«Уайым - ер қорғаны, есі барлық». Абай осы өлеңінде «уайымды» категория ретінде қарастырып отыр. Және де «уайымның» антологиялық мәнін, болмыстық мәнін ашып көрсетеді. Уайым ердің қорғаны екен. Сонда ол адам өміріне, өмір сүруші адамға қалайша қорған болмақ, және де неден қорғамақ? Осы кезде Абай дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы «жалған дүние» ұғымын алға тартады. Яғни: «Ат арықтар, тон тозар, қадір кетер». Дүние өткінші, ағын бір судай сарқырап бір орнында тұрмақ емес. Бәрі де өзгереді, бұл дүниеде мәңгі ешнәрсе жоқ. «Бұл дүние қызыл түлкі бұлаңдаған»: дүние алдайды, өтпестей көрінеді. Әсіресе, бұл адамның жастық шағына тән: жас адам өзін қартаймайтындай, осылайша гүл-гүл жайнап жүре беретіндей сезінетіні несі екен? Абай ескертеді: «қартаймастай көрмелік, ойланалық». Дүниемен бірге сен де өзгересің. Жастық шақ, бойдағы тасыған күш - бәрі де уақытша берілген нәрселер, - нақтылай айтқанда -бұл сенің мүмкіндігің. Осы мүмкіндікті жіберіп алма, жіберіп алсаң қайта қайтара алмайсын деп ескертеді. Адам дүниенің жалған екенін неге бірден сезінбейді? Неге оған бірден сезіну қабілеті берілмеген? Өйткені: «жастықта көкірек зор, уайым жоқ». Алдымыздан тағы «уайым» категориясы шықты. Сонда уайым дегеніміз не өзі? Неге Абай осы ұғымға қайта-қайта айналып соға береді? Уайым - дүниенің болмысын, дүниенің сырын аңдататын категория.

«Уайым - ер қорғаны, есі барлық». Абай осы өлеңінде «уайымды» категория ретінде қарастырып отыр. Және де «уайымның» антологиялық мәнін, болмыстық мәнін ашып көрсетеді. Уайым ердің қорғаны екен. Сонда ол адам өміріне, өмір сүруші адамға қалайша қорған болмақ, және де неден қорғамақ? Осы кезде Абай дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы «жалған дүние» ұғымын алға тартады. Яғни: «Ат арықтар, тон тозар, қадір кетер». Дүние өткінші, ағын бір судай сарқырап бір орнында тұрмақ емес. Бәрі де өзгереді, бұл дүниеде мәңгі ешнәрсе жоқ. «Бұл дүние қызыл түлкі бұлаңдаған»: дүние алдайды, өтпестей көрінеді. Әсіресе, бұл адамның жастық шағына тән: жас адам өзін қартаймайтындай, осылайша гүл-гүл жайнап жүре беретіндей сезінетіні несі екен? Абай ескертеді: «қартаймастай көрмелік, ойланалық». Дүниемен бірге сен де өзгересің. Жастық шақ, бойдағы тасыған күш - бәрі де уақытша берілген нәрселер, - нақтылай айтқанда -бұл сенің мүмкіндігің. Осы мүмкіндікті жіберіп алма, жіберіп алсаң қайта қайтара алмайсын деп ескертеді. Адам дүниенің жалған екенін неге бірден сезінбейді? Неге оған бірден сезіну қабілеті берілмеген? Өйткені: «жастықта көкірек зор, уайым жоқ». Алдымыздан тағы «уайым» категориясы шықты. Сонда уайым дегеніміз не өзі? Неге Абай осы ұғымға қайта-қайта айналып соға береді? Уайым - дүниенің болмысын, дүниенің сырын аңдататын категория. Ол - мәңгілікпен салыстырғанда қас-қағымдық адам өмірін тұтастай, басталуы бар өмірдің аяғы да бар екендігін сезінуге мұрсат береді. Уайым болмыстың сырына тереңдеуге мүмкіндік береді. Осы тұтастыққа ие болған адам ғана өз ғұмырына осы тұтастық тұрғысынан көзқарас қалыптастырып еш нәрседен «ғапыл» қалмауға тырысады. Абай «уайым - ер қорғаны» дегенде осы ойды меңзесе керек.

Ал, уайым жоқ жерде бізді алдымыздан не күтіп түрады? Уайым жоқ жерде бізді күлкі күтіп түрады екен, «Күлкі» - уайымға қарама-қарсы категория. Абай: «жастықта бір күлгенің - бір қаралық» дейді. Не айтпақшы? Қалай түсінуге болады? Таратып көрелік. «Қара» - қазақ ұғымында «мал» деген ұғымды білдіреді. Ал, «мал» -байлықтың көрсеткіші. «Бір қаралық» - бұл жерде белгілі бір құнның мөлшерін көрсетіп тұр. Яғни, сөз күлкінің құны туралы болып отыр. Күлкі қымбат тұрады: «бір күлгенің - бір қаралық», қазір жас кезіңде күлгенмен ертең құнын төлеуге тура келеді. Өмір - қатал. Тіршіліктің темірдей бұлжымас заңдылықтары бар - оның аты экономика. Егер сен нағыз қайрат қылатын кезде қайрат қылмай, мүмкіндігіңді жіберіп алсаң, өмір сені аямайды. Иллюзия - жастыққа тән нәрсе, бірақ оның де сейілетін кезі болады. Сол кезде тіршілік боямасыз, бар ұсқынсыз кейпімен алдыңнан шығады. Оның аты - «жарлылық, жалынышты, жалтаң көздік, сүйкімі-икемі жоқ шалдуарлық». Сөз жоқ, Абай бұл жерде реалистік әрі прагматикалық ойдың иесі ретінде көрініс береді. Ол ақыл айтады, бірақ жалаң ақыл айтушылыққа (менторлыққа) ұрынбайды, кеңес береді, бірақ догматизмнен ада. Жас адамға қалай күлме деп айтасың? Сондықтан Абай «күлме» демейді, «күлкі бақпа» дейді, құмарлық қылма демейді, «салынба» дейді.

Сонымен, «Бір дәурен кемді күнге - бозбалалық» деп басталатын өлеңде бастау алған «уайым - күлкі» антитезасы «төртінші сөзде» өз жалғасын табады. Бүл «сөзінде» ол күлкіні мастыққа теңейді. «Мастық» - өмірден, өмір проблемаларынан саналы түрде қашу болып табылады, «Уайым», керісінше, өмірді тұтастай қабылдай отырып оның бүкіл проблемаларын көз алдыңда ұстау болып табылады. Бірақ, сен мас  болдың екен деп проблема проблема болудан қалмайды, тіршілік өзінің заңды жолымен жалғаса бермек. Сонда, сайып келгенде, ұтылатын тағы өзің. Абай мұны былайша түйіндейді: «Бұлай болғанда, күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек. Осындай ғафилдік көп өткізіп, елемеген кісінің не дүниеде, не ахиретте басы бір ауырмай қалмаса керек». Енді ойланайық: неге Абай уайымға сонша шұқшия көңіл бөледі? Сонда не, адамға уайымсыз өмір сүруге болмай ма? Адам өзі қашаннан уайымсыздыққа ұмтылмай ма? Уайым - ол ауыртпалық, қайғы, шер, мұң емес пе? Адам өзі қайғы - мұңсыз, уайымсыз өмір сүріп пе еді? Иә, өмір сүрген. Не ішем, не кием демей Адам ата мен Хауа ана жұмақта өмір сүрген. Жұмақ - проблемасыз өмір, сен үшін бәрін Алла тағала шешіп қойған, тек өз рахатыңа беріл де өмір сүре бер. Ол кезде Адам ата мен Хауа анада ой, сана, ұят, жақсылық пен жамандық-тың парқын айыра білу, және ең бастысы - таңдау еркі сияқты адами қасиеттер болмаған секілді. Осы орайда американдық философ Э. Фромның жұмақтағы адам - әлі табиғат пен жануарлар дүниесінен бөлінбеген адамның мифологиялық образы деген ойы көкейге қонады. Ал, жеме деген нәрсені жеп Жаратушының еркіне қарсы келе отырып Адам, адам болғанда да жұмақтағы адам сол кездің өлшемімен алғанда жойдасыз батыл әрекетке барады, сөйтіп ол өзіндік ерікке ие болады, бүгіннен бастап ол жақсылық пен жамандықты айыра білетін адамға, яғни, таңдау еркі бар адамға айналады. Жұмақта өзіндік еркі бар адамның қажеті жоқ: Құдай қаһарына мініп, өлшеулі ғұмыр беріп адамды жер бетіне қуып жіберді. Жаратушы ендігі жерде адамның проблемасын шешуден бас тартқандықтан да - бүкіл ауыртпашылық енді оның өз мойнына түсетін болды. Адам жазаланды. Енді оның ахиретке дейінгі өмірі, яғни, Жаратушысына қайтып оралғанға дейінгі өмірі өз қолында қалатын болды. Тамақ табу, ұрпақ өсіру, адамдық атын жоғалтпай ақыретте есеп беру - не керек, сансыз проблема мой­нына түсті. Осының бәрі адамға енді уайым болды: тамақты қайдан табам, ауру-сырқаудан қалай аман болам, қарттықты қалай қарсы алам деген сансыз ой жанын жегідей жеді. Сонда ойлаймыз - адам адам болғаннан соң уайымсыз болуы мүмкін емес. Жаңа туған жас сәби уайымсыз, - бірақ бұл адам өміріндегі қысқа да тәтті мезеттік қана шақ, - өйткені оны алда өмірдің талай өткелеңдері күтіп тұрғаны даусыз. Сосын, ақыл-есі түзу емес адамда уайым жоқ: ол үшін бүкіл проблема шешілген. Өйткені онда ой жоқ. Немесе адамдық кейпінен ажырап азғындаған адамда уайым болмауы әбден мүмкін. Оның уайымы - тек қарнын толтыру, бұл өзі тіпті уайым емес - жануарлық инстинкт. Сонда уайым оймен, санамен тығыз байланысты. Абайдың уайым-қайғыны адамдықтың өлшемі ретінде қарастырып отыруы да содан ба деп ойлаймыз. Сондықтан да Абай: «Әрбір уайым-қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына, не ахирет шаруасына өзгеден жинақырақ болса керек. Әрбір жинақылықтың түбі кеніш болса керек» - дейді. «Жинақылықтың түбі кеніш» дегені өзінен өзі түсінікті. Кеніш - байлық, қазына, қор деген ұғымдарды береді. Абай өз заманының перзенті. Капиталистік қатынастар дендеп ене бастаған қазақ даласына бүрынғыдай ашып шашылуды замана көтермейді. Абай дәулетке жол нұсқай отырып екі бірдей кенішті меңзейді: бірі - материалдық байлықтан құралатын кеніш, екіншісі - ой кеніші. Екеуі де Абай сілтеген жолмен  уайым-қайғы ойлағыш адамға беріледі, уайым-қайғы ойлау арқылы келеді. Осы жолдарды саралай отырып Абай қазақ сахарасында еңбек ету этикасын қалыптастырғанын байқаймыз. Бұл еңбек этикасына қазақ даласы бүгін де зәру болып отыр.

Жоғарыда айттық, уайым-қайғы адамға ауыртпашылық әкеледі деп. Сондықтан Абай: «Енді олай болғанда, үнемі уайым-қайғыменен жүре аламыз ба? Үнемі уайым-қайғыға жан шыдай ма екен? Үнемі күлмей жүре аламыз ба, үнемі күлмей жүруге жан шыдай ма екен?" -деп ескертеді. Ескерте отырып тағы өзі жауабын береді: «Жоқ, мен үнемі уайым-қайғыменен бол демеймін. Уайым-қайғысыздығыңа уайым-қайғы қыл-дағы, сол уайым-қайғысыздықтан құтыларлық орынды харакет табу керек, һәм қылу керек. Әрбір орынды ха-ракет өзі де уайым-қайғыны азайтады, орынсыз күлкімен азайтпа қайғыны, орынды харакетпен азайт!» «Уайым-қайғысыздығыңа уайым қыл...»

Неліктен мен уайым-қайғысыздығыма уайым қылуым керек? Оны қалайтындай, тілейтіндей не қажеттілік бар? Ол сондай қат, зәру нәрсе ме сонша? Адамға уайым-қайғысыз өмір сүруге болмай ма? Біз Абай ойының сілеміне түсу үшін көптеген сұрақтар қойдық. Біз Абайдан ғана емес, - өзімізден де сұрап отырмыз. Абаймен қоса өзіміз де жауап беруіміз керек. Бір қызығы - біздің жауабымыз Абайдың жауабымен сәйкес келіп жатуы керек. Және де бұл сәйкестік мәтіннің әрі қарай ашылуының алғышарты әрі кілті болмақ деп топшылаймыз.

Сонымен, неге уайым-қайғысыздығымызға уайым қылуымыз керек? Өйткені уайым-қайғысыз адам болмайды. Жоғарыда айттық,  уайым-қайғы - адамдықтың өлшемі деп. Уайым-қайғысыз - аң-құс, жануарлар әлемі. Ал адамның жануардан айырмашылығы неде? Ұқсастығы неде? Адам да жануарлар тәрізді қоректенеді, ұйықтайды, ұрпақ өрбітеді. Бірақ жануарларда өткен жоқ, болашақ жоқ, олар адам сияқты қайтыс болмайды, қайтыс болатынын білмейді - олар өледі, не оларды өлтіреді. Ал адамды адам қылып түрған, оны осы жануарлық табиғатынан биіктететін не? - Оның ақыл-ойы, санасы. Осы ақыл-ой, санаға қатысты туындайтын сүрақтар. Оны философияда метафизикалық сұрақтар деп атайды. Ол қандай сұрақтар? Ол: мен не үшін дүниеге келдім? Менің өмірімнің мәні неде? О дүние бар ма? Бақыт дегеніміз не? Құдай бар ма? Жұмақ пен тозақ деген не? - сынды сауалдар. Осы тақылеттес сауалдар адамның малдан айырмашылығын білдіре отырып оны уайым-қайғыға жетелейді. Абай «уайым-қайғысыздығыңа уайым қыл» дегенде адамша емес, хайуанша өмір сүріп жатқаныңа уайым қыл деп тұрған жоқ па? Саналы адам әйтеуір өмірінен бір мән-мағына табуға тырысады. Ол өмірінің мәнін «дүние шаруасынан» - бала өсіріп артында із қалдырудан, еңбектеніп мал жиып баюдан, не өнер - ғылымнан іздеуі мүмкін. Не ахиреттің қамын ойлап өмірін Құдайға құлшылық етуге арнап өмірінің мәнін дін бағудан, яғни, «ахирет шаруасынан» табуы мүмкін. Ал уайым-қайғысыз адам «хайуанша өзі үшін оттап», бір тамағынан басқаны білмейтін, еш мәнді іспен айналыспайтын қолы бос адам. Сондықтан Абай: «сол уайым-қайғысыздықтан құтыларлық орынды харакет табу керек һәм қылу керек» - дейді. Ол уайым-қайғыдан құтқаратын қандай орынды әрекет? Жауапты тағы Абайдың өзі айтады:

«Әуелі өнер ізделік, қолдан келсе,

Ең болмаса, еңбекпенен мал табалық».

Уайым-қайғысыздықтан құтқаратын, ең алдымен, өнер екен. Иә, өнер. Адамды қыбырлаған тіршілік иелерінен бөліп алып рухын аспандататын, сөйтіп адами болмысын паш ететін де, ең алдымен осы өнер. Адамның биік рухани қажеттіліктеріне, сұранымына жауап беріп, жүрегіне мейірім, санасына сәуле құятын да, адамның адам екендігін бір сәт еске салып табиғатпен, ғарышпен үйлесімге жетелейтін де осы өнер. Сондықтан Абай бірінші орынға әлбетте өнерді қояды. Бірақ бұл жалпы жұрттың қолынан келе бермейтін адами болмыстың биік сатысы. Қазақтар «өнер алды - қызыл тіл» дей отырып тіл өнеріне, оның ішінде, әсіресе ақындық, шешендік, жыршылық-жыраулық өнеріне қатты ден қояды. Тіл өнерінің қай-қайсысы болмасын туған халқыңның мәдениетін, тарихын, салт-санасын жетік білуді талап ететіні сөзсіз. Ендеше, Абайдың адамды адам ететін өнерді бірінші орынға қоюы түсінікті жайт. Өнерге қабілеттілік - туа бітетін қасиет. Өнер киесі екінің біріне қона бермейтінін, қонған күнде де оған ерекше бап, күтім, өлшеусіз еңбек керек екенін ескере отырып Абайдың «қолдан келсе» деп ескертетіні содан ба дейміз. Ал өнер киесі қонбаған жағдайда не істемекпіз? Уайым-қайғыдан бізді не құтқарады? Тіршіліктің мәнін неден табамыз? «Онда, - дейді Абай, - ең болмаса, еңбекпенен мал табалық». Бұл екеуін де Абай «орын­ды харакетке» жатқызады. Орынды харакет дей оты­рып ол «орынсыз» харакеттің болуы мүмкін екенін де меңзейді. «Орынсыз» харакет - адамды адам ретінде аздыратын, яғни, оның адами болмысының ашылуына кедергі келтіретін харакеттер. Ал, орынды харакет, керісінше, адамды адам ретінде дамыта отырып, оның адамшылығын сақтай отырып, адами болмысының ашы­луына алып келеді. Бұл «орынды харакетті» табу аз, оны «қылу» керек. «Қылу» - жүзеге асыру деген сөз. Біз көбінесе орынды харакетті табуға ақылымыз жеткенмен оны жүзеге асыруға қайратымыз жетпей жатады. Сондықтан да Абай «қылу керек» дегенде орынды харакетті табу үшін адамға ақыл, оны жүзеге асыратын қайрат, қайраттан туындайтын батылдық, шешімталдық секілді қасиеттер керек деп тұрған сияқты.

«Әрбір орынды харакет өзі де уайым-қайғыны азайтады». Сонымен, әрбір орынды харакеттің уайым-қайғыны азайтатын күші бар екен. Орынды харакеттің мүндай күшке ие болуынын себебі неде? Сұрақ қойылды, - енді жауап беріп көрелік. Әрбір Адам белгілі бір мақсатпен жаратылған. Сен дүниеге келдің бе, сенің орның бар. Ол орын саған ғана арналған, және оны сенен басқа ешкім де иелене алмайды. Орынды харакет - сол дүниедегі өз орныңа сай харакет. Абай бұл ойын: «Сен де бір кірпіш  дүниеге кетігін тап та, бар, қалан!» - деп образды түрде жеткізеді. Дүниенің болмысы, сыры өз ішінде  өзіне- өзі тең. Ол ер кірпіші өз орнында, шебер қиюластырылған мінсіз нәрсе. Оның аты үйлесім, гармония. Адамның мақсаты - осы гармонияға ие болу. Ол бір кезде гармонияға ие болып еді, оның аты жұмақ еді. Оны ол жоғалтып алды. Содан бері адамды мұң иектеді, уайым-қайғы еңсесін басты. Орынды харакет - адам болмысының ашылуының кепілі. Адам болмысына сай әрекет еткенде ғана үйлесімге ие болмақ. Ал, үйлесім өз кезегінде уайым-қайғыны азайтпақ. Әрі қарай Абай: «.. .орынсыз күлкімен азайтпа қайғыны, орынды харакетпен азайт!» - деп айтар ойын түйіндейді. Харакет-әрекет, іс-қимыл, қозғалыс. Оның қарама-қарсы ұғымы-тыныштық, әрекетсіздік. Адам адам болғаннан кейін қашанда жанының рақаты тыныштықты сүйеді, һәм соған ұмтылады. Бірақ тыныштыққа, яғни, қайғысыздыққа тыныштық арқылы, қайғысыздық арқылы - бос күлкі арқылы жетуге болмайды. Бос күлкімен қанша жерден өзіңді алдаусыратқанмен бәрібір істелмеген іс, шешілмеген проблема жаныңды жай таптырмайды. Тек қана әрекет арқылы, алдында күтіп түрған проблеманы шешкенде ғана жаның жай таппақ. Ал, адам қайғыдан қашып бос күлкіге салынса-ақ аза бастайды. Осы орайда «Тамырдың дәмі» жинағының авторы қытай ойшылы Хун Цзыченнің ойы пікірімізді қуаттай түспек. Ол былай дейді: «Тыныштықтың ішіндегі тыныштық - нағыз тыныштық емес. Тек тыныштыққа қозғалыс арқылы ие болғанда ғана шын мәнінде аспан табиғатының парқына жетесің. Сауықтың арасындағы сауық - нағыз қуаныш емес. Тек қана қайғы арқылы қуаныштың не екенін ұққан кезде жүректің немен өмір сүретінін түсінесің».

«Шығар есігін таба алмай, уайым-қайғының ішіне кіріп алып, қамалып қалмақ, ол өзі де - бір антұрғандық» -дейді Абай. Яғни, ол бұл жерде уайым-қайғының абсолюттік ролін жоққа шығара отырып, оның салыстырмалылығын көрсетеді. Уайым-қайғының ішіне кіріп алып, қамалып қалмақ - антұрғандық, яғни жаман нәрсе, келеңсіз құбылыс. Уайым-қайғыға салынған адам өмір сүру қабілетін тоқтатып, іштей мүжіліп не ауруға, не кеселге ұшырап, не бір басқа пәле-жалаға ұрынып өз өмірін жойып жіберуі бек мүмкін. Қазақ мұндай уайымның түріне «сары уайым» деп айдар тағып, келеңсіз құбылыс деп есептеген. Абайдың айтып отырғаны - осы «сары уайым». Ал, уайым-қайғының адам өміріндегі салыстырмалылығының мәні неде? Ол қай кезеңге дейін қажет? Біздің ойымызша, уайым-қайғы дүниенің болмысына бойлау үшін қажет. Адам ә дегенде тіршіліктің беткі қабатында еш кедергісіз сырғанап қана өмір сүреді. Оны біз адамның уайым-қайғысыз жастық шағы деп атаймыз. Бірақ, адам адам болуы үшін тіршіліктің тереңіне бойлау шарт. Ал «дүние - үлкен көлдің» бетімен сырғанап, қалқып кете берсең малдан айырмашылығың неде? Өзге тіршілік иелерінен айырмашылығың неде? Ал адамды тіршілік иесі ретіндегі қалпынан бір сәт жұлып алып тіршіліктің тереңіне бойлататын да, сөйтіп адамдық жолға салатын да осы уайым-қайғы. Яғни, уайым-қайғы адамды адамдық жолға салуға дейін ғана керек екен. Яғни, уайым-қайғы адам үшін өз алдына бір мұрат емес, адамдықтың биігіне апарар жолдағы қажетті де, соқпай кетуге еш мүмкін емес бекет. Ал уайым-қайғы уайым-қайғы үшін болып өзіндік мақсатқа айналғанда адам өміріне қауіп-қатер әкеледі екен. Абайдың «антұрғандық» деп отырғаны да осы ма деп ойлаймыз. Сонымен қатар адам уайым-қайғы арқылы тіршіліктің тереңіне бойлай отырып өзінің адамдық атына сай бойына жүк алады. Адам тіршіліктің тереңдігіне қаншалықты бойлай алады, соншалықты өзіне тиесілі жүкті иығына артады. Адамның қабілет-қарымы, жаратылысы қаншалықты зор болған сайын - көтеретін жүгі де ауырлай түспек. Осындайда Мағжан ақынның: «сұм өмір абақты ғой саналыға» - деген ойы ұстазы «хакім Абаймен» үндес жатыр деп ой­лаймыз. Және адам осы өзіне тиесілі жүгін тағдыр атты бұралаң жолмен қайыспай көтеріп өткенде ғана өз адамдық бітім-болмысын аша алады.

Әрі қарай Абай: «...және әрбір жаман кісінің қылығына күлсең, оған рахаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл, ызалы күлкі өзі де - қайғы. Ондай күлкіге өзің де салынбассың...» - деген ой айтады. Жә, жаман кісінің қылығын көргенде туындайтын күлкінің екі түрі бар екен: бірі - рахаттанып, айызың қана күлу, екіншісі - ызалы күлкі. Абай осы екі күлкінің біріншісін сөгіп, екіншісін құп алады. Неге? Ойланып көрелік. Біреудің кемістігіне рахаттанып күлу - не күндеуден, не табалаудан туады. Бұл жерде «күл болмасаң бұл бол» принципі жүмыс істейді. Демек, бүл жерде ол адамға қатысты: «бұл да менің туысым ғой», не: «бұл да менің қандасым ғой», не, тіпті болмаса: «бұл да адамның баласы ғой» - деген ой туындамайды. Яғни, бұл күлкімен біз ол адамды адамдық санаттан, адамзаттық қауымдастық санатынан алдын-ала шығарып тастап тұрмыз. Сонымен қатар, ол адаммен бірге, бір мезгілде өзімізді де адамзаттық қауымдастық санатынан терістеп тұрмыз. Өйткені, өзіңді адамзаттық қауымдастық санатында сезіну - сол қауымдастықтың өзіңдей тең құқылы мүшесіне қатысты жауапкершілік сезімін тудырады. Ал, жауапкершілік сезімі бар адам басқаның кемшілігіне рахаттанып күлмейді, жаны ашып, ыза болып күледі. Яғни, ызалы күлкі - өзіңді де, өзгені де адамзаттық қауымдастықтың тең құқылы мүшесі сезінуден туындайды. Ызалы күлкі -жамандықту көру, көре отырып - күйіну. Ал, күйініштің арғы жағында әмәнда: «неге жақсы болмайды» -  деген игі тілек жатады. Ызалы күлкі өзі де - қайғы. Ал, қайғылы күлкі адамды күлкіге салынудан, яғни, мастықтан сақ-тайды. Адамның адамшылық жолынан ауытқымауына септігін тигізеді. Одан әрі Абай: «...әрбір жақсы адамның жақсылық тапқанына рақаттанып күлсең, оның жақсылықты жақсылығынан тапқандығын ғибрат көріп күл. Әрбір ғибрат алмақтың өзі де мастыққа жібермей, уақытымен тоқтатады» - дейді. Бұдан ұққанымыз - әрбір жақсы адамның жақсылық тапқанына рақаттанып күлуге болады екен. Күлкі - тек жақсылыққа арналуы керек. Жалпы, күлкі - адамның бойын қуаныш кернегенде пайда болатын феномен. Күлкі жетіскендікті, адам бойындағы болмыс шарасынан асып-төгіліп адам бойына сыймағанда пайда болады. Ал, күлкінің антонимі - қайғы,керісінше, болмыстың тапшылығынан туындайды. Ендеше, жамандықтың қайғы шақыруы, ал, керісінше, -жақсылықтың қуаныш, күлкі тудыруы табиғи, һәм адам­ды бұзбайтын нәрсе. «Жақсылықты жақсылығынан тапқандығын ғибрат етіп күл» дегенде өзгенің жақсылығын мойындау жатыр. Ал, мойындау өз кезегінде «мен де осындай болсам екен» деген ізгі талпынысты тудырмақ. Ғибрат алу, яғни, үлгі тұту - адамның өз бойындағы жақсылықтың пайда болуына негіз болмақ, оның дамуына жол ашпақ. Абай «ғибрат алмақтың өзі де мастыққа жібермей, уақытымен тоқтатады» дегенде осы ойды меңзеген болар деп ойлаймыз.

Мастық - шектен шығушылық. Шектен шыққан адам, өз өлшемінен, шығып кеткен адам өз бойын билей алмай, өзінің мүмкіндігі мен шамасын айырудан қалады. Ал, жаратушы әрбір адамға өлшеулі қабілет, өлшеулі ақыл-парасат берген.

Білдік, әр адамның қалыбы бар екен. Ешкім қанша тырысқанмен өз қалыбынан аса алмақ емес. Уайым-қайғы әр адамның өз қалыбын бағамдауға шақырса, күлкі-керісінше,  адамның шектен шығып кетуіне жол ашады. Ал, шектен шығушылық - қашанда адамды аздыратын, кері кетіретін жол. Тағы да Абай: «Әр нәрсенің өлшемі бар, өлшемінен асып кетсе боғы шығады» - деп ескертеді. Бұл қағида жекелеген құбылысқа қандай қатысы болса, адамға да сондай қатысты. Абайдың бізді мастықтан сонша шошына сақтандыратыны содан ба дейміз. Сонымен мағлұм болды: мастықтың емі - уайым-қайғы мен жақсылықтан ғибрат алу екен. Күлкі хақында ойын түйіндей келе Абай: «Көп күлкінің бәрін де мақтағаным жоқ, оның ішінде бір күлкі бар-ау - Құдай жаратқан орныменен іштен, көкіректен келмейді, қолдан жасап, сырты менен бет-аузын түзеп, бай-бай күлкінің әнін сәндеп, әдемішілік үшін күлетін бояма күлкі» - дейді. Ол бұл ойымен не айтпақ? Ойла­нып көрелік. «Көп күлкінің бәрін де мақтағаным жоқ» дегенде Абай жалпы күлкі атаулыға өзінің көзқарасын білдіріп отыр. Күлме демеймін, бірақ күлкі мақтауға тұрмайды деп отыр. Неліктен? Өйткені «күлкі бір өзі мастық екенін, әрбір мас  кісіден ғафил көп өтетұғынын да, әрбір мастың сөйлеген кезінде бас ауыртатығынын» ол осы төртінші сөзінің басында-ақ ескерткен. Демек, күлкінің антологиялық мәні - мастық. Бұл антологиялық мәні жағынан барлық күлкі тең. Оның өлшемін сақтамаса, ол адамға қасірет әкеледі. Сондықтан, Абай күлкінің бәрін де мақтамайды. Бірақ, осы барлық күлкінің ішінен бір күлкіні ол ерекше атап көрсетеді. Ол - бояма, жасанды күлкі. Егер алдынғы күлкілер адамды мастыққа жетелеп тұрғаныменен «Құдай жаратқан орныменен, іштен, көкіректен келіп тұрса» - бұл күлкінің жөні мүлде бөлек -  ол қолдан, сырттан жасалған жасанды күлкі. Мұндай күлкі Абайдың тіпті жиіркенішін тудырады. Міне, осымен біз Абайдың күлкі феноменіне тоқталған ойын өз әліміз келгенше талдап, түсіндіріп көрген ұмтылысымызды тәмамдаймыз.

«qogam.kz» cайты