Жаңаөзен көтерілісі мен Ферғана көтерілісінің арасында байланыс бар ма?

Босфор бұғазын басып алу туралы орыс патшаларының орындалмай қалған арманы Сталиннің де мазасын кетірген. Кезінде Кемал Ататүрікті қолдап-қуаттаған Ленин Армения аумағының тең жартысын Түркияға тарту еткен-ді. Сол кезде армянның қасиетті Арарат тауы түрік жеріне қарап қалған. Ататүрік өлгеннен кейін КСРО мен Түркияның арасы суып сала берді. Ал екінші дүниежүзілік соғыстан соң Сталин батыс Арменияның жерін қайтаруды желеу етіп Түркияны басып алуға дайындалды. Стамбулға тарихи аты Константинопольді қайтарып, тіпті түрік елін одақтас республика ретінде КСРО-ның құрамына қосып алу да ойы бар-ды. «Халықтар көсемінің» бұл жоспарын АҚШ-тың Жапонияға атом бомбасын тастауы болдырмай тастады. Нагасаки мен Хиросима қасіретін естіген соң сөніп қалған мүштегін ұзақ уақыт тұтата алмай қатты абыржыған жез мұрт көсем «Стамбулға шабуыл жасау жоспары тоқтатылады... Ал түріктер өздері үшін құрбандыққа шалынған жапондарға өмір бақи рақмет айтып өтсін!» деген көрінеді...

Жаңаөзен көтерілісі мен Ферғана көтерілісінің арасында байланыс бар ма?

Босфор бұғазын басып алу туралы орыс патшаларының орындалмай қалған арманы Сталиннің де мазасын кетірген. Кезінде Кемал Ататүрікті қолдап-қуаттаған Ленин Армения аумағының тең жартысын Түркияға тарту еткен-ді. Сол кезде армянның қасиетті Арарат тауы түрік жеріне қарап қалған. Ататүрік өлгеннен кейін КСРО мен Түркияның арасы суып сала берді. Ал екінші дүниежүзілік соғыстан соң Сталин батыс Арменияның жерін қайтаруды желеу етіп Түркияны басып алуға дайындалды. Стамбулға тарихи аты Константинопольді қайтарып, тіпті түрік елін одақтас республика ретінде КСРО-ның құрамына қосып алу да ойы бар-ды. «Халықтар көсемінің» бұл жоспарын АҚШ-тың Жапонияға атом бомбасын тастауы болдырмай тастады. Нагасаки мен Хиросима қасіретін естіген соң сөніп қалған мүштегін ұзақ уақыт тұтата алмай қатты абыржыған жез мұрт көсем «Стамбулға шабуыл жасау жоспары тоқтатылады... Ал түріктер өздері үшін құрбандыққа шалынған жапондарға өмір бақи рақмет айтып өтсін!» деген көрінеді...
Кейінгі кезде тарихшылар 1910 жылы патша режимінен қашқан Сталиннің Батуми арқылы Түр­кия­ға барып паналағанын, сөйтіп, басқа фамилиямен жасырынып жү­ріп, Стамбулда екі жыл тері, жүн-жұрқа, жабайы қабан етін сатып күн көргенін, сонда жүріп түрік тілін үйренуі мүмкін екенін алға тартып жүр. Сол кезде ер тү­ріктің тізесі батты ма екен, әйтеуір Сталин «түрік» десе қашанда «тү­кірігін» бүркуге дайын тұрған. Ке­зінде Түркістан Республикасына өлердей қарсы шыққаны да бар.
1989 жылғы Бүкілодақтық ха­лық санағы бойынша КСРО-да 207,5 мың түрік тұрыпты. Ол тү­ріктердің 90 пайыздан астамы - Оңтүстік Грузияның Түркиямен шек­тесіп жатқан бес ауданында туып-өскендер. Бұл жерлердің көне тарихи атауы Месхет болған­дықтан, «месхеттік түріктер» деген атау осыдан келіп шыққан. Ал не­гізінде олар өздерін «Ахыска түрік­тері» деп атайды. Кезінде Осман империясының қарамағындағы жер болғандықтан, Грузия - олардың атамекені.
1928-1937 жылдары Грузияда месхеттік түріктерді ұлтын өзгер­туге, грузин фамилиясын алуға күш­теп көндіру шаралары жүргізі­леді. Соғыс басталған соң түрік­тер­дің 40 мыңнан астам еркеккін­діктісі майданға аттанған, соның 26 мыңы ұрыста өлген. 1944 жылы қыста Сталиннің бұйрығымен Гру­зиядағы түріктер, жалпы саны 115,5 мың түрік Қазақстан, Қыр­ғызстан, Өзбекстанға күштеп жер аударылады. Оның 17 мыңы жолда қырылған. 1956 жылға дейін КСРО-дағы жер аударылған түрік­тер қатаң коменданттық тәртіпте өмір сүреді, оларға бір ауылдан екінші ауылға туыстарын іздеп шығуға да рұқсат етілмейді. Мұн­дай шектеу 1956 жылы алынған соң ғана бірқатар түрік отба­сы­лары Кавказға қайыра көшіп бар­ды. Дегенмен басым бөлігі Орта­лық Азия мен Қазақстанда қалып қой­ды.

Жаңаөзен көтерілісі мен Ферғана көтерілісінің арасы - 12-ақ күн
Өзбекстандағы атышулы Фер­ғана көтерілісі 4 маусым күні бұрқ етсе, Маңғыстаудағы Жаңаөзен көтерілісі 16 маусым күні бастал­ған. Арасы - 12-ақ күн. Бір қызы­ғы, бүліктің екеуі де төбелестен бас­талды. Месхеттік түріктер төбе­лесте бір өзбекті өлтіріп қойған. Ал Жаңаөзенде бір кавказдық лезгин өзімен билемей қойғаны үшін қазақ қызын шапалақпен тартып жіберген. Бұған намыстанған қа­зақ жігіті әлгі лезгинді сабап тас­таған. Үш күнге созылған Жаңа­өзен­дегі қақтығыста үш қазақ, екі лезгин қаза болған... Ал бұрынғы КСРО Орталық Комитетінің ресми мәліметтері бойынша, Ферғана көтерілісінен 113 адам өлген, оның 52-сі түрік, 36-сы өзбек болған, 1011 адам ауыр жараланған. Оған қоса 137 солдат және 110 милиция қыз­меткері әртүрлі жарақат алған, бір милиция өлген. 757 үй мен 275 кө­лік өртелген, 27 мемлекеттік ме­кеме қиратылған.
Ферғана көтерілісінің сұмдық сипат алғанын осыдан-ақ білуге болады. Өзбек тұрғындар месхет түріктердің үйлері мен қора-жа­йымен қоса, кейбір жерде өздерін де тірідей өртеп жіберген. Не керек, Ферғанамен қоса Ташкент, Самар­қанд, Сырдария сияқты жеті об­лысты қамтыған көтерілісте Өзбек­стан­дағы 100 мыңдай түріктің бі­реуін де қалдырмай түре қуып шыққан.
Танктің күшімен бір айда әрең басылған Ферғана көтерілісі неден туды? Жаппай тәртіпсіздік шын­ды­ғында, неден басталды? Бүгінде ұмытылуға айналған ол оқиғаның ұшығына жету енді қиын болар. Алдын ала мұқият ойластырылған саяси акция екені де, стихиялы түрде пайда болғаны да айтылды. Кезінде «Ферғана оқиғасын» мұ­наралы Мәскеу ұйымдастырды, осылайша түріктердің Грузияға кө­шуін тездетіп, ақырында этни­калық шиеленіс тудыру арқылы грузин ұлттық азат ету қозғалысын талқандамақ болды деген пікірлер де айтылды. Мұндай пікірді тудыр­ған сірә сол грузиндердің өздері болар. Көтерілісті КСРО арнаулы қызмет орындары ұйымдастырған, яғни жаппай тәртіпсіздікке ұлас­тыру арқылы Өзбекстанды Мәс­кеудің табанына қайта салмақ болған деген пікірлер де кездеседі. Тіпті бүлікке «ваххабиттер» ара­лас­қан деген де сөз бар. Жалпы, Ферғанада Мәскеудің «антикор­руп­циялық» кампаниясы 1983 жылы басталыпты. Осы кампания қарсаңында жалпы саны 20 мың адам сотқа тартылған. КСРО Бас прокуратурасының «шаш ал десе, бас алатын» тергеушілері Гдлян мен Иванов бастаған репрессияның ауқымды болғаны сондай, 1986-1988 жылдары сотталғандардың туыстары бірнеше рет стихиялық демонстрация жасаған. 1988 жылы қазан айында Ферғана облысының бірінші хатшысы Омаров ұзақ жыл­ға бас бостандығынан айыру жазасына кесіледі. Оның орнына Шовкат Юлдашов деген келеді.
1988 жылы желтоқсан айында Ташкентте орыс пен татар ұлтына қарсы плакат көтерген үлкен ми­тинг өткізілген. Өзбекстан ІІМ-нің деректері бойынша, 1989 жылы Ташкентте сәуір айында өзбек жас­тары мен басқа ұлт жастары­ның арасында үлкен ауқымдағы қақтығыс болған. Артынша болған төбелесте бір өзбекті бір түріктің өлтіріп қоюы жоғарыдағы сұмдық қақтығысқа алып келген. «Тү­ріктер тек наша таратумен, ұрлық­пен айналысады, пайдалы жұмыс­пен айналыспайды, бірақ өзбекке қарағанда өте бай тұрады, жас өз­бек қыздарын зорлайды, сәбилерді өлтірген» деген жел сөздер жұрттың ашу-ызасын көтеріп жіберген...
Ферғана көтерілісінен соң Өз­бекстандағы түріктер тек Қазақ­станға емес, Әзірбайжан, Украина, Ресей, кейінгі жылдары Түркия мен АҚШ-қа қарай ауды. Бірақ жылы жер табу оларға оңай болған жоқ. Ресейдің Краснодар өлкесіне ауып барған түріктер ондағы жер­гілікті жұрттың қудалауына ұшырады.
Кеңес одағы құлаған соң Қа­зақ­станға ауып келген басқа ха­лықтар өздерінің шыққан жерле­ріне орала бастады, бірақ түріктер тарихи отандарына қайтқан жоқ. Туған жерлері Грузия шекарасын тарс жауып алды. Түркия қабыл­дағысы келгенмен, ол Ахысқа тү­ріктерінің туған жері емес. Сөйтіп, өз үйіндей үйреніп қалған Қазақ­стан жерінде біржола орнығып қалды. Ресми мәлімет бойынша, қазір қазақ жерінде 84 мың түрік (2005 жылғы есеп бойынша) тұ­рады. Ал шындығында, өздерін Қазақстанда 200 мыңдай адам бармыз деп есептейді. Оның себебі көптеген түріктердің төлқұжатын­да кезіндегі мәжбүрлікпен ұлты «әзірбайжан» болып көрсетілген. Бірге туған екі азаматтың бірінің ұлты -түрік, екіншісінің ұлты «әзірбайжан» болуы аз кездеспейді.
Қазақстандағы түріктер ең көп шоғырланған аймақ - Алматы об­лысының Қарасай ауданы. Аудан­да 16 мың түрік тұрады. Қазір Ал­маты облысының 12 орта мекте­бінде, түрік диаспоралары жинақ­талып тұратын жерлерде түрік тілі сабағы өтеді. Түрік Республикасы елшілігі оқулықтармен қамтама­сыз етеді. Түрік ұлттық орталығы же­місті жұмыс істеуде. 2000 жыл­дан бастап «Ахыска» түрлі-түсті газеті үш тілде (қазақ, орыс, түрік) шығарылады. Қысқасы, Қазақ­стан­дағы түріктер өздерінің мәдени және рухани дәстүрлерін қа­лауынша дамытып отыр.
2004 жылы Ресей мен АҚШ үкіметтері, Халықаралық миг­рация ұйымы бірлесіп, Краснодар өлкесінде тұратын месхет түрік­терді АҚШ-қа қоныстандыру бағдарламасын бастады. Бүгінде сол бағдарламаға іліккен мыңда­ған түріктер АҚШ-тың алпыс қа­ла­сына жайғасып үлгерген. Ал Грузия парламенті 2007 жылы кезінде Қазақстан мен Орта Азия­ға жер аударылған месхет түрік­тердің тарихи отанына қайтуына болатыны турасында заң жобасын қабылдады. Бірақ ата қонысы - Грузияға барғысы келетін түрік­тердің саны мүлдем мардымсыз екен.

Төреғали ТӘШЕНОВ

"Айқын" газеті 18 маусым 2009 жыл