Жер басып тірі жүргенде Дидахмет Әшімханұлы Маусымның 10-ында 67 деген асқаралы жасқа жетер еді. Жанымызда отырып, әдемі де жарасымды әзілдерін ағытар еді. «Кәне, балалар, ағаларыңның туған күні боп қапты, «ыпторойдың» тәуірін жеп қайтпаймыз ба?» дер еді. Иә, дер еді… амал не, бүгін ол кісі туралы тек өткен шақта ғана сөйлей аламыз. Арамыздан сұм ажалдың алып кеткеніне де 2 жылдың жүзі өтіпті-ау. Уақыт құрғыр сол. Сағымдай сырғып, өмірдің қалай өтіп кеткенін білмей де қаламыз.

Кейде естелік жазудың өзі зор қияметке айналатын кездері де болады екен. Дидағаң мен үшін орны толмас ерекше жан, сондықтан да болар, ол кісі туралы жазу маған біраз қиындық тудырды.

Дидағаңның атына, даңқына ертеректен қанық болып жүргеніммен, етене таныстығым, араластығым «Түркістан» газетіне қызметке орналасқан күннен басталды. Оған дейін, шынын айтсам, ол кісінің шығармаларын да оқымаған едім. Дидахмет ағай менің рухани өсуіме, жетілуіме тікелей бағыт-бағдар беріп, зор үлес қосты. Тіпті, осы «Түркістан» газетіне орналасуыма, ол кісінің де ықпалы болды дей аламын.

Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басындағы шырғалаң, дүниені дүр сілкіндірген алып империя – КСРО-ның құлауы, пост кеңестік кеңістікте жаңадан 15 республиканың бой көтеруі әлемдік геосаясаттың бағытын мүлдем күл талқан етті.  Осы бір алмағайып кезең қазақ экономикасын әжептәуір тұралатты.

1993-1999 жылдардағы ауыр кезеңді еске алсақ, бүгінгі дағдарыс оның қасында жіп есе алмай қалатын секілді. Сөйтіп, 90-шы жылдардың басында ашылып, қазақ руханиятының дамуына үлес қоса бастаған, түрлі плюралистік идеяларды дамытуға мұрындық болған біраз қазақ басылымының басына күн туды.   Мен сол кезде «Қазақ Елі» еларалық басылымында жұмыс істеп жүрген едім. 1998 жылдан бастап, қызметкерлерінің айлық жалақысын төлеуге мұршасы болмаған басылым бізді ақысыз демалысқа жіберуге мәжбүр болды. Ал 1999 жылдың жазында, өз алдына жеке отау болған «Қазақ газеттері» акционерлік қоғамының құрамына «Қазақ Елі» басылымы енбей қалды. Оқырман санының аздығына және қаржысының жоқтығына байланысты бұдан былай газет жұмысын тоқтататындығы мәлім болды. Дүниеде жұмыссыз қалғаннан асқан қандай қорқыныш бар екен. Жүрегіміз лүпілдеп, бұлыңғыр болашағымызды болжай алмай, Гоголь көшесіндегі алып ғимаратта отырған «Қазақ газеттері» акционерлік қоғамының қабылдау бөлмесінің есігін имене қақтым. Жұмабек Кенжалин аса бір мәдениетті, биязы адам екен. Тым жылы қабылдады. Менің жазғандарыммен таныс екендігін, жазу стилімнің «Түркістан» газетімен үйлесетіндігін, сол үшін сонда барып бағымды сынағаным жөн екендігін айтты.

1997-1998 жылдары Қалағаң, Қалтай Мұхамеджановтың өтініші бойынша, төте араб жазуындағы біраз қолжазбаны машинкалап, кириллицаға түсіріп бергенім бар еді. Ішімнен үміт оты жылты еткендей болды да, тұтанбай жатып қайта сөнді. Қалағаң қазір газеттің құрметті бас редакторы екен, негізгі шешімді Шәмшиддин Паттеев қабылдайды деді. «Өзім Шәмшиддинге хабарлап айтып қоям. Барып, жолық!» деді ол кісі сенімді түрде.

Бүгінде шығармашылық жолымда ойып орын алатын, журналистік шеберлігімді шындаған, ойдан-қырдан ақпарат жинауды, оны сараптап қорытуды үйреткен «Түркістан» газеті ол кезде Бөгенбай батыр және Сейфуллин көшелерінің қиылысында орналасқан. Екі қабатты ескі сары үйдің есігін күнде күзетеміз. Шәмшиддин аға әлде бір шаруалармен іс-сапарда көрінеді. Келіп қалар деген дәмемен бірнеше күнді өткіздік. Ақыры, Шәкеңнің де қарасы көрінді-ау… Жұмабек ағай сәлем жолдаған секілді, аты-жөнімді естігенде, аса таңырқаған жоқ. Бірақ менің жазғандарыммен таныс емес екен.

–  Жазғандарыңды көрейін, біраз мұрсат бер, – деді Шәкең, шығарып салып жатып.

– Иә, мен жазғандарымды жинап-теріп жүруші едім, соны әкеліп берейін. Әйтпесе, қайдан іздеп отырасыз? – дедім.

Ертеңінде жуан қара папкамды арқалап, «Түркістанның» есігін тағы сығаладым. Шәкең өзінің бірінші орынбасары Дидахмет Әшімханұлын шақыртты:

– Мен Дидағаңа сенем әрі кадрды да осы кісінің ақылымен қабылдаймын. Алдымен жазғандарыңмен таныссын, сосын шешімін айтсын, –  деді Шәкең Дидағаңа бұрылып.

Дидағаң бізді І қабатта орналасқан кабинетіне бастап жүрді, аты-жөнімді, бұған дейін қайда істегенімді тәптіштеп сұрады. Бірақ «қай жақтансың? Қай рудансың?» деген сұрақтар қойылған жоқ. Осы күнде тамыр-таныссыз, рулық-жүздік көзқарассыз, жершілдік тәмсілмен жұмысқа қабылдайды деген жалған түсініктердің шын зиялы үшін ауылы алыс екендігінің тағы бір көрінісі.

Күн жұма еді:

–  Дүйсенбі таңертең келерсің, айналайын. Оған дейін мен мына папканы ақтарып көрейін, жазу қарымыңды байқайын. Шешімімді сосын айтармын, ал бара ғой, – деді Дидағаң аса бір мейрімділікпен.

Үш күн, үш ғасырға созылғандай болды. Менің ендігі бүкіл тағдырым қара папканың ішіндегі жазулар мен Дидағаңа тәуелді. Ол кісінің кірпияздығы қандай, менің жазғандарым көңілінен шыға ма, маған ризашылығын бере ме? Шүкір, бұл күндерді де артқа тастап, Дидағаңның есігін имене қақтым. Дидағаң мені көргенде қуанғандай көрінді. Сонысының өзі маған ерекше үміт сыйлады.

– Келе ғой, айналайын! Менің демалыс күнгі ермегім сенің мақалаларың болды. Ең бастысы сенде шұрайлы тіл бар екен, – жүрегім бір аунап түскендей болды, – мәселені алыстан орағытпай, төтесінен жазады екенсің. Жалпы, маған жазғандарың ұнады. Қыз баланың журналист болуын онша қаламаушы едім. Сенің қолыңнан келеді деп ойлаймын, іске сәт!

Сөйтіп, Дидағаңның батасымен «Түркістан» газетіне қызметке орналастым. Сол күннен бастап, Дидағаң маған тікелей нұсқау беріп отырды. Жазғандарымды грамматикалық және стилистикалық тұрғыдан түзететін де өзі. Біз ол кісіні – «Түркістан» газетінің идеологы, идея генераторы дейтінбіз. Өзі ұсақ-түйекті жазуды жаны сүймесе де, бізге үнемі жаңа айдарлар ашып беретін. Сол кісінің ақылымен газетте «Олар қазақ мектебінде оқыған», «Ол, және ол туралы» атты айдарлар аштық. Осы айдарларды жүргізу барысында қазақ тарихында ойып орын алатын талай тұлғалар жайында жазуға мүмкіндік алдым. Болатхан Тайжан, Герольд Бельгер, тіпті тұлғалық қасиеті қайшылыққа толы Әліби Жангелдин, Айтан Нүсіпхан… Айта берсең, бұл тізімді біраз созуға болады. Соның ішінде маған ерекше әсер еткен бірнеше тұлға болды. Олар Айтан Нүсіпханұлы, Герольд Бельгер және Болатхан Тайжан болатын.

Қытайдағы қара орман қазақтың арасынан оралған саясаткер Айтан Нүсіпханұлы жайында жазу үшін оның үзеңгліес досы, «Жас тұлпар» ұйымын бірге құрған идеяласы, қоғам қайраткері, мәдениеттанушы Мұрат Әуезовтен сұхбат алдым. Сол Мұрат Әуезовтің қазақтың қилы тағдыры туралы айтқаны әлі күнге дейін есімде. «Шығыс Түркістан қазақтың беті жабулы кітабы деуші еді марқұм Айтан. Егер, айқара ашылған кітаптың бір беті ғана оқылып, екінші беті оқылмаса, ол кітап шала оқылған болады ғой. Қазақтың тарихы да солай. Егер, Шығыс Түркістандағы қазақтың тарихын зерттемесек, олардың шетте қалу тарихынан бейхабар болсақ, онда қазақтың тарихын толық білдім деп айта алмаймыз дейтін. Біз қазір тарихымыздағы ақтаңдақтарды әлі аша алмай келеміз» деген еді сонда Мұрат аға. Шын мәнісінде қазақ тарихы шала оқылған кітап секілді. Тек Шығыс Түркістан тарихы ғана емес, тағдыр тәлкегімен әлемнің 40-тай еліне шашыраған қазақтардың шынайы тарихы жасалмайынша, біздің рухымыз сол шала жансар күйінде қала бермек. Дидағаң Алтайдан бір асу асса аяғы жететін, арғы бетте мұнартып жатқан қазақтардан өз тағдырын бөліп қараған емес. Сондықтан да, Айтан Нүсіпханұлы жайында арнайы бет ұйымдастырып, оның өмірлік арманының не болғанын қара орман оқырмандарына жеткізуді мақсат етті. «Қандастарымыз – қара орманымыз» деген тақырып қойып берген еді бір мақалама.

–  Сен, менің «Жер аңсаған Саратан» деген повесімді  оқыдың ба? – деп сұрады бірде аға.

– Жоқ, – дедім имене. Оқымағанымды өзіме мін көріп тұрсам да, оқыдым деп өтірік құтылғым келмеді.

– Мен онда сен туралы, сенің тағдырың туралы жаздым, онда шеттегі қазақтың мұңы бар, оқы, – деді. Деді де сырты әдемі әдіптелген кітабын сыйға ұсынды. Бас алмай оқыдым. «Жер аңсаған саратан» повесінің тілі шұрайлы, оқылуы тым жеңіл, ал оқиға жетектеп отырады екен. Сөйтіп, мен ол кісінің шығармаларымен толығымен танысып шықтым. Ондағы оқиғалар желісінің тым ширығып, шарықтау шегіне дейін жетуі, оқырман күткен шешімдердің шиеленісе түсуі – шығарманың шынайылығын танытты. Біраз күннен кейін ағам шығармаларынан алған әсеріммен бөлісіп, шығарма идеяларына арқау болған оқиғалар жайында сыр шертіскен едік. «Ең жек көретін қалам – Өскемен» деген еді ол кісі бір сұхбатында. Өскеменде жұмыс істеген бір жылында «Тас қала» әңгімесіне арқау болар оқиғалармен бетпе-бет кездеседі. Ондағы қазақ тілінің тағдыры үшін, тілдің ғұмыры үшін алаңдағанының белгісі. «Жер аңсаған Саратан» – жердің сатылатындығына деген қарсылығым, жан-айқайым болды» депті тағы бірде. Демек, ондағы идеяны бір жақты түсінуге болмайды. Онда жаттың қолында қалған жеріміздің де тағдыры меңзеледі.

Дидағаң біздің саясатты, бір күндік арзанқол дүниелерді жазғанымызды қолдамайтын. Руханияттың негізі ретінде – әдебиетті, мәдениет пен ұлттық рухты көретін. Әрі осы мәселелерді жазғанымызды құптайтын. Шетелдің әлем-жәлем, руханиятымызды лайлайтын даңғаза музыкасын ұнатпайтын. Бірде Алматы қаласында өтетін «Азия дауысы» конкурсы туралы жазып келдім. Дидағаң қабылдамады. Ал біздің осы конкурсқа ақпараттық демеуші болғанымызды естігенде, кәдімгідей ренжіді. Өйткені бұл даңғазалар біздің ұлттық кодымызды бұзып, рухани тұнығымызды лайлайды деп түсінетін. Алайда өмір талабынан аса алмадық. «Азия дауысына» ақпараттық демеуші болуы арқылы, біз өзіміздің атымызды шығарамыз, «Түркістанның» медиа нарығындағы имиджін қалыптастырамыз деп ойладық. Сөйтіп, Дидағаңның өмірлік принциптеріне қарсы келдік. Кейін осы «Азия дауысы» конкурсы қазақтың ұлттық өнеріне мұрнын шүйіретіндігі үшін  жабылып тынды. Дидағаңның ішкі қарсылығы бекер болмапты.

Дидағаң ұнататын жанрдың бірі – естеліктер еді. Жазушылардың, саясаткерлер мен қоғам қайраткерлерінің естеліктерінде, өзара жазысқан хаттарында тарих бар деп түсінетін. Әрі сол естеліктерге қол жеткізсек, бізден мықты жан жоқтай сезінетін. Ең алғаш көрнекті жазушы Сәбит Мұқановтың туғанына 100 жыл толуына орай, оның үлкен ұлы Арыстан ағамен сол Дидағаңның нұсқауымен сұхбат алған едім. Қасым Аманжолұлының туғанына 100 толуына орай оның қызы Дариға Аманжолованы тауып сұхбаттастық. Міне, ұлы тұлғалардың көзі, тірі шежірелерді тауып, олардың сыр-сұхбатын тыңдаудың өзі бізге қаншама ғибрат сыйлады деңізші. Өзі де естелік жазуға құнтты екендігін айтатын. Бізге де күнделік жүргізіп отыруды аманаттайтын. Бірақ бізге Дидағаңдай ұқыпты болған қайда?!

Дидағаң Советтер одағындағы зобалаң аштықты, репрессияны, халыққа қарсы жасалған зұлматты айыптайтын. Адам айтса нанғысыз зұлымдықты ойлап тапқан сұм заманның сұрқылтайларының ісіне күйінетін. Сөйтіп, «Алаш» баспасын, кейіннен «Ел шежіре» қоғамдық қорын басқарып жүргенде, «Алаш» сериясымен «Алаш» қайраткерлерінің том-том еңбектерін шығарып,оның халқымен қайта қауышуы жолында да үлкен еңбек сіңірді. Ақтаңдақтардан арылу, сананы сілкіндіру, құлдық психологияны жеңу мақсатында көп ой толғайтын. Алайда, Сталин – Дидағаңның кумирі еді. СССР деген алып империяны құрып, оны соқадан атом дәуіріне дейін алып шыққандығын, Екінші дүниежүзілік соғыста  Сталиннің табандылығы болмаса, КСРО-ның жеңіске жете алмайтындығы, оның принципшілдігін, тіпті, отан үшін өз ұлын да оққа байлап беруге дайын бірбеткейлігін ұнататын. Қазіргі шенеуніктердің атын, орынтағын бұлдап, өзінің жеке басының қамы үшін қарнын қампитып, қалтасын толтыратындығына күйінетін. Бүгінгі ел ағаларының елдік мүддеден гөрі, жеке мүддеге қызмет ететіндігі жанын жегідей жейтін. Дидағаңның рухани мектебі біздің өмірімізге азық болар қаншама дүние сыйлады.

Жалпы Дидағаң үшін көп сөзділік жат. Өзінің прозалық шығармалары да аз сөзділігімен, бірақ шынайылығымен, көркемдігімен ерекшеленсе, «Әңгіме емес, әңгімелер» атты публицистикалық жинағы жас журналистердің бағдары мен шырағына айналып үлгерген соны туындылар. «Артық сөз!.. Айтпағым мынау. Мен ішімдегіні иіскеп біл дейтін көп бітеудің бірі емеспін. Бірақ сөйлесем, қысқа да нұсқа сөйлейтінімді білемін. Сәл көбірекке кетсем, жанымдағыны жалықтырмай, тыңдаушымды зеріктірмейтінімді және білемін. Қысқа сөйлеу мені қысқа жазуға да үйреткен. Кейде жүз бет повеске татитын дүниені он-ақ беттік әңгімеге сыйдыра салатын кезім болады. Бұл маған кімнен жұққан, қайдан дарыған? Турасын айтайын, шешемнен! Өзім өскен ортадан» депті Дидағаң «Қысқа сөздің ұстасы» атты анасы туралы шерткен сырында. Әңгімесінің соңында «Жә болдым!  Бұдан әрі созсам, ол: «Мынау не деп бәдіп кеткен», – деуі әбден мүмкін» деген екен. Дидағадан қысқалық тәлімін алып үйренген менің де бұдан әрі соза беруімнің мәні жоқ деп ойлаймын.

Десе де, сөз соңында ол кісінің маған артқан сенімі жайлы да бір-екі ауыз айта кеткен орынды болар деген ойдамын. Дидағаңның тікелей нұсқауымен Орталық Азия зерттеулері институтының  (директоры – Ерлан Қарин) қолдауымен ашылған қазақ тіліндегі тұңғыш интернет портал www.tarlan.kz  – ге жетекшілік еттім. Әрине онлайн басылым жасаудағы тұңғыш қадам болғандықтан, көптеген қателіктер, тіпті онлайнның табиғатын түсінбеген кездерім де болды. Алайда, бұл журналистикадағы жаңа медиа саласына жасалған алғашқы қадам еді. Онда қоғам қайраткерлерімен, саясаткерлермен қызықты сұхбаттар ұйымдастырдық. Ақпарат құралдарында шығатын қызықты материалдарды салып тұрдық. Сол сайттағы Герольд Бельгердің, Болатхан Тайжанның сұхбаттары Қазақстанның түкпір-түкпірінде шығатын өңірлік басылымдарға көшіріліп басылды. Бұның өзі ақпараттың әр алуандығын дамытқан кезең еді деп сипаттауға болады.

«Ел шежіре» қоғамдық қорында істей жүріп, үкіметтік емес ұйымдардың жұмысын қалай үйлестіруге болатынын үйрендім. Қысқасы, Дидағаң маған рухани ұстаз ғана емес, жебеуші періште де бола білді десем артық емес. Өйткені, жоғарыдағы жұмыстардың барлығын Дидағаңның қолдауымен, ұсынуымен атқарған едім. Өмірде тинәмдай жетістікке жеткен болсам, ол  үшін Дидағаң алдында қарыздармын.

Есенгүл Кәпқызы, журналист

“Қазақ әдебиеті”