Порталымызда әнеугүні тұрақты авторларымыздың бірі Мұхан Исаханның «Абақ-Керейдің Алтай асуы және «төрт би, төре заңы» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) мақаласы жарық көрген еді. Іле-шала Қыдырбек Қиысханұлынан жауап мақала келіп түсіп, (http://old.abai.kz/content/kydyrbek-kiyskhanyly-zandy-erezhege-ainaldyrgan-men-emes) ол да жариялан болатын. Енді міне, Мұхан Исаханның қарымта материалын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

«Абай-ақпарат»

Порталымызда әнеугүні тұрақты авторларымыздың бірі Мұхан Исаханның «Абақ-Керейдің Алтай асуы және «төрт би, төре заңы» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) мақаласы жарық көрген еді. Іле-шала Қыдырбек Қиысханұлынан жауап мақала келіп түсіп, (http://old.abai.kz/content/kydyrbek-kiyskhanyly-zandy-erezhege-ainaldyrgan-men-emes) ол да жариялан болатын. Енді міне, Мұхан Исаханның қарымта материалын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

«Абай-ақпарат»

Қыдырбек Қиысханұлының «Заңды ережеге айналдырған мен емес» атты маған жазған жауап мақаласындағы қиыннан қиыстырған құрау-құрау, жамау-жамау ойларын оқып, көңілге не түйерімді білмей қатты күмілжідім. Тарих пен дін саласына қатысты талай адаммен пікір таластырып жүрміз, бірақ, дәл мынадай ойы олақ, ғылыми нысанасыз, дерек-дәйексіз, былдыр-быдыраққа толы жауап мақала жазғыш авторды тұңғыш көруім. «Абақ Керейдің Алтай асуы және «Төрт би, төре заңы» атты сыни мақаланы тарихты ермек еткісі келген Қыдырбек бауырыма ащы сабақ болсын деп жазып едім. Алайда, тілазар бауырым ештеңе ұқпаған тәрізді. Себебі, жауап мақаласында «Баба тарих» кешірмес қателіктерін моншақша тізіп көрсетіп берген маған жөн-жосықсыз шаптығып, ақиқаттың жанашырына емес, қара басының қорғаушысына айналып үлгеріпті. Сонымен Қыдырбектің ғылыми негізсіз уәждерін сын тезіне алатын болсақ...

Біріншіден, менің сыни мақалама уәж айтқыш Қыдырбек бауырым «Мен «Абақ Керей ережесін» де, Мұхаң келтірген «Төрт би, төре заңын» да құптаймын. Алайда, сыншы бауырым заңды «ереже» деп «аласартып» тастадың деп мені кінәлапты» деп зар қағыпты. Өтірігіңе береке бергір айналайын Қыдырбек «Абақ Керейдің Алтай асуы және «Төрт би, төре заңы» атты сыни мақаланың қай жерінде мен саған «заңды «ереже» деп «аласартып» тастадың» деп шүйлігіппін. Мен тек «мақала иесі Абақ Керейдің әдет-ғұрып заңын «ереже» деген атпен беріпті. Сондай-ақ, «1830 жылы төрт орын сайланған» деп, ереженің қабылдану мезгіліне қатысты да жаңсақ дерек көрсетілген. Тегінде, бұл заңнама 1836 жылы «Төрт би, төре заңы» деген атпен қабылданған», деп Б.Мұқайұлының жазып қалдырған «Төрт би, төре заңы» атты қолжазбасына сілтеме жасаған болатынмын. Сонымен бірге, Қ.Жақияұлының «Алтай аймағындағы қазақтардың әдет-ғұрып заңы туралы» («Шыңжан қоғамдық ғылым» журналының 1992 жылғы № 1) атты мақаласында «Төрт би, төре заңын» «1841 жылы қабылданған» деп көрсеткенін атап өттім. Яғни, бұл жерде «заңды «ереже» деп аласарттың» деп тұрған ешкім жоқ. Мен тек Абақ Керейдің әдет-ғұрып ережесінің азан шақырылып қойған атын һәм оның қай жылы қабылданғанын ғана ескерттім. Одан арықарай «Абақ Керей ережесі» деген атты «мен ойдан қоя салған жоқпын» деп айта келіп, бұл атауды Қаржаубай Сартқожаұлының еңбегіне сүйене отырып академик Ғайрат Сапарғалиевтің қойғанын айтыпсың. Жарайды, бұл тұста ақталар уәжің бар екен. Жөн-ақ делік. Бірақ, датыңның соңын «мүйізі қарағайдай ағаларымызға тісіңіз батпай жүр ме?» деп аяқтап, мені бір қағытып өтіпсің. Бауырым, бұл уәжіңе айтарым, өмір болған соң орнымен ағамын деп кеуде керуге болатын шығар, алайда ғылымда «аға» немесе «іні» деген категория жоқ. Оның орнына ғылымға «ұят» деген категорияны енгізсек әлдеқайда дұрыс болады дегім келеді.

Екіншіден, Қыдырбек бауырым «Керейдің батыры Жәнібектің орыстың отаршылдық саясатына наразы болып, Шыңжанға көшті деген тұжырымы негізсіздеу айтылған» деп соқтығыпты», дей келіп У.Қыдырханұлы мен А.Татанайұлының Абақ Керейдің Алтайға қоныстануы жөніндегі деректерін алға тартып, «Мұха, бұл жерде сіз бен біздің ай-жылға таласа қоймағанымыз абзал» деп пікірталасымызға тұздық болып отырған контекстен ауытқып кетіпті. Қыдырбек мен бұл жерде Бұхар жыраудың «Керей қайда барасың?» атты толғауының астарындағы ақиқатты айта келе, сенің ««Керейдің батыры Жәнібектің орыстың отаршылдық саясатына наразы болып, өз қарамағындағы халықты ертіп Шыңжанға көшкен...» деген ғылыми негізсіз тұжырымыңды жоққа шығарған едім. Сондай-ақ, Абақ Керейдің Алтайға қоныс аударатын ХVIII ғасырдың 60-шы жылдарында Орта жүзде орыс отаршылдығының болмағанына дәлел ретінде Ш.Уалихановтың «Абылай хан» атты зерттеу жұмысына (Шоқан Уалиханов шығармалары. І том. Абылай хан. 224-231 беттер. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Астана 2010) және Е.Бекмахановтың «Казахстан в 20-е и 40-е годы XIX века» (Е.Бекмаханов. «Казахстан в 20-е и 40-е годы XIX века» Алматы 1991).) атты монографиясына сілтеме жасадым. Алайда, «Мұха, бұл жерде сіз бен біздің ай-жылға таласа қоймағанымыз абзал», деп оқырманды алдауқыратып, Абақ Керейдің Алтай асуына «орыс отаршылдығы себеп болды» деген өз пікіріңнен айналып өтпек болыпсың. Қыдырбек бұл жерде сен жалт беріп, тайғанап кеткеніңмен, көзі қарақты оқырманды алдай алмайсың. Әлде, сен «өтірік пен шындықтың арасы бір-ақ тұтам» деген халық даналығын ұмыттың ба? Әрі-беріден соң «сіз бен біздің ай-жылға таласа қоймағанымыз абзал» деген ұстанымың да шикі ұғым. Себебі, тарих ғылымы үшін «уақыт» басты өлшемдердің бірі. Тіпті, «тарих» - араб тілінен аударғанда «мезгіл» деген мағынаны береді. Демек, сенің «ай-жылға таласпай-ақ қояйық» деген көзқарасың да тарих ғылымына мүлде қарама-қайшы келеді деген сөз.

Үшіншіден, Қыдырбек бауырым менің «Ұйғыр тілі ешқашан Алтай халқының ортақ тілі болған емес. Автор, бұл жерде шағатай тілі мен ұйғыр тілін шатастырып тұрған тәрізді» деген пікіріме қарсы шығып, «Мұха, ұйғыр тілінің өзі сол шағатай тілінен тарамайтын ба еді? Оны қалай ұмытып қалдыңыз? Қазірдің өзінде Шыңжанда ұйғыр тілі қытай тілімен қатар сол жердегі халықтың (ұйғыры басым) тілі екенін білмейтін бе едіңіз?», деп өзін ақтап ғана қоймай, сұрау белгілерін алға тартып, менің сауатымды ашқысы келіпті. Рас, бүгінгі өзбек тілі мен ұйғыр тілінің атасы шағатай тілі біздің орта ғасырлардағы кітаби тіліміз саналған. Алайда, ұйғыр тілі шағатай тілінен шыққан екен деп, дерек-дәйексіз «ұйғыр тілі ХІХ ғасырда Алтай өлкесіндегі қазақ, ұйғыр, дүнгендердің ортақ тілдерінің бірі болып келген» (Қыдырбек Қиысханұлы. Абақ Керей ережесі. Қазақстан-Заман газеті. № 27) деп кесіп айтуға мүлде болмайды. Ал, ұйғыр тілінің шағатай тілінен тарайтынын негізге алып, Ресей патшалығы мен Цинь империясына шағатай тілінде хат жазған Абылай ханның кезінде де (Қараңыз: Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. 116-118 беттер. ІІІ том. Алматы «Дайк пресс». 2006) Қазақ хандығының тілі ұйғыр тілі болды деп тұжырымдауға бола ма? Әлбетте, болмайды деп ойлаймын. Себебі, әр дәуірдің өзінің өзгермес алғышарттары мен атаулары болады. Мәселен, Алтын Орда империясының тілі қыпшақ тілі болғанын алға тартып (Е.Х Жубанов, А.М Ибатов. История народа и история его языка. ҚазССР ҒА. Вестник. № 8. 1987), сол кезеңдегі халықтың ортақ тілі қазақ тілі болды деуге бола ма? Әрине, оған лингвистика ғылымы жол бермейді. Сондықтан, шағатай тілінің дәуіріне бүгінгі ұйғыр тілін телігеніміз жөн емес деп білем.

Осы тұста айта кетер бір жайт, Алтайда бірлі-жарым ұйғыр, моңғол, дүнген, тувалар мекендегенімен, өңірдің негізгі халқын қазақтар құрайды. Ал, «Үш аймақтың» (Алтай, Шәуешек, Іле-Құлжа) Іле өңірінде ұйғырлардың «тараншы» деген тарауы тығыз қоныстанған. Тіпті, осы тараншы ұйғырлардың өзі Іле-Құлжа өлкесінің атотохтонды халқы емес. Моңғолша «тараншы» деген сөз «егінші» деген мағынаны береді. Шыңжандағы Іле ұйғырларының «тараншы» аталуының себебі, ХVІІ-ғасырдың аяғында Жоңғар мемлекеті күшейіп, оңтүстік Шыңжанды мекендейтін ұйғырларды шауып, тұтқынға түскендерін Іле өзенінің бойына әкеліп егін ектірген. 1756 жылы Чин патшалығы Жоңғар мемлекетін талқандағаннан кейін Іле губернаторлығы құрылып, батысындағы Қазақ хандығынан қорғану үшін Манжуриядан көшпенді, жауынгер ұлт сібе мен хошунды, сондай-ақ, Іле губернаторлығындағы әскерді азық-түлікпен қамдау үшін Қашқар, Ақсу, Тұрпан, Қотан, Яркенттен егіншілікпен шұғылданатын ұйғырларды көшіріп әкелген («Чин патшалығы дәуіріндегі Іле ұйғырлары» 1-8 беттер. Шыңжан халық баспасы. Үрімші 2006). Міне, осы тарихи үдерістерден кейін Іле-Құлжа өңірінде «тараншы» деген атпен қазіргі ұйғыр ұлтының шоғыры қалыптасты. Ал, осы тарихи деректерден аттап өтіп, Қыдырбек сенің «ұйғыр тілі ХІХ ғасырда Алтай өлесіндегі қазақ, ұйғыр, дүнгендердің ортақ тілдерінің бірі болып келген» деген негізсіз тұжырымыңа не айтуға болады?

Төртіншіден, Қыдырбек бауырым «Абақ Керейдің құтты қонысы Өр Алтайдың күңгей беткейін қара қытайға телімдей салыпты» дегеніңіз асылық емес пе Мұха?» деп маған дүрсе қоя беріпсің. Айналайын-ау, сонда сенің «Басқа біреудің жерінде жүріп, ол елдің емеуірінен қорықпай, өз жарғысын жасап, өз ішінде билеушісін сайлаған ат төбеліндей қазақ баласының мұндай ерлігі кейінгі ұрпаққа татымды насихат екені сөзсіз» деген сандырағыңды басқаша қалай түсінуге болады?  Әсіресе, «Басқа біреудің жерінде жүріп» деген сөзің Өр Алтайды қара қытайға телімдемегенде енді нені меңзеп тұр? Оныңмен қоймай, мен келтіріп өткен Абылай ханның байырғы қазақ жерін қайтарып алу үшін Цинь империясымен жасаған дипломатиялық хатын қайта өзіме көрсетіп, «өзіңізге өзіңіз қарсы шығасыз», деп түлкі бұлаңға салыныпсың.

Абылай ханның Цинь империясына жазған хаттарының мазмұнын ұқпаған болсаң, онда қайталап түсіндірейін: Әбілмансұр патша Пекинге елшілерді қазақтың ата-қонысы Алтай, Тарбағатай, Ілені қайтарып алу үшін аттандырған. Ал, Цинь патшалығы Жоңғардан босаған жердің ежелгі қазақ жері екенін әу бастан-ақ білген. Оған Цинь билеушісінің Абылай ханға: «Сендер жіберген елшілдердің мәлімдемесінде Тарбағатай біздің бұрынғы көшіп-қонып жүрген жеріміз еді. Біз сізден өзіңіздің ілтипатыңызды білдіріп, осы жерді бізге берсеңіз - деген сөздер бар екен. Бұл жерді біз жаңадан тыныштандырдық, күні бүгінгі дейін бос тұр. Әсілі, мені ол жерді қимайтын едім. Дегенмен, сендер бізге енді ғана келіп бағындыңдар, әлі ешқандай еңбектерін сіңген жоқ. Мұндай жағдайда (талап еткен жерді) осылай бере салсақ, мемлекетіміздің тәртібіне сай келмейді. Егер, сендер опасыз қылмыскер Әмірсананы ұстап әкеп берсеңдер онда мен өз ілтипатымды көрсетіп (талап еткен жерді) сыйлар едім» (Цинь патшасы Гаузүун патшалығының орда естелігі. Тайпей. 1964, 548 том, 9-10 беттер)  деп жазған жауап хаты дәлел бола алады.

Бұдан арықарай Абылай хан не істеді дегенге келетін болсақ, Цинь патшасы қазақ көшінің Шыңжанға көшуіне рұқсат бермеген соң, Абылай хан айлаға салып, жоңғардан босаған жерге қазақ руларын біртіндеп көшіре бастады. Әрине, Цинь патшасы бұған көнгісі келмеді. Бұл жағдайға байланыстыы Цинь ордасы қорғаныс министрі А.Гүйге берген жарлығында: «...дереу әскер жіберіп Тарбағатайға қоныс тепкен қазақтарды шекарадан асырып қуыңдар, Абылайға адамдарын дереу кері қайтарып әкетуді айт» (Цинь патшасы Гаузүун патшалығының орда естелігі. Тайпей. 1964, 609 том, 18 бет) - деп бұйырған болатын. Алайда, Абылай хан Цинь патшалығына елшілер аттандырып қалыптасып отырған жағдайды мойындауға шақырды. Екі мемлекеттің дипломатиялық қақтығысының немен аяқталғанын «Абақ Керейдің Алтай асуы және «Төрт би, төре заңы» (Қазақстан-Заман № 26, 2011) атты мақаламда былайша қорытындылаған болатынмын: «Цинь патшалығының шекара белгілері ретінде орнатқан бағаналарын мұндағы қазақтар мойындағысы келмеді. Себебі, жоғарыда айтып өттік, Алай мен Тарбағтай және Іле бойын ежелден қазақтың Керей мен Найман және Албан тайпалары қоныс еткен болатын. Көшпелі өркениетте шекара белгісі болып, ата-баларының жатқан зираты саналған. Бұл өңірлерде Керей мен Найман және Албан тайпасының жоңғарлар жаулап алғанға дейін өмір сүрген қаншама ата-бабасы жерленген еді. Сондықтан да, қазақтар Цинь патшалығының шекара бағаналарына пысқырып та қарамады. Қазақтардың көшіп келіп жатқан қалың нөпірін кері қайтаруға күші келмейтінін түсінген Цинь патшалығы ақырында Алтай мен Тарбағатай және Іле өңірін ресми түрде мұнда келіп орныққан қазақтарға бекітіп берді. Бұл туралы Цинь патшалығының Абылай ханға жолдаған мына хатында айтылады: «...сендер бірнеше ондаған жылдардан бері ептеп ішкерлеп жылжып еніп келесіңдер. Біздің генерал шоңжарларымыздың өтініші бойынша әсілі сендерді жазаға тарту керек еді. Бірақ, патша сендерге кеңпейілдік жасады. Сендердің шекара қарауымыздың бер жағында жатқан иен жерлерге келіп мал бағуларыңа рұқсат жарлығын жариялайды. Бұның бәрі сендердің бізбен елдескендерің үшін патшаның жасаған шапағаты. Өздерің өсіп-өркендеумен қатар көршілес елдермен де тату тұрып патшаның мейір-шапағатына мәнгі бөлене беріңдер» (Цинь патшасы Гаузүун патшалығының орда естелігі. Тайпей. 1964, 793 том, 20 бет). Яғни, айтпағым, бұл жерде мен «өзіме өзім қарсы шығып» тұрған ештеңені көріп тұрғам жоқ. Ал, сонда Қыдырбек сенікі не сөз? «Тисе таяққа, тимесе бұтаққаның» кері ме?

Бесіншіден, Қыдырбек бауырым «1850-1865 жылдары Қытайда атақты Тайпиндер көтерілісі болып, ол шүршіт елінің Ганьсу, Нэньси провинциялары мен Шығыс Түркістанды түгел қамтыды» деген деректе де әсірелеу бар» деген пікіріңіз дұрыс», деп сынмен келіскен сыңай танытыпсың да, артынша «Тайпиндер қозғалысы аяқтала бере, дүнгендердің көтерілгені тарихта бар, осы екеуін сірә ауыстырып алған болармын» деп ақталыпсың. Бұл уәжіңе айтарым, тарихи оқиғаларды ауыстырып алатын шалалығың бар ма, онда бір қайнауы кем шикі дүниелеріңмен оқырманның мазасын ал ма! Жазғың кеп, жұлқынып тұрсаң, пісіріп, иін қандырып барып жаз. Сонда саған ешкім өкпе арта алмайды.

Алтыншыдан, менің «Дәл осындай қазақтың шағын хандығы осы кезде қазақ даласының батыс өңіріндегі Еділ мен Жайық арасында Ресейге сыртын бере отырып, Бөкей Ордасы деген атпен құрылғандығы белгілі. Өкініштісі, «Бөкей Ордасын» - бұл біздің хандық, бұл біздің тарихымыз деп білеміз. Ал, Абақ Керей иелігін біздің хандық, бұл біздің төл тарихымыз деп бағамдай алмай жүрміз»  пікіріме не айтқың келгеніңді түсінбедім. «Бұл жайлы мен жырласам «ұзаққа» кетер түрім бар. Сондықтан, тізгінгі тартпақпын» депсің. Бұныңа айтар соңғы сөзім, бәлкім, «ұзақ» жырласаң» тағы да бірнәрсені бүлдіруің мүмкін еді. Сондықтан, «тізгініңді тартқаның» дұрыс болған деп ойлаймын.

«Абай-ақпарат»