جاڭاوزەن كوتەرىلىسى مەن فەرعانا كوتەرىلىسىنىڭ اراسىندا بايلانىس بار ما؟

بوسفور بۇعازىن باسىپ الۋ تۋرالى ورىس پاتشالارىنىڭ ورىندالماي قالعان ارمانى ءستاليننىڭ دە مازاسىن كەتىرگەن. كەزىندە كەمال اتاتۇرىكتى قولداپ-قۋاتتاعان لەنين ارمەنيا اۋماعىنىڭ تەڭ جارتىسىن تۇركياعا تارتۋ ەتكەن-ءدى. سول كەزدە ارمياننىڭ قاسيەتتى ارارات تاۋى تۇرىك جەرىنە قاراپ قالعان. اتاتۇرىك ولگەننەن كەيىن كسرو مەن تۇركيانىڭ اراسى سۋىپ سالا بەردى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ ستالين باتىس ارمەنيانىڭ جەرىن قايتارۋدى جەلەۋ ەتىپ تۇركيانى باسىپ الۋعا دايىندالدى. ستامبۋلعا تاريحي اتى كونستانتينوپولدى قايتارىپ، ءتىپتى تۇرىك ەلىن وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە كسرو-نىڭ قۇرامىنا قوسىپ الۋ دا ويى بار-دى. «حالىقتار كوسەمىنىڭ» بۇل جوسپارىن اقش-تىڭ جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاۋى بولدىرماي تاستادى. ناگاساكي مەن حيروسيما قاسىرەتىن ەستىگەن سوڭ ءسونىپ قالعان مۇشتەگىن ۇزاق ۋاقىت تۇتاتا الماي قاتتى ابىرجىعان جەز مۇرت كوسەم «ستامبۋلعا شابۋىل جاساۋ جوسپارى توقتاتىلادى... ال تۇرىكتەر وزدەرى ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنعان جاپوندارعا ءومىر باقي راقمەت ايتىپ ءوتسىن!» دەگەن كورىنەدى...

جاڭاوزەن كوتەرىلىسى مەن فەرعانا كوتەرىلىسىنىڭ اراسىندا بايلانىس بار ما؟

بوسفور بۇعازىن باسىپ الۋ تۋرالى ورىس پاتشالارىنىڭ ورىندالماي قالعان ارمانى ءستاليننىڭ دە مازاسىن كەتىرگەن. كەزىندە كەمال اتاتۇرىكتى قولداپ-قۋاتتاعان لەنين ارمەنيا اۋماعىنىڭ تەڭ جارتىسىن تۇركياعا تارتۋ ەتكەن-ءدى. سول كەزدە ارمياننىڭ قاسيەتتى ارارات تاۋى تۇرىك جەرىنە قاراپ قالعان. اتاتۇرىك ولگەننەن كەيىن كسرو مەن تۇركيانىڭ اراسى سۋىپ سالا بەردى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ ستالين باتىس ارمەنيانىڭ جەرىن قايتارۋدى جەلەۋ ەتىپ تۇركيانى باسىپ الۋعا دايىندالدى. ستامبۋلعا تاريحي اتى كونستانتينوپولدى قايتارىپ، ءتىپتى تۇرىك ەلىن وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە كسرو-نىڭ قۇرامىنا قوسىپ الۋ دا ويى بار-دى. «حالىقتار كوسەمىنىڭ» بۇل جوسپارىن اقش-تىڭ جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاۋى بولدىرماي تاستادى. ناگاساكي مەن حيروسيما قاسىرەتىن ەستىگەن سوڭ ءسونىپ قالعان مۇشتەگىن ۇزاق ۋاقىت تۇتاتا الماي قاتتى ابىرجىعان جەز مۇرت كوسەم «ستامبۋلعا شابۋىل جاساۋ جوسپارى توقتاتىلادى... ال تۇرىكتەر وزدەرى ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنعان جاپوندارعا ءومىر باقي راقمەت ايتىپ ءوتسىن!» دەگەن كورىنەدى...
كەيىنگى كەزدە تاريحشىلار 1910 جىلى پاتشا رەجيمىنەن قاشقان ءستاليننىڭ باتۋمي ارقىلى ءتۇر­كيا­عا بارىپ پانالاعانىن، ءسويتىپ، باسقا فاميليامەن جاسىرىنىپ ءجۇ­رىپ، ستامبۋلدا ەكى جىل تەرى، ءجۇن-جۇرقا، جابايى قابان ەتىن ساتىپ كۇن كورگەنىن، سوندا ءجۇرىپ تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنۋى مۇمكىن ەكەنىن العا تارتىپ ءجۇر. سول كەزدە ەر ءتۇ­رىكتىڭ تىزەسى باتتى ما ەكەن، ايتەۋىر ستالين «تۇرىك» دەسە قاشاندا «ءتۇ­كىرىگىن» بۇركۋگە دايىن تۇرعان. كە­زىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا ولەردەي قارسى شىققانى دا بار.
1989 جىلعى بۇكىلوداقتىق حا­لىق ساناعى بويىنشا كسرو-دا 207,5 مىڭ تۇرىك تۇرىپتى. ول ءتۇ­رىكتەردىڭ 90 پايىزدان استامى - وڭتۇستىك گرۋزيانىڭ تۇركيامەن شەك­تەسىپ جاتقان بەس اۋدانىندا تۋىپ-وسكەندەر. بۇل جەرلەردىڭ كونە تاريحي اتاۋى مەسحەت بولعان­دىقتان، «مەسحەتتىك تۇرىكتەر» دەگەن اتاۋ وسىدان كەلىپ شىققان. ال نە­گىزىندە ولار وزدەرىن «احىسكا تۇرىك­تەرى» دەپ اتايدى. كەزىندە وسمان يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنداعى جەر بولعاندىقتان، گرۋزيا - ولاردىڭ اتامەكەنى.
1928-1937 جىلدارى گرۋزيادا مەسحەتتىك تۇرىكتەردى ۇلتىن وزگەر­تۋگە، گرۋزين فاميلياسىن الۋعا كۇش­تەپ كوندىرۋ شارالارى جۇرگىزى­لەدى. سوعىس باستالعان سوڭ تۇرىك­تەر­دىڭ 40 مىڭنان استام ەركەككىن­دىكتىسى مايدانعا اتتانعان، سونىڭ 26 مىڭى ۇرىستا ولگەن. 1944 جىلى قىستا ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن گرۋ­زياداعى تۇرىكتەر، جالپى سانى 115,5 مىڭ تۇرىك قازاقستان، قىر­عىزستان، وزبەكستانعا كۇشتەپ جەر اۋدارىلادى. ونىڭ 17 مىڭى جولدا قىرىلعان. 1956 جىلعا دەيىن كسرو-داعى جەر اۋدارىلعان تۇرىك­تەر قاتاڭ كومەندانتتىق تارتىپتە ءومىر سۇرەدى، ولارعا ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلعا تۋىستارىن ىزدەپ شىعۋعا دا رۇقسات ەتىلمەيدى. مۇن­داي شەكتەۋ 1956 جىلى الىنعان سوڭ عانا بىرقاتار تۇرىك وتبا­سى­لارى كاۆكازعا قايىرا كوشىپ بار­دى. دەگەنمەن باسىم بولىگى ورتا­لىق ازيا مەن قازاقستاندا قالىپ قوي­دى.

جاڭاوزەن كوتەرىلىسى مەن فەرعانا كوتەرىلىسىنىڭ اراسى - 12-اق كۇن
وزبەكستانداعى اتىشۋلى فەر­عانا كوتەرىلىسى 4 ماۋسىم كۇنى بۇرق ەتسە، ماڭعىستاۋداعى جاڭاوزەن كوتەرىلىسى 16 ماۋسىم كۇنى باستال­عان. اراسى - 12-اق كۇن. ءبىر قىزى­عى، بۇلىكتىڭ ەكەۋى دە توبەلەستەن باس­تالدى. مەسحەتتىك تۇرىكتەر توبە­لەستە ءبىر وزبەكتى ءولتىرىپ قويعان. ال جاڭاوزەندە ءبىر كاۆكازدىق لەزگين وزىمەن بيلەمەي قويعانى ءۇشىن قازاق قىزىن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەن. بۇعان نامىستانعان قا­زاق جىگىتى الگى لەزگيندى ساباپ تاس­تاعان. ءۇش كۇنگە سوزىلعان جاڭا­وزەن­دەگى قاقتىعىستا ءۇش قازاق، ەكى لەزگين قازا بولعان... ال بۇرىنعى كسرو ورتالىق كوميتەتىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرى بويىنشا، فەرعانا كوتەرىلىسىنەن 113 ادام ولگەن، ونىڭ 52-ءسى تۇرىك، 36-سى وزبەك بولعان، 1011 ادام اۋىر جارالانعان. وعان قوسا 137 سولدات جانە 110 ميليتسيا قىز­مەتكەرى ءارتۇرلى جاراقات العان، ءبىر ميليتسيا ولگەن. 757 ءۇي مەن 275 كو­لىك ورتەلگەن، 27 مەملەكەتتىك مە­كەمە قيراتىلعان.
فەرعانا كوتەرىلىسىنىڭ سۇمدىق سيپات العانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. وزبەك تۇرعىندار مەسحەت تۇرىكتەردىڭ ۇيلەرى مەن قورا-جا­يىمەن قوسا، كەيبىر جەردە وزدەرىن دە تىرىدەي ورتەپ جىبەرگەن. نە كەرەك، فەرعانامەن قوسا تاشكەنت، سامار­قاند، سىرداريا سياقتى جەتى وب­لىستى قامتىعان كوتەرىلىستە وزبەك­ستان­داعى 100 مىڭداي تۇرىكتىڭ ءبى­رەۋىن دە قالدىرماي تۇرە قۋىپ شىققان.
تانكتىڭ كۇشىمەن ءبىر ايدا ارەڭ باسىلعان فەرعانا كوتەرىلىسى نەدەن تۋدى؟ جاپپاي تارتىپسىزدىك شىن­دى­عىندا، نەدەن باستالدى؟ بۇگىندە ۇمىتىلۋعا اينالعان ول وقيعانىڭ ۇشىعىنا جەتۋ ەندى قيىن بولار. الدىن الا مۇقيات ويلاستىرىلعان ساياسي اكتسيا ەكەنى دە، ستيحيالى تۇردە پايدا بولعانى دا ايتىلدى. كەزىندە «فەرعانا وقيعاسىن» مۇ­نارالى ماسكەۋ ۇيىمداستىردى، وسىلايشا تۇرىكتەردىڭ گرۋزياعا كو­شۋىن تەزدەتىپ، اقىرىندا ەتني­كالىق شيەلەنىس تۋدىرۋ ارقىلى گرۋزين ۇلتتىق ازات ەتۋ قوزعالىسىن تالقانداماق بولدى دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلدى. مۇنداي پىكىردى تۋدىر­عان ءسىرا سول گرۋزيندەردىڭ وزدەرى بولار. كوتەرىلىستى كسرو ارناۋلى قىزمەت ورىندارى ۇيىمداستىرعان، ياعني جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاس­تىرۋ ارقىلى وزبەكستاندى ءماس­كەۋدىڭ تابانىنا قايتا سالماق بولعان دەگەن پىكىرلەر دە كەزدەسەدى. ءتىپتى بۇلىككە «ۆاححابيتتەر» ارا­لاس­قان دەگەن دە ءسوز بار. جالپى، فەرعانادا ماسكەۋدىڭ «انتيكور­رۋپ­تسيالىق» كامپانياسى 1983 جىلى باستالىپتى. وسى كامپانيا قارساڭىندا جالپى سانى 20 مىڭ ادام سوتقا تارتىلعان. كسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ «شاش ال دەسە، باس الاتىن» تەرگەۋشىلەرى گدليان مەن يۆانوۆ باستاعان رەپرەسسيانىڭ اۋقىمدى بولعانى سونداي، 1986-1988 جىلدارى سوتتالعانداردىڭ تۋىستارى بىرنەشە رەت ستيحيالىق دەمونستراتسيا جاساعان. 1988 جىلى قازان ايىندا فەرعانا وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وماروۆ ۇزاق جىل­عا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ونىڭ ورنىنا شوۆكات يۋلداشوۆ دەگەن كەلەدى.
1988 جىلى جەلتوقسان ايىندا تاشكەنتتە ورىس پەن تاتار ۇلتىنا قارسى پلاكات كوتەرگەن ۇلكەن مي­تينگ وتكىزىلگەن. وزبەكستان ءىىم-ءنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 1989 جىلى تاشكەنتتە ءساۋىر ايىندا وزبەك جاس­تارى مەن باسقا ۇلت جاستارى­نىڭ اراسىندا ۇلكەن اۋقىمداعى قاقتىعىس بولعان. ارتىنشا بولعان توبەلەستە ءبىر وزبەكتى ءبىر تۇرىكتىڭ ءولتىرىپ قويۋى جوعارىداعى سۇمدىق قاقتىعىسقا الىپ كەلگەن. «ءتۇ­رىكتەر تەك ناشا تاراتۋمەن، ۇرلىق­پەن اينالىسادى، پايدالى جۇمىس­پەن اينالىسپايدى، بىراق وزبەككە قاراعاندا وتە باي تۇرادى، جاس ءوز­بەك قىزدارىن زورلايدى، سابيلەردى ولتىرگەن» دەگەن جەل سوزدەر جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىن كوتەرىپ جىبەرگەن...
فەرعانا كوتەرىلىسىنەن سوڭ ءوز­بەكستانداعى تۇرىكتەر تەك قازاق­ستانعا ەمەس، ءازىربايجان، ۋكراينا، رەسەي، كەيىنگى جىلدارى تۇركيا مەن اقش-قا قاراي اۋدى. بىراق جىلى جەر تابۋ ولارعا وڭاي بولعان جوق. رەسەيدىڭ كراسنودار ولكەسىنە اۋىپ بارعان تۇرىكتەر ونداعى جەر­گىلىكتى جۇرتتىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىرادى.
كەڭەس وداعى قۇلاعان سوڭ قا­زاق­ستانعا اۋىپ كەلگەن باسقا حا­لىقتار وزدەرىنىڭ شىققان جەرلە­رىنە ورالا باستادى، بىراق تۇرىكتەر تاريحي وتاندارىنا قايتقان جوق. تۋعان جەرلەرى گرۋزيا شەكاراسىن تارس جاۋىپ الدى. تۇركيا قابىل­داعىسى كەلگەنمەن، ول احىسقا ءتۇ­رىكتەرىنىڭ تۋعان جەرى ەمەس. ءسويتىپ، ءوز ۇيىندەي ۇيرەنىپ قالعان قازاق­ستان جەرىندە ءبىرجولا ورنىعىپ قالدى. رەسمي مالىمەت بويىنشا، قازىر قازاق جەرىندە 84 مىڭ تۇرىك (2005 جىلعى ەسەپ بويىنشا) تۇ­رادى. ال شىندىعىندا، وزدەرىن قازاقستاندا 200 مىڭداي ادام بارمىز دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ سەبەبى كوپتەگەن تۇرىكتەردىڭ تولقۇجاتىن­دا كەزىندەگى ماجبۇرلىكپەن ۇلتى «ءازىربايجان» بولىپ كورسەتىلگەن. بىرگە تۋعان ەكى ازاماتتىڭ ءبىرىنىڭ ۇلتى -تۇرىك، ەكىنشىسىنىڭ ۇلتى «ءازىربايجان» بولۋى از كەزدەسپەيدى.
قازاقستانداعى تۇرىكتەر ەڭ كوپ شوعىرلانعان ايماق - الماتى وب­لىسىنىڭ قاراساي اۋدانى. اۋدان­دا 16 مىڭ تۇرىك تۇرادى. قازىر ال­ماتى وبلىسىنىڭ 12 ورتا مەكتە­بىندە، تۇرىك دياسپورالارى جيناق­تالىپ تۇراتىن جەرلەردە تۇرىك ءتىلى ساباعى وتەدى. تۇرىك رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگى وقۋلىقتارمەن قامتاما­سىز ەتەدى. تۇرىك ۇلتتىق ورتالىعى جە­مىستى جۇمىس ىستەۋدە. 2000 جىل­دان باستاپ «احىسكا» ءتۇرلى-ءتۇستى گازەتى ءۇش تىلدە (قازاق، ورىس، تۇرىك) شىعارىلادى. قىسقاسى، قازاق­ستان­داعى تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ مادەني جانە رۋحاني داستۇرلەرىن قا­لاۋىنشا دامىتىپ وتىر.
2004 جىلى رەسەي مەن اقش ۇكىمەتتەرى، حالىقارالىق ميگ­راتسيا ۇيىمى بىرلەسىپ، كراسنودار ولكەسىندە تۇراتىن مەسحەت تۇرىك­تەردى اقش-قا قونىستاندىرۋ باعدارلاماسىن باستادى. بۇگىندە سول باعدارلاماعا ىلىككەن مىڭدا­عان تۇرىكتەر اقش-تىڭ الپىس قا­لا­سىنا جايعاسىپ ۇلگەرگەن. ال گرۋزيا پارلامەنتى 2007 جىلى كەزىندە قازاقستان مەن ورتا ازيا­عا جەر اۋدارىلعان مەسحەت تۇرىك­تەردىڭ تاريحي وتانىنا قايتۋىنا بولاتىنى تۋراسىندا زاڭ جوباسىن قابىلدادى. بىراق اتا قونىسى - گرۋزياعا بارعىسى كەلەتىن تۇرىك­تەردىڭ سانى مۇلدەم ماردىمسىز ەكەن.

تورەعالي تاشەنوۆ

"ايقىن" گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل