Жанна Исабаева, кинорежиссер: Мен ешқашан халық үшін кино түсірмеймін
- Жанна, менің білуімше, сіздің мамандығыңыз - журналист. Кино әлеміне қалай тап болдыңыз?
- Мен киноға кездейсоқ келген адаммын. 1991 жылы мен университетті тамамдағанда, Кеңес өкіметі құлап, ел-жұрттың жағдайы төмендеп, күмән мен күдік басым уақыт болатын. Газет-журналдардың көпшілігі жабылып, бірқатар журналистер жұмыссыз қалды. Жұрт қалай жан бағудың амалын қарастырды. Өз мамандығы бойынша жұмыс істеп жүрген әріптестерімнің алатын айлығы шайлығына жетпеді. Ол уақытта мен үйде баламен отырған едім. Бір күні радиода жұмыс істейтін курстас құрбыларымның бірі хабарласып, радиоға лайықтап жарнама мәтінін жазып беруімді өтінді. Құрбымның сөзін жерге тастағым келмей, азғана уақыттың ішінде он роликтің мәтінін жазып тастадым. Менің жазуым радио басшылығының көңілінен шығып, олар маған «қаламақыңызды алып кетіңіз» деп хабарласты. Айтып отырған ақшалары әжептеуір сома. Мұны естіп, таң-тамаша болдым. Үйде отырып-ақ, шығармашылықпен айналасып, ақша табуыма болады екен ғой деген ойға қалдым. Кейіннен радиодан айран, сүт, сабын өнімдеріне қатысты өзім жазған жарнамаларды тыңдаған сәтте көңілім көтеріліп, марқайып қалатын едім. Жарнама әлемімен таныстығым осылай басталды.
- Сіз киноға дейін, негізінен, жарнама, бейнеклип түсірумен айналыстыңыз ғой?
- Жанна, менің білуімше, сіздің мамандығыңыз - журналист. Кино әлеміне қалай тап болдыңыз?
- Мен киноға кездейсоқ келген адаммын. 1991 жылы мен университетті тамамдағанда, Кеңес өкіметі құлап, ел-жұрттың жағдайы төмендеп, күмән мен күдік басым уақыт болатын. Газет-журналдардың көпшілігі жабылып, бірқатар журналистер жұмыссыз қалды. Жұрт қалай жан бағудың амалын қарастырды. Өз мамандығы бойынша жұмыс істеп жүрген әріптестерімнің алатын айлығы шайлығына жетпеді. Ол уақытта мен үйде баламен отырған едім. Бір күні радиода жұмыс істейтін курстас құрбыларымның бірі хабарласып, радиоға лайықтап жарнама мәтінін жазып беруімді өтінді. Құрбымның сөзін жерге тастағым келмей, азғана уақыттың ішінде он роликтің мәтінін жазып тастадым. Менің жазуым радио басшылығының көңілінен шығып, олар маған «қаламақыңызды алып кетіңіз» деп хабарласты. Айтып отырған ақшалары әжептеуір сома. Мұны естіп, таң-тамаша болдым. Үйде отырып-ақ, шығармашылықпен айналасып, ақша табуыма болады екен ғой деген ойға қалдым. Кейіннен радиодан айран, сүт, сабын өнімдеріне қатысты өзім жазған жарнамаларды тыңдаған сәтте көңілім көтеріліп, марқайып қалатын едім. Жарнама әлемімен таныстығым осылай басталды.
- Сіз киноға дейін, негізінен, жарнама, бейнеклип түсірумен айналыстыңыз ғой?
- Иә. Бірақ он жылдай продюсер болып жұмыс атқардым. Жарнамаға неге жақын болғанымды білгіңіз келсе, өйткені бұл сала киноға бір табан жақын еді. Ал мен киноны бала күнімнен шексіз жақсы көремін. Тіпті кішкентай кезімде, қолыма аздаған тиын-тебен түсе қалса, бұл ақшаны өзге балалар сияқты балмұздаққа емес, кино көруге жұмсайтынмын. Бірақ бір қызығы, ешқашан киноға түсуді, актриса болуды армандаған емеспін. Ес біле бастағаннан өзімнің киномды жасағым келді.
- Жалпы, «өнер ешқашан кешірмейді» деген түсінік бар. Ал бұрын ролик, жарнама, бейнеклип түсіріп, былайша айтқанда «қолдары былғанған» адамдарды, кино саласының мамандары аса «жақтыра» бермейтін көрінеді. Сіз бұл жайында не айтар едіңіз? Сіздің де шығармашылығыңыз жоғарыда аталған салалардан бастау алып тұр емес пе?
- Мен мұндай далбаса пікірлермен келісе бермеймін. Ау, сонда сіз менің «Қаройым» болмаса «Ойпырым-ай, дорогие мои дети» атты екінші фильмім жарнама ролигіне ұқсап тұр деп айтқыңыз келе ме? Егер адамның бойында таланты, қабілеті бар болса, ол жақсы жарнаманы да, жақсы киноны да түсіре алады. Сондықтан бұл сауалыңыз маған арналмаған. Менің екі фильмім де анти жарнама, анти коммерциялық. Олардың қазіргі заман сұранысы - гламурға да ешқандай қатысы жоқ.
- Сіз осы екі фильміңізге қатысты айтылатын сын-ескертпелерді қалай қабылдайсыз?
- Жалпы, мені сынап, мінейтіндер, өздеріне деген сенімі, яғни дайындығы жоқ, бойында комплексі бар адамдар деп білемін. Былайша айтқанда, өз бойындағы мінін көре алмайтындар. Ал көзі ашық, көкірегі ояу жандар менің киноларымды жақсы көреді. Өзіңе сын көзбен қарау үшін бойыңда батылдық болуы керек. Мәселен, осыдан он жыл бұрын менің Оксфордта оқыған, өте сауатты грузин танысым болған еді. Қазақстанға бизнес ашу үшін келген әлгі грузин бес тілде еркін сөйлей алатын. Ол біздің елімізде жарты жылдай өмір сүріп, кейіннен Америкаға кетіп қалды. Кетерінде, ол маған «мен бірдеңені түсінбеймін. Сендер, қазақтар неге өз болмыстарыңнан ұяласыңдар? Ал біз, грузиндер өзімізден ұлттық болмысымызды жоғары қоятын халықпыз. Біз қайда барсақ та, басымызды тік көтеріп, «біз грузинбіз» деп, айғайлап жүреміз» деген еді. Мұны естіп, онымен «сіз қателесесіз» деп дауластым. Уақыт өткен соң ғана сол грузиннің айтқандарының дұрыстығына көзім жетті. Мәселен, америкалықтар өздерінің түрмелері жайлы жантүршігерлік фильмдер түсірсе де, оларға ешкім «сендер неге түсірдіңдер?» деп айтпайды ғой. Ал мен «Қаройды» түсіріп едім, қазақтың бәрі «біз мұндай емеспіз, біз ұрлық жасамаймыз, қоқан-лоқы көрсетпейміз, зорлық қылмаймыз, ешкімге қиянат жасамаймыз» деп өре түрегелді. Қайдағы? Сіз кез келген түрмеге барыңызшы, сол жерде отырғандардың басым бөлігі -қазақтар. Болмаса екеуіміз бірге жетімдер үйіне барайық. Қаракөздер онда да қаптап жүр. Тастанды балалардың 90 пайызы - қазақтар. Мен «сәбилер үйінің» қасында тұрамын. Сол жердегі қазақтың бүлдіршіндерін көргенде ет жүрегің ауырады. Сонда сіз қазақтар жамандық жасамайды, ешкімнің ала жібін аттамайды, ешкімді өлтірмейді деп айтқыңыз келе ме? Бүгінгі қазақ жоғарыда аталғанның бәрін жасайды. Тек ешкімнің шындықтың бетіне тіке қарағысы келмейді. Мәселен, қазақтар әйелін ұрып-соқпайды деген пікір бар. Қайдағы? Екі қазақтың бірі әйелінің «тісін санамаса» маған келіңіз. Неге біздер қазақтар өзге ұлттан артықпыз деп кеудемізді соғамыз? Ешқандай артықшылығымыз қалмады. Менің фильмімді көргісі, білгісі келмейтін адамдар - көкірек көздері соқыр, өз кемшілігін мойындағысы келмейтіндер. Ал менде мұндай комплекс жоқ.
- Қазақты қалай көргіңіз келсе, солай көріңіз. Бұл сіздің еркіңіз. Өкініштісі, сіз «Қарой» атты дебюттық фильміңізбен Венеция кинофестиваліне барып, «Ең үздік Азия режиссері» деген марапат алып қайттыңыз. Сіздің фильміңізді көрген қаншама ұлттың қазақ жөнінде теріс, жаман пікірі қалыптасты-ау деген күмән сізді мазаламай ма? Сіз жүлде үшін өз ұлтыңызды өзгеге жығып беріп отырған жоқсыз ба? Жалпы, соңғы жылдары шетелден жүлде алып келіп жатқан отандық фильмдердің басым бөлігі қазақты неге сорлы, бейшара, надан етіп көрсетуге құмар?
- Қазақтың «мықтылығын» насихаттайтын фильмдерді -Қазақфильм түсірсін. Бұл үшін қыруар қаржы жұмсалып, халық пен мемлекет қалтасынан төленіп отыр. Ал мен мемлекеттік емеспін. Сондықтан менің фильмдеріме -жанымды ауыртып, жүрегімді сыздатқан тақырыптар ғана арқау бола алады. Болашағы айқын, ертеңі жарқын Қазақстан үшін менің жүрегім ауырмайды. Ол менсіз де қанатын кеңге жая берер.
- Дегенмен мен ауылды ылаңға салып, ұрлық жасап, үйленген жастардың арасына түсіп, айы күні жақындап, босанғалы отырған келіншекті зорлап, өз анасын өлтірген, тоқырауға ұшыраған, арақ пен қылмыстан өзге қызығы жоқ, сіздің кейіпкеріңіз Азат сияқты қазақты кездестірген емеспін. Оны көрсету арқылы сіз не ұттыңыз?
- Мүмкін, сіздің жолыңызға Азат сияқтылар жолықпаған болар. Мен бұл үшін қуаныштымын. Мәселе бұл жерде қалай туындап отыр? Біз бір адамның өмірін көрсету арқылы, бүкіл өмір осындай дегенді тұспалдамаймыз ғой. Өмір әр қилы. «Ойпырым-айды» көргендер, «неге ананың бейнесі олай, неге бұлай» деп сын айтты. Мен елдің бәрінің анасы осындай деуден аулақпын.
- Бұл фильміңіз «Қаройға» қарағанда көш ілгері екен. Расында да, «Ойпырым-ай» жайлы «анасы сүт кенжесін үйлендіру үшін неге қайыршы сияқты алақан жайып, барлық баласын адақтап шығу керек?» деген пікірлер айтылды. Бұл жайында не дер едіңіз?
- Жоғарыда айтқанымдай, мен барлық қазақтың анасы осындай деп отырған жоқпын. Мәселен, менің өзімнің анам аталған кейіпкерге мүлдем кереғар жан. Мен тек қазақтар той жасау үшін соңғы қаржысын жұмсап, қарызданып, қауғаланып, осындай әрекеттерге барады дегенді айтқым келді.
- Жанна, сіз «менің фильмімді ұнатпайтын адамдардың бойында комплексі бар» дегенді айттыңыз. Сізге қарсы сын айтқандардың бірі - Асанәлі Әшімов. Сонда сіздің пайымыңызда қазақ киносының мэтрлерінің бірі жоғарыда аталған кретерийлерге сай болғаны ма?
- Жуырда мен Асанәлі Әшімовтің «өнер адамдары шығармашылықпен айналасу үшін аш-жалаңаш жүру керек» деген пікірін оқыдым. Сіз оқыдыңыз ба?
- Жоқ.
- Сонда Асанәлі Әшімовтің өзі аш, жалаңаш отыр ма екен? Егер оған менің фильмім ұнамаса, құдай ақы. Маған да оның жасаған, жасап жүрген дүниелерінің көпшілігі ұнамайды. Сондықтан мен актер және режиссер ретінде Асанәлі Әшімовке табынамын деп жалған айта алмаймын. Құдайға шүкір, менің де өнеріме сүйсініп, табынушылар жетеді.
- Сүйсініп, табынушылардан гөрі, сізді сынға алушылар көп сияқты ғой...
- Қазақтілді басылымдардан басқа ешкім мені сынап жатқан жоқ. Сіз ғаламторды ашып қараңыз. Орыстілді басылымдардан маған қатысты қандай сын көріп тұрсыз? Тек мақтау болмаса. Алдымен жамандағандардың бірі -сіздердің газеттеріңіз. Бірақ газеттеріңіздің пікірін жалпақ жұртқа тели көрмеңіз.
- Жанна, сіз, негізінен, қалалықсыз. Бірақ екі фильміңізге де - ауыл тақырыбы арқау болды. Ауыл тақырыбы сізге не үшін жақын? Жуырда бір сұхбатыңыздан «сиырдың қалай бұзаулағанын көргендіктен, мен ауылды білемін» деп айтып едіңіз...
- Мен ауылды бүге-шігесіне дейін білемін деп ешқашан айтпаймын. Бірақ маған ауыл - әлеуметтік жағынан қорғалмаған сияқты сезіледі. Жалпы, мен енді ауыл жайында фильм түсірмеймін деп шештім.
- Дегенмен сіздің пайымыңыздағы қазақ ауылы қандай екенін білуге бола ма?
- Қазақ ауылдарындағы ең өзекті мәселелердің бірі - жалқаулық. Мен еліміздің көптеген ауылдарында болдым, тұрмыс-тіршілігімен таныстым. Бара қалсаң, болашағы бұлыңғыр, қол қусырып отырған жандарды көресің. Аяқ қолы балғадай еркектер араққа сылқия тойып алып жүргені. Неге солар есігінің алдында егінін екпейді, жерін жыртпайды, малын өсірмейді? Мен осыған таңғаламын? Ауылды «өлтіріп» жатқан - жалқаулық. Әрине, мен барлық ауылға топырақ шашудан аулақпын. Бірақ басым бөлігі менің айтқандарыма саятыны жасырын емес. Ал сіз менен халық жауын жасағыңыз келеді. Сіздің ойыңызша, мен өзім қалалық бола тұра, ауылдың сорлылығын көрсету арқылы өзіме карьера жасап жүрген жан сияқтымын ғой. Яғни бүкіл әлемге қазақты масқаралау арқылы атақ-даңқ жинап жүрмін. Солай емес пе?
Мен сіздің жыныңызға неге тиетінімді білемін. Неге Асанәлі Әшімов мені ұнатпайды? Өйткені мен ағысқа қарсы жүзіп келе жатқан адаммын. Ешқандай ережеге бағынбаймын. Қатып-семіп қалған заңдылықтарға қарағым да келмейді. Ал бәрі қалыпты болу үшін, мен алдымен кино мамандығын алып, одан кейін он жылдай қолыма сценарийімді алып, Асанәлі Әшімов сияқтылардың артынан жүгірсем, тек жасым қырыққа келгенде ғана маған «мә, түсірші» деп, бір кино берер ме еді, бермес пе еді? Мен өзгелерге үлгі болып, «бұлай отырмаңдар, әрекет етіңдер, өмір бойы үміттеніп, күте беруге болмайды» дегенді көрсетемін. Осындай болғандықтан, мен кей адамдардың қытығына тиетін шығармын. Мені өзгелердің пікірі қызықтырмайды. Қайта осындай сөздер қамшы болып, шабытыма шабыт қосып, алға қарай жүруге итермелейді. Жалпы, мен ешкімде жұмысы жоқ адаммын. Адамдар мені неге өздері іздеп келіп, пікірлерін тықпалайды екен?
- Жанна, жалпы кино дегеніміз алдымен көркем өнер ғой?
- Иә.
- Ал сіз фильмдеріңізде, шынайылыққа баса мән беріп, нағыз өмірді көрсетуге басымдылық танытатын сияқтысыз...
- Мен шынайылық пен өнер екеуінің арасында ешқандай қарама-қайшылықты көріп тұрған жоқпын.
- Менің пайымымдағы өнер бәрінен жоғары. Ал сіздің шынайылығыңыз маған өнердің құнын түсіріп тұрған сияқты әсер қалдырады... Сонда сіз өнер - өмірдің шындығы деп айтқыңыз келе ме?
- Ең ұлы өнер - ол әдемі жеткізілген ақиқат. Шындықтың көрінісі. Мәселен, сізге бір қызық жайт айтып берейін. Балалардың қабілетін анықтау үшін, оларға «ағаштың суретін салыңдар» деген тапсырма беріледі. Барлық бала ағаштың суретін кәдімгі қалыпты қалпында, жапырақ, бұтағымен салып шығады. Тек бір ғана баланың суреті күнге ұқсапты.
Одан «сен не салдың» деп сұраса, «мен ағашқа төбесінен қарап тұрмын» деген екен. Өйткені ол - гений. Өнердің де құдіреті осында шығар? Автор өмірді өзгеше көріп, жұртшылыққа қалауынша ұсына алады. Ал адамдар «жоқ, бұл ағаш емес, ағаш былай болуы керек» деген пікірді маған тықпалайды. Мен - режиссермін. Менің киноларым - менің пайым, түсініктерім. Жалпы, маған қолтаңбасы өзгешелеу, оқшаулау авторлар ұнайды. Яғни өнерге басқа қырынан келіп, тосын ой тастайтындарды жақсы көремін. Көрерменнің аузына бәрін шайнап салып беруге болмайды. Мен Кустурицаны, Данелияны, Курасаваны пір тұтамын. Өйткені бұлар ағашқа төбесінен қарайтын жандар.
- Сіз соңғы жылдары түсірілген қазақ киноларына қандай баға бересіз?
- Маған «Тюльпан» қатты ұнады. Сонымен қатар «Қош бол, Гүлсары» фильмі де көңілімнен шықты. «Жетімдер», «Жаралы сезімді» көрдім. Бұларға жасанды өнер деп баға берер едім. Дегенмен сең қозғалды, қазақ киноны көптеп түсіре бастады. Осыған қуаныштымын. Өйткені ештеңе жасамай қол қусырып отырсаң қалай өсіп, қалай дамымақсың?
- Сіздің бір фильміңіз философиялық драма болса, екіншісі - комедия. Екеуі де күрделі жанрлар емес пе?
- Жалпы, мен табиғаты өте қызық жанмын. Маған жеңілден гөрі, қиындығы көп дүниелерді қолға алу көбірек ұнайды. Алдымен «Жанна, қолыңнан келе ме, келмей ме» деп, өз-өзімді қайрап аламын.
- Ең қызығы, сіздің екі фильміңіздің де түсіру жұмыстары бір айға жетер-жетпес уақытта аяқталған екен...
- Әркім әртүрлі жұмыс істейді. Алдымен барлығын басымда «пісіріп» аламын. Жалпы, өте ылдым-жылдым адаммын. Барлығын жылдам жасағанды жақсы көремін. Үйді де өте аз уақытта тазалап шығамын. Тамақты да лезде дайындаймын. Менің өмір сүру ритмім осындай. Кейде біреудің тасбақа сияқты асықпай жасап жатқан тірлігіне қарап ішім пысып кетеді.
- Сіздің «Ойпырым-ай» атты фильміңіз 8 Оскар сыйлығын алған Голливудтың «Миллионер из трущоб» фильмі сияқты голливудтық стилмен аяқталды. Жалпы, сіз бұл фильмді көрдіңіз бе?
- Көрдім. Өте тамаша фильм.
- Еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін ұнайтын, жұрттың бәрінің көңілінен шығатын осындай фильм түсіргіңіз келе ме?
- Мұндай фильм түсіруге алдымен қыруар қаржы керек. Ал біздің киноларымыздың бюджетін естігендердің күлкісі келетін шығар. Тиын-тебен ғана. Әрине, егер менің қолыма бәленбай миллион берсе, мен де жүз пайыз барымды салар едім. Ал біздің елімізде «бес теңгеге» татымды дүние жасауға болады деген түсінік бар. Маған мол қаржы төлеңіздер, сосын барып, «киноң неге былай» деп, сұрауларыңызға болады. Ал мен жүрмін, анадан сұрап, мынадан сұрап, жанымды қинап, кино түсіріп. Қазақтар маған неге ақша бермейді? Мен ешқашан халық үшін кино түсірмеймін. Мен тек өзім үшін ғана түсіремін. Мәселен, бізде «тек халық үшін жасадым» дегенді айтатындар көп ғой. Оларды түсінбеймін. Және олардың айтып отырғаны 100 пайыз эгоизм деп қабылдаймын. Шынтуайтында, әркім өзі үшін ғана түсіреді емес пе? Олардың бұлай айтпасқа қақылары жоқ, өйткені киноларын халықтың ақшасына түсіріп жатыр. Әрине, өзім үшін түсірсем де, егер менің киноларымды біреулер қабылдап жатса, шексіз бақыттымын. Мұндайда «өмірді мен сияқты қабылдайтындар бар екен ғой» деген ойға қаламын. Халық өзіне ұнайтын кино түсіргенімді қаласа, онда маған ақша берсін, қандай кино түсіріп берер екенмін. Маған біреу «мә, айналайын» деп ақша беріп пе?
- Егер сіз өзіңіз киноңызда айтқаныңыздай халық аштан қырылайын деп жатса, сізге қайдан ақша берсін?
- Менің қазаққа ешқандай қарызым жоқ. Мен тек өзімнің туыс-туған, әке-шешем, бауырларым мен баламның алдында ғана борыштымын. Ал халыққа мен са-лық төлеймін. Және өте үлкен көлемде. Сондықтан ұлтымның алдында ешқандай комплекс сезінген емеспін. Жалпы, мен ақымақ адам екенмін. Осы «Қаройды» түсірген соң, жұрттың бәрі маған шексіз риза болып, «Жанна, сен қандай кереметсің, маңдай ақыңмен тапқан 300 мың долларды өзіңе жұмсамадың, осы ақшаға армандаған үйіңді салып, болмаса әдемі көлік алып, тым болмаса қымбат бұйымдар алуыңа болар еді ғой. Ал сен ақшаңды бізге кино түсіруге жұмсадың» деп айтатын шығар деп ойлағанмын.
- Жанна, сіз мана өзіңіз жайлы айтылған пікірлер қызықтырмайтынын айттыңыз. Олай болса, «Айқын» газетінде жарық көрген Қаншайым Байдәулетованың cын мақаласы үшін, «Хит ТВ» арнасына барып, неге онымен пікірсайысқа түстіңіз?
- Мені «Хит ТВ» сұхбат алуға шақырды. Бірақ олар да сіз сияқты алдын ала маған қарсы болып алыпты. Әртүрлі қитұрқы сұрақтар қойып «сіз жамансыз» дегенді алдыма тартады. Оларға «егер мен жаман болсам, онда неге шақырдыңыздар? Сіздер ешқандай «CCN» болмаса «BBC» емессіздер. Сіздердің де арналарыңыз маған ұнамайды. Тоқырауға ұшыраған, түкке тұрғысыз дүниелерді көрсетесіздер» деп, өзара келіспей қалдық. Қойшы, сонымен олардың мақсаты біреу екен. Мені ақымақ етіп көрсету. Сол мақсаттарына жетті де. Алдын ала тек «Ойпырым-ай» жайында сұхбат аламыз деп келісілген болатын. Біршама уақыт өткен соң, «Айқын» газетінде осындай сұхбат жарық көріпті» деп, әңгіме ауанын өзгертті. Олардың сұрақтарына тиісті жауабымды бердім.
- Сізді үшінші фильміне кіріскелі жүр дейді. Бұл фильм не жайында болмақ? Жалпы, қандай фильм түсіруді армандайсыз?
- Тиын санап шаршадым. Бюджеті үлкен фильм түсіргім келеді.
- Сіздің ойыңызша, жақсы фильм бюджетке тәуелді ме?
- Фильмнің сапасы тәуелді. Сіздің қолыңызда бір камера болғаны жақсы ма, әлде үш камера болғаны жақсы ма? Өнер мен сапа екеуі бір-бірінен ажырағысыз. Ендігі фильмім махаббат жайлы болмақ. Әсем Алматыны, әдемі қыздар мен жігіттерді көрсетсем... Сұлулықты сағындым... Махаббат жайлы фильммен ауырып қалдым. Жатсам, тұрсам есімнен кетпейді. Нағыз, шынайы сезімді көрермендеріме тарту етсем деймін. Бұл арманым жүзеге асу үшін, амалсыз тағы да ақша жинауға тура келеді...
- Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен Мақпал ҚАРАТАЙҚЫЗЫ
"Айқын" газеті 18 маусым 2009 жыл