«ۋايىم - ەر قورعانى، ەسى بارلىق». اباي وسى ولەڭىندە «ۋايىمدى» كاتەگوريا رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. جانە دە «ۋايىمنىڭ» انتولوگيالىق ءمانىن، بولمىستىق ءمانىن اشىپ كورسەتەدى. ۋايىم ەردىڭ قورعانى ەكەن. سوندا ول ادام ومىرىنە، ءومىر ءسۇرۋشى ادامعا قالايشا قورعان بولماق، جانە دە نەدەن قورعاماق؟ وسى كەزدە اباي ءداستۇرلى قازاق دۇنيەتانىمىنداعى «جالعان دۇنيە» ۇعىمىن العا تارتادى. ياعني: «ات ارىقتار، تون توزار، قادىر كەتەر». دۇنيە وتكىنشى، اعىن ءبىر سۋداي سارقىراپ ءبىر ورنىندا تۇرماق ەمەس. ءبارى دە وزگەرەدى، بۇل دۇنيەدە ماڭگى ەشنارسە جوق. «بۇل دۇنيە قىزىل تۇلكى بۇلاڭداعان»: دۇنيە الدايدى، وتپەستەي كورىنەدى. اسىرەسە، بۇل ادامنىڭ جاستىق شاعىنا ءتان: جاس ادام ءوزىن قارتايمايتىنداي، وسىلايشا گۇل-گۇل جايناپ جۇرە بەرەتىندەي سەزىنەتىنى نەسى ەكەن؟ اباي ەسكەرتەدى: «قارتايماستاي كورمەلىك، ويلانالىق». دۇنيەمەن بىرگە سەن دە وزگەرەسىڭ. جاستىق شاق، بويداعى تاسىعان كۇش - ءبارى دە ۋاقىتشا بەرىلگەن نارسەلەر، - ناقتىلاي ايتقاندا -بۇل سەنىڭ مۇمكىندىگىڭ. وسى مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الما، جىبەرىپ الساڭ قايتا قايتارا المايسىن دەپ ەسكەرتەدى. ادام دۇنيەنىڭ جالعان ەكەنىن نەگە بىردەن سەزىنبەيدى؟ نەگە وعان بىردەن سەزىنۋ قابىلەتى بەرىلمەگەن؟ ويتكەنى: «جاستىقتا كوكىرەك زور، ۋايىم جوق». الدىمىزدان تاعى «ۋايىم» كاتەگورياسى شىقتى. سوندا ۋايىم دەگەنىمىز نە ءوزى؟ نەگە اباي وسى ۇعىمعا قايتا-قايتا اينالىپ سوعا بەرەدى؟ ۋايىم - دۇنيەنىڭ بولمىسىن، دۇنيەنىڭ سىرىن اڭداتاتىن كاتەگوريا.

«ۋايىم - ەر قورعانى، ەسى بارلىق». اباي وسى ولەڭىندە «ۋايىمدى» كاتەگوريا رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. جانە دە «ۋايىمنىڭ» انتولوگيالىق ءمانىن، بولمىستىق ءمانىن اشىپ كورسەتەدى. ۋايىم ەردىڭ قورعانى ەكەن. سوندا ول ادام ومىرىنە، ءومىر ءسۇرۋشى ادامعا قالايشا قورعان بولماق، جانە دە نەدەن قورعاماق؟ وسى كەزدە اباي ءداستۇرلى قازاق دۇنيەتانىمىنداعى «جالعان دۇنيە» ۇعىمىن العا تارتادى. ياعني: «ات ارىقتار، تون توزار، قادىر كەتەر». دۇنيە وتكىنشى، اعىن ءبىر سۋداي سارقىراپ ءبىر ورنىندا تۇرماق ەمەس. ءبارى دە وزگەرەدى، بۇل دۇنيەدە ماڭگى ەشنارسە جوق. «بۇل دۇنيە قىزىل تۇلكى بۇلاڭداعان»: دۇنيە الدايدى، وتپەستەي كورىنەدى. اسىرەسە، بۇل ادامنىڭ جاستىق شاعىنا ءتان: جاس ادام ءوزىن قارتايمايتىنداي، وسىلايشا گۇل-گۇل جايناپ جۇرە بەرەتىندەي سەزىنەتىنى نەسى ەكەن؟ اباي ەسكەرتەدى: «قارتايماستاي كورمەلىك، ويلانالىق». دۇنيەمەن بىرگە سەن دە وزگەرەسىڭ. جاستىق شاق، بويداعى تاسىعان كۇش - ءبارى دە ۋاقىتشا بەرىلگەن نارسەلەر، - ناقتىلاي ايتقاندا -بۇل سەنىڭ مۇمكىندىگىڭ. وسى مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الما، جىبەرىپ الساڭ قايتا قايتارا المايسىن دەپ ەسكەرتەدى. ادام دۇنيەنىڭ جالعان ەكەنىن نەگە بىردەن سەزىنبەيدى؟ نەگە وعان بىردەن سەزىنۋ قابىلەتى بەرىلمەگەن؟ ويتكەنى: «جاستىقتا كوكىرەك زور، ۋايىم جوق». الدىمىزدان تاعى «ۋايىم» كاتەگورياسى شىقتى. سوندا ۋايىم دەگەنىمىز نە ءوزى؟ نەگە اباي وسى ۇعىمعا قايتا-قايتا اينالىپ سوعا بەرەدى؟ ۋايىم - دۇنيەنىڭ بولمىسىن، دۇنيەنىڭ سىرىن اڭداتاتىن كاتەگوريا. ول - ماڭگىلىكپەن سالىستىرعاندا قاس-قاعىمدىق ادام ءومىرىن تۇتاستاي، باستالۋى بار ءومىردىڭ اياعى دا بار ەكەندىگىن سەزىنۋگە مۇرسات بەرەدى. ۋايىم بولمىستىڭ سىرىنا تەرەڭدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى تۇتاستىققا يە بولعان ادام عانا ءوز عۇمىرىنا وسى تۇتاستىق تۇرعىسىنان كوزقاراس قالىپتاستىرىپ ەش نارسەدەن «عاپىل» قالماۋعا تىرىسادى. اباي «ۋايىم - ەر قورعانى» دەگەندە وسى ويدى مەڭزەسە كەرەك.

ال، ۋايىم جوق جەردە ءبىزدى الدىمىزدان نە كۇتىپ ءتۇرادى؟ ۋايىم جوق جەردە ءبىزدى كۇلكى كۇتىپ ءتۇرادى ەكەن، «كۇلكى» - ۋايىمعا قاراما-قارسى كاتەگوريا. اباي: «جاستىقتا ءبىر كۇلگەنىڭ - ءبىر قارالىق» دەيدى. نە ايتپاقشى؟ قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ تاراتىپ كورەلىك. «قارا» - قازاق ۇعىمىندا «مال» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ال، «مال» -بايلىقتىڭ كورسەتكىشى. «ءبىر قارالىق» - بۇل جەردە بەلگىلى ءبىر قۇننىڭ مولشەرىن كورسەتىپ تۇر. ياعني، ءسوز كۇلكىنىڭ قۇنى تۋرالى بولىپ وتىر. كۇلكى قىمبات تۇرادى: «ءبىر كۇلگەنىڭ - ءبىر قارالىق»، قازىر جاس كەزىڭدە كۇلگەنمەن ەرتەڭ قۇنىن تولەۋگە تۋرا كەلەدى. ءومىر - قاتال. تىرشىلىكتىڭ تەمىردەي بۇلجىماس زاڭدىلىقتارى بار - ونىڭ اتى ەكونوميكا. ەگەر سەن ناعىز قايرات قىلاتىن كەزدە قايرات قىلماي، مۇمكىندىگىڭدى جىبەرىپ الساڭ، ءومىر سەنى ايامايدى. يلليۋزيا - جاستىققا ءتان نارسە، بىراق ونىڭ دە سەيىلەتىن كەزى بولادى. سول كەزدە تىرشىلىك بوياماسىز، بار ۇسقىنسىز كەيپىمەن الدىڭنان شىعادى. ونىڭ اتى - «جارلىلىق، جالىنىشتى، جالتاڭ كوزدىك، سۇيكىمى-يكەمى جوق شالدۋارلىق». ءسوز جوق، اباي بۇل جەردە رەاليستىك ءارى پراگماتيكالىق ويدىڭ يەسى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. ول اقىل ايتادى، بىراق جالاڭ اقىل ايتۋشىلىققا (مەنتورلىققا) ۇرىنبايدى، كەڭەس بەرەدى، بىراق دوگماتيزمنەن ادا. جاس ادامعا قالاي كۇلمە دەپ ايتاسىڭ؟ سوندىقتان اباي «كۇلمە» دەمەيدى، «كۇلكى باقپا» دەيدى، قۇمارلىق قىلما دەمەيدى، «سالىنبا» دەيدى.

سونىمەن، «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە - بوزبالالىق» دەپ باستالاتىن ولەڭدە باستاۋ العان «ۋايىم - كۇلكى» انتيتەزاسى «ءتورتىنشى سوزدە» ءوز جالعاسىن تابادى. ءبۇل «سوزىندە» ول كۇلكىنى ماستىققا تەڭەيدى. «ماستىق» - ومىردەن، ءومىر پروبلەمالارىنان سانالى تۇردە قاشۋ بولىپ تابىلادى، «ۋايىم»، كەرىسىنشە، ءومىردى تۇتاستاي قابىلداي وتىرىپ ونىڭ بۇكىل پروبلەمالارىن كوز الدىڭدا ۇستاۋ بولىپ تابىلادى. بىراق، سەن ماس  بولدىڭ ەكەن دەپ پروبلەما پروبلەما بولۋدان قالمايدى، تىرشىلىك ءوزىنىڭ زاڭدى جولىمەن جالعاسا بەرمەك. سوندا، سايىپ كەلگەندە، ۇتىلاتىن تاعى ءوزىڭ. اباي مۇنى بىلايشا تۇيىندەيدى: «بۇلاي بولعاندا، كۇلكىگە سالىنعان كىسى نە شارۋادان، نە اقىلدان، نە ۇيات كەلەرلىك ىستەن قۇر، عافيل كوپ وتكىزىپ وتىرسا كەرەك. وسىنداي عافيلدىك كوپ وتكىزىپ، ەلەمەگەن كىسىنىڭ نە دۇنيەدە، نە احيرەتتە باسى ءبىر اۋىرماي قالماسا كەرەك». ەندى ويلانايىق: نەگە اباي ۋايىمعا سونشا شۇقشيا كوڭىل بولەدى؟ سوندا نە، ادامعا ۋايىمسىز ءومىر سۇرۋگە بولماي ما؟ ادام ءوزى قاشاننان ۋايىمسىزدىققا ۇمتىلماي ما؟ ۋايىم - ول اۋىرتپالىق، قايعى، شەر، مۇڭ ەمەس پە؟ ادام ءوزى قايعى - مۇڭسىز، ۋايىمسىز ءومىر ءسۇرىپ پە ەدى؟ ءيا، ءومىر سۇرگەن. نە ىشەم، نە كيەم دەمەي ادام اتا مەن حاۋا انا جۇماقتا ءومىر سۇرگەن. جۇماق - پروبلەماسىز ءومىر، سەن ءۇشىن ءبارىن اللا تاعالا شەشىپ قويعان، تەك ءوز راحاتىڭا بەرىل دە ءومىر سۇرە بەر. ول كەزدە ادام اتا مەن حاۋا انادا وي، سانا، ۇيات، جاقسىلىق پەن جاماندىق-تىڭ پارقىن ايىرا ءبىلۋ، جانە ەڭ باستىسى - تاڭداۋ ەركى سياقتى ادامي قاسيەتتەر بولماعان سەكىلدى. وسى ورايدا امەريكاندىق فيلوسوف ە. فرومنىڭ جۇماقتاعى ادام - ءالى تابيعات پەن جانۋارلار دۇنيەسىنەن بولىنبەگەن ادامنىڭ ميفولوگيالىق وبرازى دەگەن ويى كوكەيگە قونادى. ال، جەمە دەگەن نارسەنى جەپ جاراتۋشىنىڭ ەركىنە قارسى كەلە وتىرىپ ادام، ادام بولعاندا دا جۇماقتاعى ادام سول كەزدىڭ ولشەمىمەن العاندا جويداسىز باتىل ارەكەتكە بارادى، ءسويتىپ ول وزىندىك ەرىككە يە بولادى، بۇگىننەن باستاپ ول جاقسىلىق پەن جاماندىقتى ايىرا بىلەتىن ادامعا، ياعني، تاڭداۋ ەركى بار ادامعا اينالادى. جۇماقتا وزىندىك ەركى بار ادامنىڭ قاجەتى جوق: قۇداي قاھارىنا ءمىنىپ، ولشەۋلى عۇمىر بەرىپ ادامدى جەر بەتىنە قۋىپ جىبەردى. جاراتۋشى ەندىگى جەردە ادامنىڭ پروبلەماسىن شەشۋدەن باس تارتقاندىقتان دا - بۇكىل اۋىرتپاشىلىق ەندى ونىڭ ءوز موينىنا تۇسەتىن بولدى. ادام جازالاندى. ەندى ونىڭ احيرەتكە دەيىنگى ءومىرى، ياعني، جاراتۋشىسىنا قايتىپ ورالعانعا دەيىنگى ءومىرى ءوز قولىندا قالاتىن بولدى. تاماق تابۋ، ۇرپاق ءوسىرۋ، ادامدىق اتىن جوعالتپاي اقىرەتتە ەسەپ بەرۋ - نە كەرەك، سانسىز پروبلەما موي­نىنا ءتۇستى. وسىنىڭ ءبارى ادامعا ەندى ۋايىم بولدى: تاماقتى قايدان تابام، اۋرۋ-سىرقاۋدان قالاي امان بولام، قارتتىقتى قالاي قارسى الام دەگەن سانسىز وي جانىن جەگىدەي جەدى. سوندا ويلايمىز - ادام ادام بولعاننان سوڭ ۋايىمسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس. جاڭا تۋعان جاس ءسابي ۋايىمسىز، - بىراق بۇل ادام ومىرىندەگى قىسقا دا ءتاتتى مەزەتتىك قانا شاق، - ويتكەنى ونى الدا ءومىردىڭ تالاي وتكەلەڭدەرى كۇتىپ تۇرعانى داۋسىز. سوسىن، اقىل-ەسى ءتۇزۋ ەمەس ادامدا ۋايىم جوق: ول ءۇشىن بۇكىل پروبلەما شەشىلگەن. ويتكەنى وندا وي جوق. نەمەسە ادامدىق كەيپىنەن اجىراپ ازعىنداعان ادامدا ۋايىم بولماۋى ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۋايىمى - تەك قارنىن تولتىرۋ، بۇل ءوزى ءتىپتى ۋايىم ەمەس - جانۋارلىق ينستينكت. سوندا ۋايىم ويمەن، سانامەن تىعىز بايلانىستى. ابايدىڭ ۋايىم-قايعىنى ادامدىقتىڭ ولشەمى رەتىندە قاراستىرىپ وتىرۋى دا سودان با دەپ ويلايمىز. سوندىقتان دا اباي: «ءاربىر ۋايىم-قايعى ويلاعىش كىسى نە دۇنيە شارۋاسىنا، نە احيرەت شارۋاسىنا وزگەدەن جيناقىراق بولسا كەرەك. ءاربىر جيناقىلىقتىڭ ءتۇبى كەنىش بولسا كەرەك» - دەيدى. «جيناقىلىقتىڭ ءتۇبى كەنىش» دەگەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. كەنىش - بايلىق، قازىنا، قور دەگەن ۇعىمداردى بەرەدى. اباي ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى. كاپيتاليستىك قاتىناستار دەندەپ ەنە باستاعان قازاق دالاسىنا بۇرىنعىداي اشىپ شاشىلۋدى زامانا كوتەرمەيدى. اباي داۋلەتكە جول نۇسقاي وتىرىپ ەكى بىردەي كەنىشتى مەڭزەيدى: ءبىرى - ماتەريالدىق بايلىقتان قۇرالاتىن كەنىش، ەكىنشىسى - وي كەنىشى. ەكەۋى دە اباي سىلتەگەن جولمەن  ۋايىم-قايعى ويلاعىش ادامعا بەرىلەدى، ۋايىم-قايعى ويلاۋ ارقىلى كەلەدى. وسى جولداردى سارالاي وتىرىپ اباي قازاق ساحاراسىندا ەڭبەك ەتۋ ەتيكاسىن قالىپتاستىرعانىن بايقايمىز. بۇل ەڭبەك ەتيكاسىنا قازاق دالاسى بۇگىن دە ءزارۋ بولىپ وتىر.

جوعارىدا ايتتىق، ۋايىم-قايعى ادامعا اۋىرتپاشىلىق اكەلەدى دەپ. سوندىقتان اباي: «ەندى ولاي بولعاندا، ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن جۇرە الامىز با؟ ۇنەمى ۋايىم-قايعىعا جان شىداي ما ەكەن؟ ۇنەمى كۇلمەي جۇرە الامىز با، ۇنەمى كۇلمەي جۇرۋگە جان شىداي ما ەكەن؟" -دەپ ەسكەرتەدى. ەسكەرتە وتىرىپ تاعى ءوزى جاۋابىن بەرەدى: «جوق، مەن ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن بول دەمەيمىن. ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم-قايعى قىل-داعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى حاراكەت تابۋ كەرەك، ءھام قىلۋ كەرەك. ءاربىر ورىندى حا-راكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى، ورىنسىز كۇلكىمەن ازايتپا قايعىنى، ورىندى حاراكەتپەن ازايت!» «ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم قىل...»

نەلىكتەن مەن ۋايىم-قايعىسىزدىعىما ۋايىم قىلۋىم كەرەك؟ ونى قالايتىنداي، تىلەيتىندەي نە قاجەتتىلىك بار؟ ول سونداي قات، ءزارۋ نارسە مە سونشا؟ ادامعا ۋايىم-قايعىسىز ءومىر سۇرۋگە بولماي ما؟ ءبىز اباي ويىنىڭ سىلەمىنە ءتۇسۋ ءۇشىن كوپتەگەن سۇراقتار قويدىق. ءبىز ابايدان عانا ەمەس، - وزىمىزدەن دە سۇراپ وتىرمىز. ابايمەن قوسا ءوزىمىز دە جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. ءبىر قىزىعى - ءبىزدىڭ جاۋابىمىز ابايدىڭ جاۋابىمەن سايكەس كەلىپ جاتۋى كەرەك. جانە دە بۇل سايكەستىك ءماتىننىڭ ءارى قاراي اشىلۋىنىڭ العىشارتى ءارى كىلتى بولماق دەپ توپشىلايمىز.

سونىمەن، نەگە ۋايىم-قايعىسىزدىعىمىزعا ۋايىم قىلۋىمىز كەرەك؟ ويتكەنى ۋايىم-قايعىسىز ادام بولمايدى. جوعارىدا ايتتىق،  ۋايىم-قايعى - ادامدىقتىڭ ولشەمى دەپ. ۋايىم-قايعىسىز - اڭ-قۇس، جانۋارلار الەمى. ال ادامنىڭ جانۋاردان ايىرماشىلىعى نەدە؟ ۇقساستىعى نەدە؟ ادام دا جانۋارلار ءتارىزدى قورەكتەنەدى، ۇيىقتايدى، ۇرپاق وربىتەدى. بىراق جانۋارلاردا وتكەن جوق، بولاشاق جوق، ولار ادام سياقتى قايتىس بولمايدى، قايتىس بولاتىنىن بىلمەيدى - ولار ولەدى، نە ولاردى ولتىرەدى. ال ادامدى ادام قىلىپ تۇرعان، ونى وسى جانۋارلىق تابيعاتىنان بيىكتەتەتىن نە؟ - ونىڭ اقىل-ويى، ساناسى. وسى اقىل-وي، ساناعا قاتىستى تۋىندايتىن سۇراقتار. ونى فيلوسوفيادا مەتافيزيكالىق سۇراقتار دەپ اتايدى. ول قانداي سۇراقتار؟ ول: مەن نە ءۇشىن دۇنيەگە كەلدىم؟ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءمانى نەدە؟ و دۇنيە بار ما؟ باقىت دەگەنىمىز نە؟ قۇداي بار ما؟ جۇماق پەن توزاق دەگەن نە؟ - سىندى ساۋالدار. وسى تاقىلەتتەس ساۋالدار ادامنىڭ مالدان ايىرماشىلىعىن بىلدىرە وتىرىپ ونى ۋايىم-قايعىعا جەتەلەيدى. اباي «ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم قىل» دەگەندە ادامشا ەمەس، حايۋانشا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىڭا ۋايىم قىل دەپ تۇرعان جوق پا؟ سانالى ادام ايتەۋىر ومىرىنەن ءبىر ءمان-ماعىنا تابۋعا تىرىسادى. ول ءومىرىنىڭ ءمانىن «دۇنيە شارۋاسىنان» - بالا ءوسىرىپ ارتىندا ءىز قالدىرۋدان، ەڭبەكتەنىپ مال جيىپ بايۋدان، نە ونەر - عىلىمنان ىزدەۋى مۇمكىن. نە احيرەتتىڭ قامىن ويلاپ ءومىرىن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە ارناپ ءومىرىنىڭ ءمانىن ءدىن باعۋدان، ياعني، «احيرەت شارۋاسىنان» تابۋى مۇمكىن. ال ۋايىم-قايعىسىز ادام «حايۋانشا ءوزى ءۇشىن وتتاپ»، ءبىر تاماعىنان باسقانى بىلمەيتىن، ەش ءماندى ىسپەن اينالىسپايتىن قولى بوس ادام. سوندىقتان اباي: «سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى حاراكەت تابۋ كەرەك ءھام قىلۋ كەرەك» - دەيدى. ول ۋايىم-قايعىدان قۇتقاراتىن قانداي ورىندى ارەكەت؟ جاۋاپتى تاعى ابايدىڭ ءوزى ايتادى:

«اۋەلى ونەر ىزدەلىك، قولدان كەلسە،

ەڭ بولماسا، ەڭبەكپەنەن مال تابالىق».

ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتقاراتىن، ەڭ الدىمەن، ونەر ەكەن. ءيا، ونەر. ادامدى قىبىرلاعان تىرشىلىك يەلەرىنەن ءبولىپ الىپ رۋحىن اسپانداتاتىن، ءسويتىپ ادامي بولمىسىن پاش ەتەتىن دە، ەڭ الدىمەن وسى ونەر. ادامنىڭ بيىك رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىنە، سۇرانىمىنا جاۋاپ بەرىپ، جۇرەگىنە مەيىرىم، ساناسىنا ساۋلە قۇياتىن دا، ادامنىڭ ادام ەكەندىگىن ءبىر ءسات ەسكە سالىپ تابيعاتپەن، عارىشپەن ۇيلەسىمگە جەتەلەيتىن دە وسى ونەر. سوندىقتان اباي ءبىرىنشى ورىنعا البەتتە ونەردى قويادى. بىراق بۇل جالپى جۇرتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ادامي بولمىستىڭ بيىك ساتىسى. قازاقتار «ونەر الدى - قىزىل ءتىل» دەي وتىرىپ ءتىل ونەرىنە، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە اقىندىق، شەشەندىك، جىرشىلىق-جىراۋلىق ونەرىنە قاتتى دەن قويادى. ءتىل ونەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن تۋعان حالقىڭنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، سالت-ساناسىن جەتىك ءبىلۋدى تالاپ ەتەتىنى ءسوزسىز. ەندەشە، ابايدىڭ ادامدى ادام ەتەتىن ونەردى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى تۇسىنىكتى جايت. ونەرگە قابىلەتتىلىك - تۋا بىتەتىن قاسيەت. ونەر كيەسى ەكىنىڭ بىرىنە قونا بەرمەيتىنىن، قونعان كۇندە دە وعان ەرەكشە باپ، كۇتىم، ولشەۋسىز ەڭبەك كەرەك ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ ابايدىڭ «قولدان كەلسە» دەپ ەسكەرتەتىنى سودان با دەيمىز. ال ونەر كيەسى قونباعان جاعدايدا نە ىستەمەكپىز؟ ۋايىم-قايعىدان ءبىزدى نە قۇتقارادى؟ تىرشىلىكتىڭ ءمانىن نەدەن تابامىز؟ «وندا، - دەيدى اباي، - ەڭ بولماسا، ەڭبەكپەنەن مال تابالىق». بۇل ەكەۋىن دە اباي «ورىن­دى حاراكەتكە» جاتقىزادى. ورىندى حاراكەت دەي وتى­رىپ ول «ورىنسىز» حاراكەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە مەڭزەيدى. «ورىنسىز» حاراكەت - ادامدى ادام رەتىندە ازدىراتىن، ياعني، ونىڭ ادامي بولمىسىنىڭ اشىلۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن حاراكەتتەر. ال، ورىندى حاراكەت، كەرىسىنشە، ادامدى ادام رەتىندە دامىتا وتىرىپ، ونىڭ ادامشىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، ادامي بولمىسىنىڭ اشى­لۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل «ورىندى حاراكەتتى» تابۋ از، ونى «قىلۋ» كەرەك. «قىلۋ» - جۇزەگە اسىرۋ دەگەن ءسوز. ءبىز كوبىنەسە ورىندى حاراكەتتى تابۋعا اقىلىمىز جەتكەنمەن ونى جۇزەگە اسىرۋعا قايراتىمىز جەتپەي جاتادى. سوندىقتان دا اباي «قىلۋ كەرەك» دەگەندە ورىندى حاراكەتتى تابۋ ءۇشىن ادامعا اقىل، ونى جۇزەگە اسىراتىن قايرات، قايراتتان تۋىندايتىن باتىلدىق، شەشىمتالدىق سەكىلدى قاسيەتتەر كەرەك دەپ تۇرعان سياقتى.

«ءاربىر ورىندى حاراكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى». سونىمەن، ءاربىر ورىندى حاراكەتتىڭ ۋايىم-قايعىنى ازايتاتىن كۇشى بار ەكەن. ورىندى حاراكەتتىڭ ءمۇنداي كۇشكە يە بولۋىنىن سەبەبى نەدە؟ سۇراق قويىلدى، - ەندى جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. ءاربىر ادام بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن جاراتىلعان. سەن دۇنيەگە كەلدىڭ بە، سەنىڭ ورنىڭ بار. ول ورىن ساعان عانا ارنالعان، جانە ونى سەنەن باسقا ەشكىم دە يەلەنە المايدى. ورىندى حاراكەت - سول دۇنيەدەگى ءوز ورنىڭا ساي حاراكەت. اباي بۇل ويىن: «سەن دە ءبىر كىرپىش  دۇنيەگە كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان!» - دەپ وبرازدى تۇردە جەتكىزەدى. دۇنيەنىڭ بولمىسى، سىرى ءوز ىشىندە  وزىنە- ءوزى تەڭ. ول ەر كىرپىشى ءوز ورنىندا، شەبەر قيۋلاستىرىلعان ءمىنسىز نارسە. ونىڭ اتى ۇيلەسىم، گارمونيا. ادامنىڭ ماقساتى - وسى گارمونياعا يە بولۋ. ول ءبىر كەزدە گارمونياعا يە بولىپ ەدى، ونىڭ اتى جۇماق ەدى. ونى ول جوعالتىپ الدى. سودان بەرى ادامدى مۇڭ يەكتەدى، ۋايىم-قايعى ەڭسەسىن باستى. ورىندى حاراكەت - ادام بولمىسىنىڭ اشىلۋىنىڭ كەپىلى. ادام بولمىسىنا ساي ارەكەت ەتكەندە عانا ۇيلەسىمگە يە بولماق. ال، ۇيلەسىم ءوز كەزەگىندە ۋايىم-قايعىنى ازايتپاق. ءارى قاراي اباي: «.. .ورىنسىز كۇلكىمەن ازايتپا قايعىنى، ورىندى حاراكەتپەن ازايت!» - دەپ ايتار ويىن تۇيىندەيدى. حاراكەت-ارەكەت، ءىس-قيمىل، قوزعالىس. ونىڭ قاراما-قارسى ۇعىمى-تىنىشتىق، ارەكەتسىزدىك. ادام ادام بولعاننان كەيىن قاشاندا جانىنىڭ راقاتى تىنىشتىقتى سۇيەدى، ءھام سوعان ۇمتىلادى. بىراق تىنىشتىققا، ياعني، قايعىسىزدىققا تىنىشتىق ارقىلى، قايعىسىزدىق ارقىلى - بوس كۇلكى ارقىلى جەتۋگە بولمايدى. بوس كۇلكىمەن قانشا جەردەن ءوزىڭدى الداۋسىراتقانمەن ءبارىبىر ىستەلمەگەن ءىس، شەشىلمەگەن پروبلەما جانىڭدى جاي تاپتىرمايدى. تەك قانا ارەكەت ارقىلى، الدىندا كۇتىپ تۇرعان پروبلەمانى شەشكەندە عانا جانىڭ جاي تاپپاق. ال، ادام قايعىدان قاشىپ بوس كۇلكىگە سالىنسا-اق ازا باستايدى. وسى ورايدا «تامىردىڭ ءدامى» جيناعىنىڭ اۆتورى قىتاي ويشىلى حۋن تسزىچەننىڭ ويى پىكىرىمىزدى قۋاتتاي تۇسپەك. ول بىلاي دەيدى: «تىنىشتىقتىڭ ىشىندەگى تىنىشتىق - ناعىز تىنىشتىق ەمەس. تەك تىنىشتىققا قوزعالىس ارقىلى يە بولعاندا عانا شىن مانىندە اسپان تابيعاتىنىڭ پارقىنا جەتەسىڭ. ساۋىقتىڭ اراسىنداعى ساۋىق - ناعىز قۋانىش ەمەس. تەك قانا قايعى ارقىلى قۋانىشتىڭ نە ەكەنىن ۇققان كەزدە جۇرەكتىڭ نەمەن ءومىر سۇرەتىنىن تۇسىنەسىڭ».

«شىعار ەسىگىن تابا الماي، ۋايىم-قايعىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قامالىپ قالماق، ول ءوزى دە - ءبىر انتۇرعاندىق» -دەيدى اباي. ياعني، ول بۇل جەردە ۋايىم-قايعىنىڭ ابسوليۋتتىك ءرولىن جوققا شىعارا وتىرىپ، ونىڭ سالىستىرمالىلىعىن كورسەتەدى. ۋايىم-قايعىنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قامالىپ قالماق - انتۇرعاندىق، ياعني جامان نارسە، كەلەڭسىز قۇبىلىس. ۋايىم-قايعىعا سالىنعان ادام ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىن توقتاتىپ، ىشتەي ءمۇجىلىپ نە اۋرۋعا، نە كەسەلگە ۇشىراپ، نە ءبىر باسقا پالە-جالاعا ۇرىنىپ ءوز ءومىرىن جويىپ جىبەرۋى بەك مۇمكىن. قازاق مۇنداي ۋايىمنىڭ تۇرىنە «سارى ۋايىم» دەپ ايدار تاعىپ، كەلەڭسىز قۇبىلىس دەپ ەسەپتەگەن. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعانى - وسى «سارى ۋايىم». ال، ۋايىم-قايعىنىڭ ادام ومىرىندەگى سالىستىرمالىلىعىنىڭ ءمانى نەدە؟ ول قاي كەزەڭگە دەيىن قاجەت؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۋايىم-قايعى دۇنيەنىڭ بولمىسىنا بويلاۋ ءۇشىن قاجەت. ادام ءا دەگەندە تىرشىلىكتىڭ بەتكى قاباتىندا ەش كەدەرگىسىز سىرعاناپ قانا ءومىر سۇرەدى. ونى ءبىز ادامنىڭ ۋايىم-قايعىسىز جاستىق شاعى دەپ اتايمىز. بىراق، ادام ادام بولۋى ءۇشىن تىرشىلىكتىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ شارت. ال «دۇنيە - ۇلكەن كولدىڭ» بەتىمەن سىرعاناپ، قالقىپ كەتە بەرسەڭ مالدان ايىرماشىلىعىڭ نەدە؟ وزگە تىرشىلىك يەلەرىنەن ايىرماشىلىعىڭ نەدە؟ ال ادامدى تىرشىلىك يەسى رەتىندەگى قالپىنان ءبىر ءسات جۇلىپ الىپ تىرشىلىكتىڭ تەرەڭىنە بويلاتاتىن دا، ءسويتىپ ادامدىق جولعا سالاتىن دا وسى ۋايىم-قايعى. ياعني، ۋايىم-قايعى ادامدى ادامدىق جولعا سالۋعا دەيىن عانا كەرەك ەكەن. ياعني، ۋايىم-قايعى ادام ءۇشىن ءوز الدىنا ءبىر مۇرات ەمەس، ادامدىقتىڭ بيىگىنە اپارار جولداعى قاجەتتى دە، سوقپاي كەتۋگە ەش مۇمكىن ەمەس بەكەت. ال ۋايىم-قايعى ۋايىم-قايعى ءۇشىن بولىپ وزىندىك ماقساتقا اينالعاندا ادام ومىرىنە قاۋىپ-قاتەر اكەلەدى ەكەن. ابايدىڭ «انتۇرعاندىق» دەپ وتىرعانى دا وسى ما دەپ ويلايمىز. سونىمەن قاتار ادام ۋايىم-قايعى ارقىلى تىرشىلىكتىڭ تەرەڭىنە بويلاي وتىرىپ ءوزىنىڭ ادامدىق اتىنا ساي بويىنا جۇك الادى. ادام تىرشىلىكتىڭ تەرەڭدىگىنە قانشالىقتى بويلاي الادى، سونشالىقتى وزىنە تيەسىلى جۇكتى يىعىنا ارتادى. ادامنىڭ قابىلەت-قارىمى، جاراتىلىسى قانشالىقتى زور بولعان سايىن - كوتەرەتىن جۇگى دە اۋىرلاي تۇسپەك. وسىندايدا ماعجان اقىننىڭ: «سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا» - دەگەن ويى ۇستازى «حاكىم ابايمەن» ۇندەس جاتىر دەپ وي­لايمىز. جانە ادام وسى وزىنە تيەسىلى جۇگىن تاعدىر اتتى بۇرالاڭ جولمەن قايىسپاي كوتەرىپ وتكەندە عانا ءوز ادامدىق ءبىتىم-بولمىسىن اشا الادى.

ءارى قاراي اباي: «...جانە ءاربىر جامان كىسىنىڭ قىلىعىنا كۇلسەڭ، وعان راحاتتانىپ كۇلمە، ىزا بولعانىڭنان كۇل، ىزالى كۇلكى ءوزى دە - قايعى. ونداي كۇلكىگە ءوزىڭ دە سالىنباسسىڭ...» - دەگەن وي ايتادى. ءجا، جامان كىسىنىڭ قىلىعىن كورگەندە تۋىندايتىن كۇلكىنىڭ ەكى ءتۇرى بار ەكەن: ءبىرى - راحاتتانىپ، ايىزىڭ قانا كۇلۋ، ەكىنشىسى - ىزالى كۇلكى. اباي وسى ەكى كۇلكىنىڭ ءبىرىنشىسىن سوگىپ، ەكىنشىسىن قۇپ الادى. نەگە؟ ويلانىپ كورەلىك. بىرەۋدىڭ كەمىستىگىنە راحاتتانىپ كۇلۋ - نە كۇندەۋدەن، نە تابالاۋدان تۋادى. بۇل جەردە «كۇل بولماساڭ بۇل بول» ءپرينتسيپى ءجۇمىس ىستەيدى. دەمەك، ءبۇل جەردە ول ادامعا قاتىستى: «بۇل دا مەنىڭ تۋىسىم عوي»، نە: «بۇل دا مەنىڭ قانداسىم عوي»، نە، ءتىپتى بولماسا: «بۇل دا ادامنىڭ بالاسى عوي» - دەگەن وي تۋىندامايدى. ياعني، بۇل كۇلكىمەن ءبىز ول ادامدى ادامدىق ساناتتان، ادامزاتتىق قاۋىمداستىق ساناتىنان الدىن-الا شىعارىپ تاستاپ تۇرمىز. سونىمەن قاتار، ول اداممەن بىرگە، ءبىر مەزگىلدە ءوزىمىزدى دە ادامزاتتىق قاۋىمداستىق ساناتىنان تەرىستەپ تۇرمىز. ويتكەنى، ءوزىڭدى ادامزاتتىق قاۋىمداستىق ساناتىندا سەزىنۋ - سول قاۋىمداستىقتىڭ وزىڭدەي تەڭ قۇقىلى مۇشەسىنە قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن تۋدىرادى. ال، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى بار ادام باسقانىڭ كەمشىلىگىنە راحاتتانىپ كۇلمەيدى، جانى اشىپ، ىزا بولىپ كۇلەدى. ياعني، ىزالى كۇلكى - ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە ادامزاتتىق قاۋىمداستىقتىڭ تەڭ قۇقىلى مۇشەسى سەزىنۋدەن تۋىندايدى. ىزالى كۇلكى -جاماندىقتۋ كورۋ، كورە وتىرىپ - كۇيىنۋ. ال، كۇيىنىشتىڭ ارعى جاعىندا ءاماندا: «نەگە جاقسى بولمايدى» -  دەگەن يگى تىلەك جاتادى. ىزالى كۇلكى ءوزى دە - قايعى. ال، قايعىلى كۇلكى ادامدى كۇلكىگە سالىنۋدان، ياعني، ماستىقتان ساق-تايدى. ادامنىڭ ادامشىلىق جولىنان اۋىتقىماۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ودان ءارى اباي: «...ءاربىر جاقسى ادامنىڭ جاقسىلىق تاپقانىنا راقاتتانىپ كۇلسەڭ، ونىڭ جاقسىلىقتى جاقسىلىعىنان تاپقاندىعىن عيبرات كورىپ كۇل. ءاربىر عيبرات الماقتىڭ ءوزى دە ماستىققا جىبەرمەي، ۋاقىتىمەن توقتاتادى» - دەيدى. بۇدان ۇققانىمىز - ءاربىر جاقسى ادامنىڭ جاقسىلىق تاپقانىنا راقاتتانىپ كۇلۋگە بولادى ەكەن. كۇلكى - تەك جاقسىلىققا ارنالۋى كەرەك. جالپى، كۇلكى - ادامنىڭ بويىن قۋانىش كەرنەگەندە پايدا بولاتىن فەنومەن. كۇلكى جەتىسكەندىكتى، ادام بويىنداعى بولمىس شاراسىنان اسىپ-توگىلىپ ادام بويىنا سىيماعاندا پايدا بولادى. ال، كۇلكىنىڭ ءانتونيمى - قايعى،كەرىسىنشە، بولمىستىڭ تاپشىلىعىنان تۋىندايدى. ەندەشە، جاماندىقتىڭ قايعى شاقىرۋى، ال، كەرىسىنشە، -جاقسىلىقتىڭ قۋانىش، كۇلكى تۋدىرۋى تابيعي، ءھام ادام­دى بۇزبايتىن نارسە. «جاقسىلىقتى جاقسىلىعىنان تاپقاندىعىن عيبرات ەتىپ كۇل» دەگەندە وزگەنىڭ جاقسىلىعىن مويىنداۋ جاتىر. ال، مويىنداۋ ءوز كەزەگىندە «مەن دە وسىنداي بولسام ەكەن» دەگەن ىزگى تالپىنىستى تۋدىرماق. عيبرات الۋ، ياعني، ۇلگى تۇتۋ - ادامنىڭ ءوز بويىنداعى جاقسىلىقتىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولماق، ونىڭ دامۋىنا جول اشپاق. اباي «عيبرات الماقتىڭ ءوزى دە ماستىققا جىبەرمەي، ۋاقىتىمەن توقتاتادى» دەگەندە وسى ويدى مەڭزەگەن بولار دەپ ويلايمىز.

ماستىق - شەكتەن شىعۋشىلىق. شەكتەن شىققان ادام، ءوز ولشەمىنەن، شىعىپ كەتكەن ادام ءوز بويىن بيلەي الماي، ءوزىنىڭ مۇمكىندىگى مەن شاماسىن ايىرۋدان قالادى. ال، جاراتۋشى ءاربىر ادامعا ولشەۋلى قابىلەت، ولشەۋلى اقىل-پاراسات بەرگەن.

بىلدىك، ءار ادامنىڭ قالىبى بار ەكەن. ەشكىم قانشا تىرىسقانمەن ءوز قالىبىنان اسا الماق ەمەس. ۋايىم-قايعى ءار ادامنىڭ ءوز قالىبىن باعامداۋعا شاقىرسا، كۇلكى-كەرىسىنشە،  ادامنىڭ شەكتەن شىعىپ كەتۋىنە جول اشادى. ال، شەكتەن شىعۋشىلىق - قاشاندا ادامدى ازدىراتىن، كەرى كەتىرەتىن جول. تاعى دا اباي: «ءار نارسەنىڭ ولشەمى بار، ولشەمىنەن اسىپ كەتسە بوعى شىعادى» - دەپ ەسكەرتەدى. بۇل قاعيدا جەكەلەگەن قۇبىلىسقا قانداي قاتىسى بولسا، ادامعا دا سونداي قاتىستى. ابايدىڭ ءبىزدى ماستىقتان سونشا شوشىنا ساقتاندىراتىنى سودان با دەيمىز. سونىمەن ماعلۇم بولدى: ماستىقتىڭ ەمى - ۋايىم-قايعى مەن جاقسىلىقتان عيبرات الۋ ەكەن. كۇلكى حاقىندا ويىن تۇيىندەي كەلە اباي: «كوپ كۇلكىنىڭ ءبارىن دە ماقتاعانىم جوق، ونىڭ ىشىندە ءبىر كۇلكى بار-اۋ - قۇداي جاراتقان ورنىمەنەن ىشتەن، كوكىرەكتەن كەلمەيدى، قولدان جاساپ، سىرتى مەنەن بەت-اۋزىن تۇزەپ، باي-باي كۇلكىنىڭ ءانىن ساندەپ، ادەمىشىلىك ءۇشىن كۇلەتىن بوياما كۇلكى» - دەيدى. ول بۇل ويىمەن نە ايتپاق؟ ويلا­نىپ كورەلىك. «كوپ كۇلكىنىڭ ءبارىن دە ماقتاعانىم جوق» دەگەندە اباي جالپى كۇلكى اتاۋلىعا ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ وتىر. كۇلمە دەمەيمىن، بىراق كۇلكى ماقتاۋعا تۇرمايدى دەپ وتىر. نەلىكتەن؟ ويتكەنى «كۇلكى ءبىر ءوزى ماستىق ەكەنىن، ءاربىر ماس  كىسىدەن عافيل كوپ وتەتۇعىنىن دا، ءاربىر ماستىڭ سويلەگەن كەزىندە باس اۋىرتاتىعىنىن» ول وسى ءتورتىنشى ءسوزىنىڭ باسىندا-اق ەسكەرتكەن. دەمەك، كۇلكىنىڭ انتولوگيالىق ءمانى - ماستىق. بۇل انتولوگيالىق ءمانى جاعىنان بارلىق كۇلكى تەڭ. ونىڭ ولشەمىن ساقتاماسا، ول ادامعا قاسىرەت اكەلەدى. سوندىقتان، اباي كۇلكىنىڭ ءبارىن دە ماقتامايدى. بىراق، وسى بارلىق كۇلكىنىڭ ىشىنەن ءبىر كۇلكىنى ول ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. ول - بوياما، جاساندى كۇلكى. ەگەر الدىنعى كۇلكىلەر ادامدى ماستىققا جەتەلەپ تۇرعانىمەنەن «قۇداي جاراتقان ورنىمەنەن، ىشتەن، كوكىرەكتەن كەلىپ تۇرسا» - بۇل كۇلكىنىڭ ءجونى مۇلدە بولەك -  ول قولدان، سىرتتان جاسالعان جاساندى كۇلكى. مۇنداي كۇلكى ابايدىڭ ءتىپتى جيىركەنىشىن تۋدىرادى. مىنە، وسىمەن ءبىز ابايدىڭ كۇلكى فەنومەنىنە توقتالعان ويىن ءوز ءالىمىز كەلگەنشە تالداپ، ءتۇسىندىرىپ كورگەن ۇمتىلىسىمىزدى ءتامامدايمىز.

«qogam.kz» cايتى