تاۋەلسىزدىك ءدامىن تاتا باستاعان تۇستا ەڭ العاشقى كەزەكتەگى ماسەلە -ەكونوميكانى كوتەرۋ بولدى. ونى قازاق پرەزيدەنتى ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت ايتتى دا. قالاي دەسەك تە، بۇل باعىت سول كۇن بيىگىنەن قاراعاندا، وتە دۇرىس جول بولاتىن. ەڭ الدىمەن - حالىق الدەنۋى، تويىنۋى كەرەك. ەل ەسىن جيناپ، وڭ-سولىنا قارايتىن حالگە جەتكەنى كەرەك-اق! بىراق...

وسى پروتسەسس وتە ۇزاپ كەتتى مە، جوق بولماسا ءبىز ءوزىمىز اۋەل باستان وتە سەلقوسپىز با - وتكەن 20 جىل ىشىندە ۇلتتىڭ رۋحاني الەمى، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتى مەن ونەرى قارىشتاپ دامىدى دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. ءجا، ولاي دا ەمەس بولار، بالكىم، ونەر مەن ادەبيەت ءوز جولىنان اينىماعان دا شىعار، تەك ءبىز (ونەر-ادەبيەت وكىلدەرى) وزىمىزگە-ءوزىمىز جاناشىر بولا المادىق، قامقور كوڭىل بىلدىرە المادىق، ءوز قورامىزعا ءوزىمىز يەلىك ەتە المادىق دەسەك، راسىندا دا شىندىق اۋلىنا جاقىنداي تۇسەدى ەكەنبىز!

نەگە بۇلاي دەيمىز؟

ونىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارلارى شاش ەتەكتەن!

بىزدە وتكەن 20 جىل ىشىندە، ارينە، ايتىس ونەرى دامىدى. ۇلت اسپاپتار وركەسترى مەن حورلار دۇنيەگە كەلدى. جەكەلەگەن ەكىلىك، ۇشتىك، تورتتىك سياقتى تالانتتى انشىلەر توبى جارىسا شىقتى. كۇيشىلەر، بيشىلەر، سكريپكاشىلار، قوبىزشىلار، سىرنايشىلار شوعىرى قالىپتاستى. ولاردىڭ بىرقاتارى ءوز ەلىمىزدى قويىپ، شەتەلدەرگە دە بارىپ، ونەر كورسەتىپ جاتىر. الەمدىك جۇلدەلەردى دە قانجىعالارىنا بايلاۋدا. بۇل - قۋانارلىق ءىس.

ال، بىراق كوركەم ادەبيەت تاعدىرىنا قاتىستى تاپ سولاي كوسىلە سويلەپ ماقتانا اڭگىمە ايتا الامىز با؟ البەتتە، جوق. وعان نە سەبەپ؟

مەن بۇل جەردە «ادەبيەتكە مۇلدە قامقورلىق بولماي جاتىر» دەپ ءتيىستى مينيسترلىكتى سىن ساداعىنا ىلىكتىرىپ، جاعادان الۋدان اۋلاقپىن.

كىتاپ شىقپاي جاتىر ما؟ جوق، شىعادى.

جىل سايىن ءجۇز-جۇزدەپ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىلىپ شىعىپ جاتقان پروزا، پوەزيا، دراماتۋرگيالىق كىتاپتارعا (ازدى-كوپتى قالاماقىسى دا بار) كوز جۇما قاراساق، ول اقيقاتقا قيانات!

پەسالار جازىلماي، قويىلماي جاتىر ما؟ جوق، جازىلۋدا. قويىلىمدار دا بار. ءبىرى - اكادەميالىق تەاتردا، ال ەندى ءبىرى وبلىستىق دراما تەاترلارىندا ساحنالانىپ جاتقانىن كوزىقاراقتى كورەرمەن بەك بىلەدى.

كينوستسەناريشى جوق پا؟ كينولار ەكرانعا شىقپاي جاتىر ما؟ البەتتە، بار. بىزدە كينوستسەناريست تە، كينورەجيسسەرلەر دە بارشىلىق. جىلما-جىل كينو ءتۇسىرۋ ءىسى جاندانىپ، بىرتە-بىرتە قارقىن الىپ كەلە جاتقانداي.

ال، سوندا نە سەبەپ؟

مىنە، وسى سەبەپ تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ساليقالى ءسوز قوزعاماي كەلە جاتقانىمىز - اقيقاتتىڭ اقيقاتى!

ءبىزدى وسى تولعاۋ-ماقالانى جازۋعا جەتەلەگەن دە وسى ءبىر كەرمەك وي بولاتىن.

بۇل تۋرالى ەندى جەكە-جەكە توقتالا ءسوز ەتۋ كەرەك.

2.قازىرگى پروزانىڭ حال-كۇيى

قازاق ەلى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز بولمىسىنىڭ جيىرماسىنشى جىلىن دا ارتقا تاستادى. ەندى وتىزىنشى وندىقتى اقىرىن-اقىرىن مايدالاي باستادىق.

بۇل از ۋاقىت پا، جوق الدە كوپ ۋاقىت پا؟

الەمدىك وركەنيەت تىلىمەن سويلەسەك، ارينە، بۇل سونشالىق كوپ ۋاقىت ەمەس. ءوز دامۋىنىڭ دەموكراتيالىق جولىنا تۇسكەن اقش مەملەكەتى 200 جىلدان استام ۋاقىت ادامزاتقا كەرەك دۇرىس باعىت ىزدەپ، ءالى دە جەتىستىكتەرمەن قابات قاتەلىكتەرگە دە ءالسىن-ءالسىن ۇرىنىپ قالىپ كەلە جاتىر. باسقا كوپتەگەن ەلدەردە دە سونداي جاعداي كوزگە ۇرىپ تۇرعانى شىندىق.

«تاۋەلسىزدىك العالى بەرى جيىرما جىلدان اسىپ كەتتى، نەگە بىزدە ءبارى تاپ-تۇيناقتاي بولىپ تۇزەلىپ كەتپەيدى؟» دەپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋشىلارمەن تۇپكىلىكتى كەلىسپەيتىنىمىز راس بولسا دا، كەيبىر ماسەلەلەردە قينالا ايتۋعا ءتيىس ءجايتتار ءبارىبىر الدىمىزدى كەسە-كولدەنەڭدەي بەرەدى. ول نە؟

تاعى دا رۋحانياتقا بەت بۇرا ءسوز ساباقتاۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە كوركەم ادەبيەت جايى ەرەكشە ورىن الۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

انەبىر جىلدارى (كەڭەستىك كەزەڭدى ايتامىز) باسپا ارقىلى ءبىر كىتاپ شىعا قالسا (نە پروزا، نە پوەزيا) دەرەۋ ادەبي ورتادا تالقىعا ءتۇسىپ، ونىڭ ءوز باعاسى، ءوز باعاسى بولعاندا شىن باعاسى بەرىلىپ جاتاتىن. مىقتىنى مىقتى، وسالدى وسال دەيتىنبىز. وسى جولدار اۆتورى ستۋدەنت كەزىندە-اق ادەبي سىنعا ارالاسىپ (مارقۇم س.اشىمباەۆتىڭ ىقپالى) بىرقاتار ادەبي كىتاپتارعا سىني پىكىرلەر جازعان بولاتىن. سول سىنالعان اۆتورلار سىن جازعان كىسىگە اكىرەڭدەپ، اۋىر ءسوز ايتىپ، نە تاياق الا جۇگىرگەنىن دە ەستىمەپپىز. ارينە، كەلىسپەيتىن جەرلەرى بولسا، ونى تالقىعا سالاتىن ەدىك. كەيدە ەكەۋارا وتىرىپ، ال كەيدە گازەت ارقىلى دەگەندەي...

بۇگىن شە؟

شىعىپ جاتقان كىتاپ كوپ. پروزا دا، پوەزيا دا، ءتىپتى درامالىق شىعارمالار جيناقتارى دا جەتەرلىك. ايتكەنمەن، سولاردىڭ بىردە-ءبىرى تۋرالى تولىمدى ءسوز، تولايىم پىكىر ەستىمەيمىز. قاشان كورسەڭ دە ءوز كىتابىن ءوزى ارقالاپ، وزگەگە تاراتىپ، ءوزى ساتىپ، سودان سوڭ ءوزىن-ءوزى ماقتاعان-ناسيحاتتاعان اۆتورلار...

ءوزىن-ءوزى ماقتاۋ دەگەننەن شىعادى، جالپى جازىلعان ەڭبەكتىڭ ءتيىستى باعاسى دەر كەزىندە بەرىلمەسە (مەيلى ماقتاپ، مەيلى داتتاپ), وندا وسىنداي كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەر كەلەڭسىز كورىنىستەر مەن قۇبىلىستار بىرتە-بىرتە قاساتتالعان قارداي بولىپ ۇيىلە بەرۋى ابدەن ىقتيمال.

ءبىز بۇل ويىمىزدى بۇگىن عانا ايتىپ وتىرعان جوقپىز. رەتى كەلگەندە ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىز.

ايتالىق، وسىدان 2-3 جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىگىمىزگە 20 جىل تولعاندا ء«بىز ادەبيەتىمىزدىڭ دە 20 جىلدىعىن جان-جاقتى تالقىلاپ-تۇيىندەۋىمىز كەرەك قوي» دەپ ماقالا جازىپ ەدىك. وعان ءۇن قوسقان ەشكىم دە بولمادى ء(بىردى-ەكىلى تەلەفون شالعان اعالاردى-دوستاردى ەسەپتەمەگەندە).

سول ماقالانى ءبىز «ادەبيەت جانە مەنتاليتەت» دەپ اتاپ ەدىك، ماقالانىڭ ىقشامدالعان  نۇسقاسى «ايقىن» گازەتىندە جاريالانعان-دى.

                                                           ***

مىنە، بايقاپ وتىرساڭىزدار، ادەبيەت اينالاسىندا ءسىز بەن ءبىز ءسوز ەتەتىن اڭگىمە بارشىلىق سياقتى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ جانرلارىنىڭ ءبارىن بىردەي ءتۇپ-تۇگەل تالداپ، ءتيىستى وي ايتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلە بەرمەس. تەك پروزا سالاسى بويىنشا ء(وزىم سول باعىتتا ەڭبەك ەتەتىندىكتەن) از-كەم وي بولىسۋگە بولاتىنداي. وسى كۇنى ۇلت ادەبيەتىندە اڭگىمە-پوۆەستەرمەن قابات رومان جانرى دا كۇرت دامىپ كەلە جاتىر. بىراق قازىرگى رومانداردى كەشەگى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «ويانعان ولكە»، ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» سەكىلدى سۇيەكتى شىعارمالارىمەن استە سالىستىرۋعا بولمايدى. ءتىپتى ونى ايتاسىز، ودان بەرگى كەزەڭدەردە جازىلعان ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ»، م.ماعاۋيننىڭ «الاساپىران»، ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» روماندارىمەن دە سالىستىرا المايسىز. ا.مەكەباەۆتىڭ «قۇپيا قويما»، س.ەلۋباەۆتىڭ «اقبوز ءۇي»، ا.سمايىلدىڭ «تامۇقتان كەلگەن ادام»، ت.ب. روماندارىمەن دە جارىستىرا ءسوز ەتۋگە بولمايتىنداي. بۇل رەتتە مەن كەيبىر ءىزباسار ىنىلەرىم قايتا-قايتا ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەي «جاڭا زاماننىڭ رومانى دا جاڭاشا جازىلۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىنە از-كەم دا بولسا قوسىلۋ ءلازىم. نەگە؟ ويتكەنى، ونداي ءۇردىس الەم ادەبيەتىندە دە وسى كەزدەرى بارىنشا بايقالىپ وتىر. ايتالىق، بۇگىنگى رومان كولەم جاعىنان وتە قىسقا جازىلسا دەيدى. ارى كەتكەندە 200 بەتتەن اسپاسا دەگەن نيەت-تىلەك تە بار. كىم بىلەدى، ول دا ۋاقىت تالابى شىعار. دەي تۇرساق تا، رومان ەڭ اۋىر، ەڭ كۇردەلى جانر بولعاندىقتان دا، ونىڭ كولەمى قانشا قىسقا بولسا دا، كوتەرەر جۇگى جەڭىلدەپ كەتپەگەنى ابزال. ەگەر ءاربىر جاس قالامگەر شاعىن رومان جازام دەپ جانر ەرەكشەلىگىن اقساتسا، جۇگىن جەڭىلدەتىپ جىبەرسە، ودان ۇتارىمىز شامالى.

ءبىز بۇگىنگى كۇننىڭ روماندارى تۋرالى نەگە ەشكىم ۇندەمەيدى دەگەن ويعا الاڭداپ، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ادەبيەتىمىزدىڭ ابىز-اقساقالى ءا.نۇرپەيىسوۆكە «قازاق رومانى قامقورلىققا ءزارۋ-اق» دەگەن اشىق حات جولداعانبىز. ونى «ەگەمەن قازاقستانعا» جاريالاتايىق دەگەندە، گازەت باسشىلىعى اقىلداسا كەلە، «اقساقال جازۋشىعا جىبەرىپ كورەيىك، ول كىسى نە دەر ەكەن» دەپ شەشكەن-ءدى. بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول اشىق حات جاۋاپسىز قالىپ قويدى. سەبەبىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. سوڭىنا ءتۇسىپ، ىزدەگەن دە ەمەسپىن.

ەندى بۇگىن كوپشىلىك وقىرماندار دا بىلە وتىرعانى ءجون عوي دەگەن نيەتپەن، قايتادان سول اشىق حاتتى ۇسىنا كەتسەم دەيمىن.

                                                           ***

                               قازاق رومانى قامقورلىققا ءزارۋ-اق!

(ۇلت ادەبيەتىنىڭ ابىزى ءا.نۇرپەيىسوۆكە حات!)

ارداقتى ابە!

ءسىز حح عاسىر مەن ءححى عاسىر اراسىن جالعاپ تۇرعان قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن كوپىرى ىسپەتتى قالامگەرسىز. ءسىزدىڭ كورگەنىڭىز دە، تۇيگەنىڭىز دە، ءتىپتى ادەبيەت الەمىندە جاساعان ەرلىكتەرىڭىز دە ءبىر كىسىنىڭ باسىنا جەتىپ-ارتىلارلىق. ادەبيەت الدىنداعى شىنايى ادالدىق بايقاتقان كەيبىر ءىس-ارەكەتتەرىڭىز وسى كۇنى اڭىز اڭگىمەگە اينالىپ بارا جاتىر. سان ەمەس، ساپا تۋرالى كوبىرەك ويلاپ، ءبىر جازعانىڭىزدى الدەنەشە رەت قاراپ، الدەقاشان وقىرماننىڭ كوزايىمىنا اينالىپ ءھام ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ ۇلگەرسە دە، سول شىعارمانى تالاي رەت جوندەگەنىڭىزدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! بۇكىل عۇمىرىڭىزدى (ەندى اللا-تاعالا ءومىر بەرسە، جاقىندا توقسانعا دا كەلەسىز) «قان مەن تەر» مەن «سوڭعى پارىز» سەكىلدى سوقتالى-سوقتالى ەكى رومانعا ارناپ، سول رومانداردى وقتىن-وقتىن جوندەي بەرۋ مەن قايتا-قايتا ۇستىنەن قاراۋ، ارينە، اسا راحاتتى جۇمىس ەمەس. ول ءتىپتى كىسىنى ءبىرجولا جالىقتىرىپ تا جىبەرۋى بەك مۇمكىن. بىراق ءسىز جالىققان ەمەسسىز، ابە!

ەڭ نەگىزگىسى - ءسىز قارا سوزدەن قامشى ورە بىلگەن كەشەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن الىپتارىن كوردىڭىز. سولارمەن ەمەن-جارقىن ارالاسىپ، ەركىن سويلەسىپ، ولاردىڭ ۇلگى-ونەگەسىن ءھام تاعلىمدى تىرلىگىن كورگەنسىز. بۇل - بىلە بىلگەنگە باعا جەتپەس ۇلكەن مەكتەپ. جاسى بۇل كۇندە ەلۋدەن اسىپ، الپىسقا يەك ارتا باستاعان مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ دا بىرقاتارى سول ادەبيەت الىپتارىنىڭ كەيبىرىن ءوز كوزىمەن كوردى دەسەك تە، ول ارالاسۋ مەن ءسىزدىڭ ارالاسۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ءسىز ولارمەن سىرلاسا الدىڭىز، وي-پىكىر بولىسە الدىڭىز. بۇل، تاعى دا ايتامىز، كونەرمەس قۇندى قازىنا. اتتەڭ، سول كەزدەسۋلەر، سول سىرلاسۋلار ءھام سول اسەرلەر جايلى وسى كۇنگە دەيىن تولىمدى ەشتەڭە جازباي كەلە جاتقانىڭىزعا تاڭ قالام! سونىڭ ءبارىن ىشتە قالاي ساقتاپ كەلەسىز، اعا؟

ءسوزدىڭ قىسقاسى - مەن بۇگىن الدىمدا قانشاما قارىمى مول قالامگەر اعالارىم (كەيبىرىمەن ەمىن-ەركىن ارالاسىپ، سويلەسىپ جۇرسەم دە) بولا تۇرا، قادىرلى ابە، تىكەلەي سىزگە اشىق حات جولداۋدى ءجون سانادىم. بىراق بۇل حات ءوز جايىمدى كۇيتتەگەن جەكە باستىڭ ماسەلەسى ەمەس، نەمەسە انانى-مىنانى ايتىپ ۋاقىت الۋ دا ەمەس، بۇل اشىق-حات جالپى بۇگىنگى ۇلت ادەبيەتىنە قامقورلىق ءھام قازىرگى رومانداردىڭ تاعدىرى حاقىندا بولماق.

* * *

قادىرلى ابە!

قازاق ۇلتى ءاۋ باستان ءبىر-بىرىنە قامقور، ءبىر-بىرىنە جاناشىر جانە ءبىر-بىرىنە تىرەك بولىپ، الىمساقتان بەرى نيەتتەس، تىلەكتەس، مۇراتتاس تىرلىكتى تاڭداعان ەل بولاتىن. باتىرىنا بار جۇرتى، بيىنە بارشا حالقى قالقان بولۋعا، سىپسىڭ سوزدەن ساقتاندىرۋعا ءھام ءوز بيىگىنەن تومەندەتپەۋگە ءازىر تۇرۋشى ەدى. اسىرەسە، اقىندارى مەن شايىرلارىنا زور قۇرمەت كورسەتىپ، ولاردى توبەسىنە كوتەرۋشى ەدى. ابىلاي حان تۇسىنداعى بۇحار جىراۋ - سول كوسەگەلى كوپ ونەگەنىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى دەۋگە ابدەن بولادى.

بەرىدە بۇل ونەگەلى ءداستۇر تاعى دا جالعاسىن تاپتى. حح عاسىر باسىنداعى قازاق قايراتكەر-قالامگەرلەر دە ءوزىنىڭ ورتاسىنان شىققان ءسوز زەرگەرلەرىنە شاما-شارقى جەتكەنشە قامقورلىق كورسەتىپ باقتى. ايتالىق، ءنازىر تورەقۇلوۆ ءوزى مەملەكەت قىزمەتىندە (تۇراتكوم توراعاسى) وتىرىپ-اق، ۇلى ابايدىڭ ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعىن شىعارۋعا (1922 ج.) ىقپال ەتسە، تاعى ءبىر قايراتكەر ازامات سۇلتانبەك قوجانوۆ (كرايكوم حاتشىسى) ماعجان اقىننىڭ ولەڭدەر جيناعىنا (1923 ءجۇ) ءوزى العىسوز جازىپ، باسپا ارقىلى باستىردى.

وسى تۇستا الاشتىڭ ارداقتى ۇلدارى، ۇلتجاندى ازاماتتار ءا.بوكەيحانوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆتار دا قازاقتىڭ ارعى-بەرگى ومىرىندەگى حيسسا-داستاندارعا قامقور بولىپ، ابايدىڭ تۇسىنداعى بارشا اقىن-شايىرلاردى اۋەلەتە كوتەردى. ولارعا لايىقتى باعا بەرىلىپ، وزگەشە قۇرمەت كورسەتىلگەنى ءجون ەكەندىگىن سوزىمەن دە، جازعان ماقالالارىمەن دە شەگەلەدى. ءبىر عانا س.سادۋاقاسوۆتىڭ ءوزى 20-جىلدارى ۇلت ادەبيەتى، ۇلت تەاترى توڭىرەگىندە قانشاما ماقالالار جازدى. ءسوز رەتىندە ايتا كەتەلىك، بولاشاق ۇلكەن قالامگەر م.اۋەزوۆتى العاش باعالاۋشى دا – وسى س.سادۋاقاسوۆ ەدى عوي.

ايتا بەرسەك، مىسالدار وتە كوپ.

سوعىس جىلدارىندا ەل ۇكىمەتىن باسقارعان ۇلتجاندى ازامات نۇرتاس وڭداسىنوۆ م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىڭ العاشقى كىتابىن 1944 جىلى ماسكەۋگە حات جولداپ، ستاليندىك سىيلىققا ۇسىندى. بۇل - ۇلكەن ونەگەلى ءىس ەمەس پە؟! كورگەندى ەلدىڭ كوسەگەلى شارۋاسى ەمەس پە؟!

بۇگىنگى مەملەكەت قايراتكەرلەرى اراسىندا (ي.تاسماعامبەتوۆ، ب.ساپارباەۆ، م.قۇل-مۇحاممەدتى ايتپاعاندا) نەگە وسىنداي ىستىق ىقىلاس بايقالا بەرمەيدى ەكەن، ا؟ بۇل نەنىڭ كورىنىسى؟ سوندا ءححى عاسىردا ادەبيەت پەن ونەردىڭ قۇنى ءتۇسىپ كەتتى مە؟ ول جۇرتشىلىق الدىنداعى ءوز مىندەتىن (رۋحاني تاربيە، مورال، ت.ب.) وتەۋدەن مۇلدە قالىپ بارا جاتقانى ما؟

ءجا، ادەبيەت پەن ونەر وكىلدەرىنە قازاقتا تەك مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى قامقور بولىپ قانا قويعان جوق، بۇل سالاعا ەڭ اۋەلگى جاناشىر - ادەبيەتشىلەردىڭ ءوزى.

1942 جىلى، ۇلى وتان سوعىسى قىزىپ تۇرعان شاقتا، جوعارى جاقتان تەك باتىرلىقتى، ەرلىكتى ناسيحاتتايتىن كىتاپتار باسۋ كەرەك دەپ قاتاڭ نۇسقاۋ بولا تۇرا، ورتالىق باسپانىڭ باس رەداكتورى بەيسەنباي كەنجەباەۆ م.اۋەزوۆتىڭ وتكەن تاريحتى ءھام قازاق بايلارىنىڭ ءومىرىن كەڭىنەن سۋرەتتەگەن «اباي» رومانىنىڭ العاشقى كىتابىن ءۇن-ءتۇنسىز شىعارىپ جىبەردى. سول ءۇشىن، ارينە، ارتىنان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن وڭباي «تاياق» جەيدى. ول ەندى باسقا اڭگىمە. ءسىز بۇل وقيعانى وتە جاقسى بىلەسىز، سوندىقتان دا بۇنى كوپ تاپتىشتەپ ايتىپ جاتقىم دا جوق. 

قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تۋدىرعان كوركەم دۇنيەلەرىنە قامقورلىق بۇرىن ەش ۇزىلگەن ەمەس، ول ءتىپتى حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دا كەڭەيىپ، وركەن جايا ءتۇستى. «ۋاقىتىم از، اقى تولەمەيدى» دەگەن سىلتاۋدى  قالامگەر اعالاردان ءتىپتى ەستىمەيتىن دە ەدىك. اعا بۋىننىڭ ادەبيەتكە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە بولاتىن-دى.

ءسىز ەلۋىنشى جىلدارى «قان مەن تەردىڭ» العاشقى كىتابىن جازىپ بولعان سوڭ م.اۋەزوۆكە ۇسىنىپ، پىكىر سۇراعانىڭىزدى بۇگىنگى ۇرپاق جاقسى بىلەدى. مۇحاڭ ونى ەرىنبەي وقىپ شىعىپ، باسپاعا «باسۋعا بولادى» دەپ بەلگى سوعىپ جىبەرگەنى دە شىندىق. سول شاقتا م.اۋەزوۆتىڭ قولى مۇلدە بوس ەدى، تەك كىتاپ وقىپ وتىراتىن ەدى دەسەك، بۇل ارتىق ءسوز بولادى. م.اۋەزوۆ تە سول كەزدە ءارى ۇستاز، ءارى دەپۋتات، ءارى ءارتۇرلى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ مۇشەسى بولعان جوق پا؟ دەمەك، ۋاقىتى دا ولشەۋلى ەدى. سويتە تۇرا، ول كىسى تەك اتاعى شىققان اقىن-جازۋشىلاردى عانا ەمەس، ەسىمى ەندى-ەندى عانا بىلىنە باستاعان قالامگەر ىنىلەرىنە دە (1961 جىلعى سويلەگەن ءسوزىن ايتامىز) اق تىلەك ايتىپ، اق جول تىلەۋدى ەستەن شىعارعان جوق. ءتىپتى ول كىسى تەك قازاق ادەبيەتىمەن عانا شەكتەلىپ قالمادى، ورتا ازيا كولەمىندەگى قالامگەرلەرگە دە قامقور بولدى. ر.گامزاتوۆ، م.كارىم، ش.ايتماتوۆ، ق.كۋليەۆ، م.ءجاليل، ت.ب. سەكىلدى سوقتالى قالامگەرلەر م.اۋەزوۆتىڭ اعالىق ىقىلاسىنا مولىنان بولەندى.

وسى يگى ءداستۇر عاسىر اياعىنا قاراي ءۇزىلدى ەمەس، ۇزاردى; جوعالدى ەمەس، جالعاستى; توقتادى ەمەس، تامىرلادى.

حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا ع.مۇسىرەپوۆ ءتىل تازالىعى ءھام بۇل سالاداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ مىندەتى جونىندە كەڭىنەن تولعاپ ءسوز ەتتى. جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىندا قايران عابەڭ ەكى جارىم ساعات بويى توگىلە سويلەگەنىن كىم ۇمىتادى؟! سول سوزىندە ۇلتتىق مۇددە، قازاقى نامىس... ءبارى دە تىلگە تيەك بولدى. ال، تاعى ءبىر ماقالاسىندا ءار ءتۇرلى جاستاعى كوپتەگەن جازۋشىلاردى مىسالعا الىپ، جەتكەن جەتىستىكتەرىن اتاپ ايتتى. بىلىكتى كىسىنىڭ دۋالى اۋزىمەن سول كەزدەگى جاس جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ اتى دۇركىرەدى («اۆگيدىڭ ات قوراسىنان باستاساق...» دەگەن ماقالاسىنا سۇيەنىپ ايتىپ وتىرمىن.) جاس جازۋشى ا.سۇلەيمەنوۆتىڭ «بەسىن» دەگەن تۇڭعىش كىتابىنا ارنايى ماقالا جازعانى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە («كىتاپ اتى - «بەسىن»، اۆتورى - اسقار...»)

اتاقتى اقىنىمىز ءا.تاجىباەۆ تا جاس مۇقاعاليدى تەز تانىپ، ونىڭ ۇلكەن اقىن بولاتىنىنا سەنىممەن قاراعانى راس. باسىنان سىيپاپ، اعالىق ىستىق ىقىلاس سەزدىرگەنى دە شىندىق.

ءتىپتى ءسىزدىڭ دە، ارداقتى ابە، ءبىر كەزدەرى قازاق ادەبيەتىندە جارق ەتىپ كورىنگەن جىگىتتەرگە ءجىتى كوز سالىپ، قامقور بولۋعا ۇمتىلىس جاساعانىڭىزدى ءبىز ۇمىتساق تا،  تاريح ۇمىتتىرمايدى. «جۇلدىز» جۋرنالىندا باس رەداكتور بولعان كەزىڭىزدە جەكە ءبىر ءنومىرىن جاستار شىعارماشالىعىنا ارناعانىڭىز-ءبىر ەرلىك! (ارينە، سول «ەرلىگىڭىز» ءۇشىن جۇمىستان قۋىلىپ تا كەتتىڭىز) ونىمەن قويماي، قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرى اسقار سۇلەيمەنوۆ جايلى ماقالا جازدىڭىز («و موەم ملادشەم درۋگە پو پەرۋ»). ول عانا ەمەس، ورالحان بوكەيگە، مارات قابانبايعا وڭ كوزقاراسپەن قاراپ، ولار دۇنيەدەن وتكەن سوڭ دا وتباسىنا قامقورلىق كورسەتىپ باقتىڭىز.

ورالحان بوكەي ەسىمى اتالعاندا ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى، وسى ءبىر اسا تالانتتى جازۋشىنى تەز تانىپ، قامقور قولىن سوزعانداردىڭ ءبىرى - شەرحان اعا مۇرتازا ەدى عوي. شەر-اعا تەك ورالحانعا عانا ەمەس، تالاي-تالاي قالامى جۇردەك جىگىتتەرگە قولۇشىن بەردى، تالابىنا قانات ءبىتىردى. ونى ايتىپ وتىرۋ ءلازىم.

ءار-ءار جىلداردا گازەت-جۋرنالداردى باسقارعان س.بەردىقۇلوۆ، ق.مۇحامەدجانوۆ، ج.التايباەۆ، ق.نايمانباەۆ، ن.ورازبەكوۆ، م.ماعاۋين، ب.قىدىربەكۇلى، س.بايجانوۆ، ت.ابدىك، ت.ب. اعالارىمىز دا قولىنان كەلگەن جاقسىلىعىن اقىن-جازۋشىلاردان اياعان جوق. بۇنى بۇكىل ەل بىلەدى.

ايتا بەرسەك، ارينە، حح عاسىردان جەتكەن مۇنداي جاناشىر نيەتتى جاقسى ۇردىستەر جەتەرلىك. اتى اتالماي قالعان اعا بۋىن اقىن-جازۋشىلاردان كەشىرىم سۇراي وتىرىپ، ەندى اڭگىمە ارناسىن نەگىزگى باعىتقا بۇرعىم كەلەدى.

* * *

مەن وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «ادەبيەت جانە مەنتاليتەت» دەگەن تاقىرىپپەن ارىپتەستەرگە ويسالۋ ماقالاسىن جازدىم. سول ماقالادا وسى سىزگە ايتقالى وتىرعان جايتتەردىڭ بىرقاتارىن قوزعاعان بولاتىنمىن. ونىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسى «ايقىن» گازەتىندە جاريالاندى. الايدا، ونى وقىعان (كوبىسى وقىمادى-اۋ دەيمىن) ءبىرلى-جارىم قالامگەرلەر مەنىڭ وزىمە تەلەفون شالىپ، «ويىڭ دۇرىس ەكەن» دەپ، قولداۋ ءسوزىن ءبىلدىردى. ء«بىز دە وي قوسىپ، بىرنەڭە جازۋىمىز كەرەك ەدى» دەگەن بولدى. ودان ارىگە بارعان جوق.

جالپى ءبىز، قازاقتار، وسى كۇنى نە نارسەگە دە سەلقوس (اقشا تابۋدان باسقاسى) بولىپ بارا جاتقان ۇلت سياقتىمىز. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، رۋحانيات سالاسى مۇلدە اقساپ وتىر دەسەك، ەش قاتەلەسپەسەك كەرەك. راس، كينو سالاسىن ءسوز ەتسەڭ، «ويباي، ءبىز از كينو شىعارىپ جاتقان جوقپىز» دەپ ول سالانىڭ باسشىلارى بايبالام سالادى. تەاتر توڭىرەگىندە ءسوز باستالسا، تاعى دا سول بايبالام. ادەبيەت جايى دا سول قارايلاس.

سوندا الگىندەي ايباراق بايبالامنىڭ ارتىندا شىندىق بار بولسا، قازاق ونەرى مەن ادەبيەتى وسى كۇنى نەگە اسپانعا اۋەلەپ، بارىنشا شارىقتاپ وسپەيدى؟ نەگە ءبىز وتكەن جيىرما جىل ىشىندە ورىس ەلىن قويىپ، الەمدىك وركەنيەتكە ۇمتىلمادىق؟ نەگە ءوز ورنىمىزدى الەمدىك دەڭگەيدەن ىزدەمەدىك؟

اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋدەن اۋلاقپىن. كينو ءتۇسىرىلىپ جاتىر، تەاترلاردا سپەكتاكلدەر قويىلىپ جاتىر. جىلما-جىل مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ادەبي-كىتاپتار دا باسىلۋدا. سوندا نە جەتپەيدى؟

ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ توقتاعانىم: بىزدە وسى ونەر مەن ادەبيەتكە دەگەن ىستىق ىقىلاس پەن ىڭكار كوڭىل جەتىسپەي جاتىر ما دەيمىن. بىلايشا ايتقاندا، وزىمىزگە ءوزىمىزدىڭ جانىمىز اشىمايتىن بولىپ بارا جاتقانداي. كوركەمونەر مەن ادەبيەت جالپى حالىقتىكى دەسەك تە، ونىڭ شىن جاناشىرى - ادەبيەتشىلەردىڭ ءوزى بولىپ قالا بەرمەك. ويتكەنى، اسىلدى - جاسىقتان، اقتى - قارادان، جاقسىنى -جاماننان اجىراتا الاتىن سول كاسىبي ادەبيەتشىلەردىڭ تاپ ءوزى عوي. دەمەك، بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ادەبيەتىمىز كولەڭكەدە قالىپ وتىرسا، وعان ەڭ ءبىرىنشى كىنالى – ول ءبىزبىز! وزىمىزگە ءوزىمىزدىڭ جانىمىز اشىماعاندىق! بۇنى باسقاشا ايتۋ ەش مۇمكىن ەمەس.

قىسقاسى، ححI عاسىردا ءبىز تىم توقمەيىلسىپ، كوركەم ادەبيەتكە وتە ىقىلاسسىز بولىپ بارا جاتقاندايمىز.

* * *

ابە!

ەندى حات جازۋعا سەبەپ بولعان ماسەلەگە تىكەلەي ات باسىن بۇرار بولسام، مەنى وسى كۇنى اسىرەسە قاتتى الاڭداتاتىنى - بۇگىنگى قازاق رومانىنىڭ حال-جاعدايى مەن تاعدىرى.

ءسىز بىلەسىز بە، ۇلتتىق پروزامىز سوڭعى جيىرما جىلدا ەلۋگە تارتا جاڭا روماندارمەن (حيكاياتتار، اڭگىمە-نوۆەللالاردى ايتپاعاندا) تولىقتى. سونىڭ جارتىسىنا جۋىعى جاس بۋىننىڭ ەنشىسىندە. تەگەۋرىندى جاس تولقىننىڭ ادەبيەتكە سالعان ولجاسىن قالاي بۇركەمەلەسەك تە، قوماقتى بولىپ كوزگە ۇرىپ تۇر.

ارينە، اعا بۋىن اقىن-جازۋشىلارىمىز بۇل كەزەڭدە الاڭسىز ءۇنسىز قالدى دەۋدەن اۋلاقپىز. راس، اركىم حال-قادەرىنشە جۇمىس ىستەپ، كىتاپ شىعارۋدا. كوركەم دۇنيەلەرىن جاريالاتىپ تا جاتىر.

اتى الدەقاشان حالىققا تانىلىپ، ادەبيەتتەن ءوز ورنىن ويىپ العان اعا-اپالارىمىزعا ءبىز قايتا ورالىپ باعا بەرۋدەن اۋلاقپىز. تەك ەسكە سالا كەتىپ جاتقانىمىز بولماسا...

بۇگىنگى رومان، ابە، كەشەگى سىزدەر جازعان نە تريلوگيا، نە ديلوگيا سياقتى تىم كولەمدى ەمەس، وتە شاعىن ءارى جيناقى. ونىڭ كولەمى ءارى كەتسە 200 بەت، بەرى كەتسە ءجۇز بەتتەن ءسال-اق اساتىن بولدى. بىراق كوركەمدىكتىڭ نەگىزگى ولشەمى - كولەم ەمەس ەكەنىن ءسىز دە تالاي ايتقانسىز، ءبىز دە قوستايمىز.

جالپى، وسى كولەم تۋرالى ءسوز قوزعاعان ەكەنبىز، ەندەشە نەگە بارلىق ۋاقىتتا رومان قالىڭ كىتاپ بولسا عانا كوڭىلگە دە، ويعا دا قوماقتى بولىپ كورىنەدى ەكەن؟ بۇل، اينالىپ كەلگەندە، قاتە تۇسىنىككە اكەلىپ سوقتىرۋى بەك مۇمكىن. ءبىزدىڭ زامان - ەڭ قىسقا رومان (ارينە، كوركەمدىگىن جوعالتپاي) جازا بىلۋگە ماشىقتانۋ زامانى ەكەنىن ەندى مويىنداماسقا شاما جوق.

تاعى دا قوسارىمىز - حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنا قاراي جاپون جازۋشىلارى (يۋ.ميسيما، ك.ابە، ك.وە.ت.ب.) ەڭ قىسقا رومان جازۋدا الەمدى اۋزىنا قاراتتى ەمەس پە؟! سولار بىردەڭەنى بىلگەن دە بولار-اۋ!

جارايدى، بۇل كولەم تۋرالى از-كەم شەگىنىس ءسوزىمىز دەلىك.

سونىمەن، سوڭعى 20 جىل ىشىندە «جارماق»، «بەلاسقان»، «اياز بي»، «رۋحتار جەردەن كەتپەيدى»، «تامۇقتان كەلگەن ادام»، ء«ور التاي...»، «اي قاراڭعىسى»، «جەلقايىق»، «تاڭجارىق»، ء«ان سالۋعا ءالى ەرتە»، «تۇرمەدەگى بەيكۇنالار»، «تال ءتۇس»، «ويانعان ۇرپاق» «كۇلكى مەن كوز جاسى»، «نوقتالى ارمان»، «ادام-ايۋان»، «ۇيالاستار»، «گۇلدەر مەن كىتاپتار»، «كوكوزەك»، «مۇنار، مۇنار، مۇنارا»، ت.ب. ء(بىز ءبارىن ءتۇپ-تۇگەل تىزە العان جوقپىز جانە اۆتورلارىن اتاپ جاتپادىق) سەكىلدى كوپتەگەن روماندار جارىققا شىقتى. ونىڭ ۇزىن-سانى ەلۋگە جەتىپ جىعىلاتىنىن جاڭا ايتتىق. وسى روماندار جايلى، وكىنىشكە قاراي، ماقالا اراسىندا از-كەم توقتالعانى بولماسا، ءتىپتى تولىققاندى ءسوز ەتىپ جاتقان ەشكىم جوق. پروزانىڭ ەڭ بيىك شىڭى - رومان دەسەك، ونداي دۇنيە جارىققا شىققان ەكەن، ونى مۇلدە ەلەۋسىز قالدىرۋ قيانات قوي. ادەبيەتكە دە، جازۋشىعا دا! ونىڭ ۇستىنە، ءبىز تەك روماننىڭ اتىن عانا اتاپ وتىرعانداي، بۇل تۋىندىلار ەندى ۇلتتىڭ رۋحاني قازىناسىنا اينالعان جوق پا؟!

قازاق رومانىن ءبولىپ الىپ تىلگە تيەك ەتكەندە، ايتقىمىز كەلگەنى نە؟

ەڭ الدىمەن، ءبىز بۇگىنگى قازاق رومانىنا اسا تالعاممەن قاراپ، كوركەمدىك ارا-جىگىن اجىراتۋعا ۇمتىلىس جاساۋعا ءتيىسپىز. «قازاقتىڭ ءجۇز رومانى» دەگەن سەريا باستاعان ەكەنبىز، ەندەشە ويىمىزعا نە كەلسە، سونى باسىپ شىعارا بەرۋ - وزىمىزگە دە، ادەبيەتكە دە ۇيات ءىس. تالعام، تاعى دا تالعام كەرەك. تارازى، تاعى دا تارازى كەرەك.

اۋەلگى ولقىلىق - ادەبي كىتاپتاردىڭ تيراجىنىڭ وتە ازدىعى. (مۇنى از ايتىپ جۇرگەن جوقپىز). مىڭ، نە ەكى مىڭ كىتاپ كىمگە جەتەدى؟ دەمەك، ءبىز ءوز وقىرماندارىمىزعا ءوزىمىز سانالى تۇردە كىتاپتى مولىنان جەتكىزۋگە تالپىنباي وتىرمىز. سويتە تۇرا، وقىرمان ازايىپ كەتتى دەيمىز.

تاعى ءبىر ولقىلىق - وسى رومانداردى تاڭداپ، ەلەپ-ەكشەپ الىپ، وزگە حالىقتارعا مولىنان تانىستىرۋدى ەشكىم دە ويلاستىراتىن ەمەس. ورىس نە باسقا شەتەل تىلىنە اۋدارتۋ دا، شىعارتۋ دا - اۆتوردىڭ ءوز مىندەتى سياقتى كورۋشىلىك سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ كەتتى. بۇل - اسا ءتاۋىر تەندەنتسيا ەمەس!

سوسىنعى ولقىلىق – بۇگىنگى ۋاقىت كومپيۋتەردىڭ ابدەن دامىعان كەزەڭى بولدى. سولاي بولا تۇرا شەتەلدەردەگى سياقتى بىزدە دە جاقسى شىعارمالاردى كومپيۋتەرگە ەنگىزىپ، الەم وقىرماندارى وقي الاتىن جاعدايعا جەتكىزۋدى تۇراقتى جۇرگىزۋدى ويلاستىرماي وتىرمىز. ەگەر قولعا الساق، ءالى دە جەتكىلىكتى دارەجەدە ەمەس.

وسىنىڭ ءبارى دە جەكە-جەكە تالداپ ءسوز ەتۋگە وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇرعان جوق پا!

                                                                * * *

قادىرلى ابە!

ءسىز وتە جاقسى بىلەسىز، ۇلت ادەبيەتىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن كەرەگى - جاقسى اۋدارما. بىزدە ۇزدىك شىعارمالار بار بولعانىمەن ونى ۇزدىك اۋدارا الاتىن اۋدارماشى جوق دەۋگە بولادى.

جاقسى روماندى (ارينە، اڭگىمە-حيكاياتتاردى دا), تاعى دا ايتامىز، ءوز دەڭگەيىندە اۋدارىپ، شەتەل تىلدەرىنە تەزىرەك جاريالاتپايىنشا، ءبىزدىڭ ادەبيەت كەنجەلەپ قالا بەرمەك. وندا ءبىز قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە جۇتىلىپ تا كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس.

ەل زيالىلارى اقىن-جازۋشىلارىمىزعا قامقور بولۋ ارقىلى ەڭ سوڭىندا ۇلت ادەبيەتىن اسپانعا اۋەلەتەتىنىن، الەمگە تانىتاتىنىن ۇمىتپاعانى ابزال ەدى. وكىنىشكە قاراي، تاعى دا قازاقى مىنەزگە سالىپ، جەر-جەرگە ءبولىنىپ، تاڭبالاپ، «اناۋ كىم، مىناۋ كىم» دەۋدەن شارشايتىن ءتۇرىمىز جوق. وسىنىمىز دۇرىس پا؟ وسىعان توسقاۋىل ءسوزدى ەڭ الدىمەن ابىز-اقساقالدارىمىز ايتقانى ءجون بولماس پا ەدى؟

كوركەمدىك الەم جالپاقشەشەيلىك پەن كوڭىلشەكتىكتى جاراتپايتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. بۇگىن ناشاردى ناشار دەمەسەك، مىقتىنى مىقتى دەمەسەك-ءتۇبى وپىنامىز. ءوزىمىز وپىنامىز!

تاعى ەسكەرەرلىگى - الداعى ۋاقىتتا كوركەم دۇنيەلەردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارى پايدا بولماقشى. ونى كومپيۋتەرگە سالىپ، الەمگە پاش ەتەتىن دە كۇن تۋىپ كەلەدى. ياعني، قازىرگى زامان «ينتەرنەت-جۋرناليستيكا» سەكىلدى «ينتەرنەت-ادەبيەت» (ينتەرنەت-رومان، ينتەرنەت-پوەما، ينتەرنەت-دراما، ت.ب.) بولىپ جاڭا فورماعا اۋىسىپ بارا جاتىر. بۇل - زامانا تالابى، ۋاقىتتىڭ باعىتى. مىنە، سول كەزدە تاعى دا ورتاقول دۇنيەلەر العا وزىپ، تالانتتى تۋىندىلار شەتكە ىعىسسا - ودان ۇلت ادەبيەتى نە ۇتادى؟

سوسىنعى ءبىر ەسكە سالارلىعى - كىمنىڭ شىعارماسىن باسقا تىلگە اۋدارساق تا، ەڭ الدىمەن كوركەمدىكتى ويلايىقشى; بۇل جەردە تاعى دا كوزجۇمبايلىق جاساپ، بارماق باستى، كوز قىستى ارەكەت العا شىقسا، رۋحاني قاسىرەت سوندا بولادى!

شىن ادەبيەتتى شىن ادەبيەتشى عانا تەرەڭ تۇسىنەدى. ءوزىمىزدى دە، وقىرماندى دا الداپ، كوزبوياۋشىلىق جاساۋدى دوعارۋ كەرەك. توقتاتۋ قاجەت!

قىسقاسى، بۇگىنگى قازاق پروزاسى دۋالى اۋىزدان شىعاتىن داڭعىل ءسوزدى ءھام داڭعايىر باعالاۋدى اڭساپ وتىرعانى اقيقات! ونىڭ ۋاقىتى كەلدى. ءبىز سونى بايقاعاندايمىز. روماندى تالداپ وقۋ مەن شىن باعا بەرۋدىڭ بۇگىنگى تەتىگى قايسى؟ كوركەم ادەبيەتكە دەگەن ىنتاسى زور ادەبيەتشى-سىنشى از با، كوپ پە؟ جاقسى اۋدارماشىنى قالاي تاربيەلەپ-قالىپتاستىرا الامىز؟ ولارعا ەڭبەگىنە قاراي اقى تولەۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلگەنى ءجون؟ جولى قايسى؟

شىن تالانتقا قيانات بولماۋى ءۇشىن قالاي ەتكەن دۇرىس؟ بۇدان بىلاي قايتپەك كەرەك؟

وسىنىڭ ءبارى دە ءبىزدى قاتتى الاڭداتا باستادى. الاڭ كوڭىلدىڭ جان شىرىلىن سىزگە ايتپاعاندا، كىمگە ايتامىز؟

ءسىز قالاي ويلايسىز، ابە؟!

 

اسا قۇرمەتپەن، 

استانادان حات جولداۋشى

قالامداس ءىنىڭىز -                                                                

جولتاي جۇمات

 

تامىز، 2011 جىل.

(جالعاسى بار)

Abai.kz