Ya ne abaeved, no s 1991 goda izuchaya biografii Alihana Bukeyhana y rabotaya nad dvuhtomnoy biografiey pod obshim nazvaniyem «Alihan Bukeyhan. Sobirateli kazahskih zemeli», nevolino kosnulsya ryada vajnyh epizodov jizny poeta-mysliytelya Abaya Kunanbayuly. Vsya biografiya A.N. Bukeyhana y ety epizody jizny Abaya otvergayt vse «gipotezy» y domysly Zaure Bataevoy iz eyo skadalinyh issledovaniy «Zagadka Abaya: velichayshiy neizvestnyy poet Kazahstana».

Nachnu s odnogo priymera iz istoriy 120-letney davnosti. V yanvare 1900 goda v «Kirgizskoy stepnoy gazete» iz «Turkestanskih vedomostey» (Tashkent) byla perepechatana statiya nekoego A. Nurjanuly (Nurdjanov), gde avtor obvinil svoih sorodichey - kazahov v nevejestve, iyz-za chego ony yakoby ne vidyat istinnoy prichiny svoego obnishaniya, korny kotorogo podryvayt rashody po asam (pominkam). «Chtenie statiy g. Nurdjanova zastavilo menya vspomniti odin harakternyy sluchay iz praktiky stepnyh koldunov, - otmechal po etomu povodu A.N. Bukeyhan (Z. Bataeva v svoem materiale upryamo piyshet «BukeyhanOV») v svoey otvetnoy statie, opublikovannoy v odnom iz fevraliskih nomerov etoy je gazety, - Kazahu (v oriyg. «kirgizu»), ukushennomu beshenoy sobakoy, prizvaly «baqsy» – kolduna. Osmotrev bolinogo, on propisal neskoliko priyyomov vo vnutri suhogo sobachego pomyota. Spustya deni, kogda pomyot ne podeystvoval, baqsy otrezal bolinomu pravoe uho. Priyyomy g. Nurdjanova takje malo interesny, kak priyyomy etogo kolduna. Ne stoilo by o nih pisati, esly gg. kolduny ne vystupaly publichno» [1].

Tak y obemnaya statiya Zaure Bataevoy «Zagadka Abaya: velichayshiy neizvestnyy poet Kazahstana» ne stoila by vyedannogo yaysa, esly by avtor s pretenziey na vsemirnui slavu pervootkryvatelya neslyhannoy «nauchnoy sensasii» ne opublikovala eyo na vseobshee obozreniye, da eshe prokommenitrovala svoi statiu v interviu portalu Stan.kz [2].

Podcherknu, chto v jizny y tvorchestve Abaya (Ibragima) Kunanbayuly edva ly ostalosi stoliko zagadok y strannostey, skoliko nichem neobosnovannyh somneniy, fantasticheskih gipotez, domyslov, nevernyh ily prednamerenno iskajennyh dat teh ily inyh sobytiy, iymyon, oshibochnyh sujdeniy, analizov, pospeshnyh vyvodov, poroy y otkrovennyh glupostey v rabote samoy Zaure Bataevoy. V svoih pristrastnyh poiskah sensasionnyh «zagadok» v biografiy y tvorchestve ne toliko poeta-mysliytelya, no y liydera «Alash» A.N. Bukeyhana y drugiyh, ona chasto «iyshet chernuiy koshku v temnoy komnate, gde eyo prosto net». V dokazatelistvo svoey pravoty ona ne bez pristrastriya, no sovershenno ne k mestu privodit mneniya dalyokih ot abaevedeniya liys, eshyo luchshe – nekoego zagadochnogo blogera. Chtoby ih mneniya zvuchaly vesomo, s legkoy ruky Z. Bataevoy ony stanovyatsya to «akademikamiy», «uchyonymiy», to «poetamiy», to «kritikamiy»... Sovershenno neumestno sravnenie Abaya Kunanbayuly s Uiliyamom Shekspirom. Hotya by potomu, vo-pervyh, chto pervyy iz nih posvyatil sebya poeziy lishi vtorui polovinu, tochnee pochty lishi kones svoey jizni, prichem osobo ne afishiruya, dlya kotorogo poeziya byla ne bolee, chem uvlecheniyem, tochnee razvlecheniyem, hobby - esly hotiyte, togda kak dlya Shekspira – dramaturgiya byla smyslom vsey soznatelinoy jizni, professiey y edinstvennym sredstvom sushestvovaniya, spravedliyvee skazati - vyjivaniya. Vo-vtoryh – vesima stranno, chto Z. Bataeva, privodya v priymer biografov Shekspira kak pozor abaevedov, ne vedaet o tom, chto vokrug samogo Shekspira y ego dramaturgiy vse try stoletiya podryad kiypely y kipyat kuda bolishe strastey, chem vokrug nekih «zagadok» Abaya. V-tretiiyh, esly o Shekspiyre kak budto iymeetsya bolishe «dostovernoy» informasii, v chyom tshetno pytaetsya ubediti chitatelya Z. Bataeva, to ob Abae napisan roman-trilogiya, prichem maksimalino pravdivo otrajaishaya ego jizni, da eshyo perevedyonnaya na desyatky drugih yazykov.

Vse je samoy vydaysheysya sensasiey, po zamyslu Z. Bataey, doljno bylo prozvuchati somneniye, vydvinutoe ei ot iymeny nekoego tainstvennogo blogera: «sushestvoval ly Abay voobshe?» y «napisal ly etot chelovek vsyo to, chto my segodnya emu pripisyvaem?». Ot sebya je vydaet passaj: «Vo-pervyh, «Ibragim Kunanbay» ne byl poetom. Vo-vtoryh, poet, kotorogo my seychas nazyvaem «Abay», ne byl v to vremya izvesten pod etim psevdonimom».

«Nelizya ly dopustiti, chto Abay, Kyr Balasy y Alihan Bukeyhanov byly odnim y tem je chelovekom? – zadaetsya voprosom Zaure hanym y sama je otvechaet na nego utverdiytelino, - Kak pokajet nasha statiya, eta gipoteza vpolne dopustima». Y pervym serieznym dokazatelistvom sey eyo gipotezy yavilsya tot fakt, chto «za vsu istorii kazahskoy liyteratury lishi dva pisatelya kritikovaly akynov XIX stoletiya podobnym obrazom – Abay y Kyr Balasy». Nu a prichina togo, pochemu lishi ony vdvoem okazalisi kritikamy akynov, prosta do banalinosti. Abay, pervym smelo narushiv vekovye, nepisannye, no ustoyavshiyesya zakony stepey, podverg ostroy y bezjalostnoy kritiyke ne toliko akynov (poetov-improvizatorov), no y nevejestvo mull, hodjey (qoja), volostnyh upraviyteley y dr., to vtoroy podhvatil y prodoljil eto novoe yavlenie v svoih beschislennyh sochiyneniyah y obshestvennoy deyatelinosti. Sam Alihan s yunoshestva stal kritichesky pereosmyslivati vsyo proishodyashee vokrug sebya iymenno pod vliyaniyem poeziy Abaya, o chyom yarko sviydetelistvuiyt ego pervye je publikasiy ot 1889 goda na stranisah gazety «Osobye pribavleniya k «Akmolinskim oblastnym vedomostyam» (dalee sokr. «Osobye pribavleniya...») y eyo kazahskom prilojeniy «Dala ualayatynyng gazeti» [3]. «Kto ne znaet kazahskih (v oriyg. «kirgizskiyh») akynov Churtanbaya, Chuje, Orynbaya, Nayman bala, Cherniyaza, Kunanbay y dr., - razmyshlyal, napriymer, Syn stepey (tot je Kyr balasy) v odnoy iz pervyh publikasiy pod zagolovkom «Pisimo v redaksii» (zagolovok kazahskogo teksta «Hat baspahanagha»), kazahskiy y russkiy varianty kotoroy byly opublikovany v odnom y tom je nomere «Osobyh pribavleniy ...», - Nujno ly kazahu dokazyvati silu slova etih pevsov? Vspomnim Cherniyaza, kotorogo sudiba reshilasi ego slovom; Chuje, kotoryy bral podarky ot Karymbaev - skryag. No eto akyny projily svoy dary v pesnopeniy za podarky bogatym kirgizam, kotorye v ustah rastochiyteley pohval voznosilisi do spravedlivyh, chestnyh mujey istorii, hotya eto sovershenno ne sootvetstvovalo kachestvam vospevaemoy lichnosti. Teperi molodye akyny prodoljait delo svoih predshestvennikov. Razve eto ne pechalino?» [4].

Po vsey veroyatnosti, iymenno ety stroky iz nazvannoy statiy Syna stepey - Kyr balasy y stihy Abaya «Óleng sózding patshasy, sóz sarasy» poslujily veskim argumentom odnoy iz «mirovyh sensasiy» g-jy Bataevoy, chto «Abay, Kyr Balasy y Alihan Bukeyhanov byly odnim y tem je chelovekom». No zdesi, chto nazyvaetsya, «diyavol kroetsya v detalyah», ryad iz kotoryh lubiytelinisa sensasiy dosadno upustila. Delo v tom, chto svoy stihy Abay napisal v 1887 godu, kogda Kyr balasy eshyo uchilsya na I kurse... net, ne gimnazii, kak oprometchivo piyshet avtor gipotezy, a Omskogo tehnicheskogo uchilisha (dalee OTU), gde gotovily nizshih tehnicheskih rabotnikov dlya stroyasheysya v to vremya Sibirskoy jeleznoy dorogi. Drugaya detali – vozrast Abaya y Alihana. Pervyi, rodivshiysya v 1845-m, goditsya v otsy vtoromu, rodivshemusya libo v 1870 godu, o chyom sviydetelistvuiyt ego lichnye dokumenty sarskogo perioda (attestat ob okonchaniy OTU, attestat-diplom  Lesnogo instituta, anketa chlena Gosudarstvennoy Dumy ot 1906 g. y t.d.), libo v 1866-m, kakoy ukazan samim A.N. Bukeyhanom v «ankete arestovannogo» v iile 1937 g. v Butyrskoy turime [5]. Esly 1870-yy kak god rojdeniya Alihana okonchatelino potverditsya, to stihy «Óleng sózding patshasy...», kotoryh Bataeva sensasionno pripisyvaet emu, on sochinil ih v 17 let. Esly daje rodilsya  v 1866-m, to emu bylo by vsego-to 21 god. V lubom sluchae, budi emu hoti 17, hoti y 21, on byl geniyem!

Bolishe togo bylo by hoti malo-maliskoe osnovanie predpolagati, chto «Abay, Kyr Balasy y Alihan Bukeyhanov byly odnim y tem je chelovekom», to A. Bukeyhan, naryadu s ego mnogogrannoy deyatelinostiu y istoricheskoy missiey, fantasticheskoy trudosposobnostiu, nevolino okajetsya eshyo y v roly velikogo poeta-konspiratora, ne iymeiyshego sebe ravnyh vo vsey istoriy chelovechestva. Esly daje dopustiti, chisto teoreticheski, chto A.N. Bukeyhan svoy stihy sochinyal pod iymenem Abaya Kunanbayuly, to on, ochevidno, predstavlyal by soboy sovershenno inogo haraktera, sklada uma, vedushego prazdnyy obraz jizny bogatogo, bezzabotnogo, skuchayshego ot bezdeliya cheloveka. Sudya po vsem, Z. Bataeva takovym ego y predstavlyala sebe: «Bukeyhanov uje podrostkom ostavil kochevui jizni, poluchil russkoe obrazovanie v pansione y provyol ostatok svoih dney, zashishaya y proslavlyaya kazahskiy yazyk y kochevoy obraz jizny kazahov, vmeste s tem mnogo puteshestvuya po Rossiy y Turkestanu (?)». Malo togo, soglasno Z. Bataevoy, A.N. Bukeyhan v svoy neslyhannuy po derzosty y masshtabam avanturu vovlyok vsu kazahskuu zapadnooriyentirovannui intelliygensii v liyse A. Baytursynuly, M. Dulatuly, molodyoji v liyse Jusipbeka Aymautuly, M. Auezuly (Auezova), Kaima Muhamedhanuly y mn. dr...

Z. Bataeva, slovno gadaya na kumalakah (ily kofeynoy gushe), podayot kak svoyo «nauchnoe otkrytiye», chto «Bukeyhanov pochty navernyaka byl tem avtorom, kotoryy skryvalsya pod psevdonimom Kyr Balasy i, veroyatno, mnogimy drugimy psevdonimamy avtorov «Kirgizskoy stepnoy gazety». Ona takje «legko ponyala», «kak Bukeyhanov mog stati regulyarnym korrespondentom omskoy gazety: v 1880-e y v 1890-e gody on podolgu jil v Omske, snachala kak uchenik gimnazii, student, zatem kak uchiyteli». Toliko ety dve sitaty, sostoyashie bukvalino iz dvuh predlojeniy, slujat yarkoy illustrasiey togo, chto avtor znakoma s biografiey A.N. Bukeyhana lishi poverhnostno y eyo vselenskie gipotezy, esly tochnee - domysl stroyatsya na nevernyh y krayne iskajyonnyh svedeniyah. Esly iymeti v vidu, chto «Kirgizskaya stepnaya gazeta» byla dvuyazychnoy, takje kak y eyo predshestvennisa «Osobye pribavleniya...», t.e. vypuskalasi vmeste s kazahskim prilojeniyem «Dala ualayatynyng gazeti», to spravedliyvee bylo by perechislyati iymyon avtorov ily ih psevdonimov s obeih versiy gazety. Napriymer, tot je A. Bukeyhan russkiy variant odnoy y toy je statiy podpisyval kak «Syn stepey» – doslovnyy perevod «Kyr balasy» («Qyr» - stepi, dolina, rovnina, «bala» - syn, potomok, otprysk). Tot fakt, chto Kyr balasy byl samym populyarnym i, ne sogreshu protiv istiny, legendarnym psevdonimom A.N. Bukeyhana, izvesten segodnya daje shkolinikam.  No ona bez kakiyh-libo dokazatelistv pytaetsya pripisati A. Bukeyhanu eshyo ryad drugih psevdonimov: «Bukeyhanov pochty navernyaka byl tem avtorom, kotoryy skryvalsya pod psevdonimom Kyr Balasy i, veroyatno, mnogimy drugimy psevdonimamy avtorov «Kirgizskoy stepnoy gazety». Napriymer, tot je Abay, po fantasticheskoy (inache ne skajeshi) gipoteze Z. Bataevoy, ne bolee chem vydumannyy A. Bukeyhanom personaj, za kotorym skryvalsya sam. Etot postupok liydera dviyjeniya y partiy «Alash» ona obiyasnyaet opyati je svoey goloslovnoy gipotezoy, chto «on ne hotel pozoriti sebya zvaniyem poeta, vedi stepnye velimojy preziraly poetov» y tem pache «kirgizskie sultany gordilisi tem, chto sredy nih ne bylo ny shamanov, ny poetov». To esti Z. Bataeva A.N. Bukeyhana predstavlyaet sebe etakim slabovolinym, uyazvimym pered narodnoy molvoy chelovekom, a ne nasionalinym liyderom, lichnostiu, izmenivshey hod otechestvennoy istoriy nachala HH veka. «Kto luchshe podhodit na roli etogo anonimnogo poeta, chem Bukeyhanov? – gadaet dalee na kumalakah Z. Bataeva, - Bukeyhanov uje podrostkom ostavil kochevui jizni, poluchil russkoe obrazovanie v pansione y provyol ostatok svoih dney, zashishaya y proslavlyaya kazahskiy yazyk y kochevoy obraz jizny kazahov, vmeste s tem mnogo puteshestvuya po Rossiy y Turkestanu (?)». Mejdu tem Abay, kak utverjdaet ona, «voobshe ne puteshestvoval». Net ny edinogo dostovernogo fakta o tom, chto Bukeyhan «mnogo puteshestvoval po... Turkestanu», takje kak Abay «voobshe ne puteshestvoval».

Odnako avtor gipotezy ne unimaetsya y «nahodiyt» vse «novye» psevdonimy A.N. Bukeyhana, kak Asylhoja Kurmanbaev, A.K., Ombylyq (chto, po predpolojenii avtora gipotezy, oznachaet «Grajdanin Omska», a ne «Omich» - kakim psevdonimom krayne redko polizovalsya A.N. Bukeyhan v odnoy omskoy gazete, kotoruy sam je redaktiroval), A.N., S.M.Ch., N. Ramazanov, Sultan Gaziyn», Perepyolka, Ghaly han.

Pozvolu sebe utochniti ety detaly po poryadku. Tot fakt, chto Qyr balasy y Syn stepey (na stranisah russkoy pechaty krayne redko vstrechaetsya variant «Syn stepiy») yavlyalsya samym ranniym, no pozje samym populyarnym psevdonimom A.N. Bukeyhana. Iz nih Kyr balasy on polizovalsya nachinaya s maya 1889 goda praktichesky do konsa jizni, pravda v 1889 godu v neskoliko inom variante, kak Qyr úghly, a v 1906 godu – Dala balasy, s 1900 goda – Qyr balasy («úghly», «úly» ily «balasy» sinonimy. – S.A.). Ochevidno, eto yavilosi otkroveniyem lishi dlya Z. Bataevoy, chto lishniy raz sviydetelistvuet o tom, chto ona vladeet temoy zaochno. S momenta vyhoda v svet pervoy obshenasionalinoy gazety «Qazaq» do revolusiy 1917 g. y posle, daje pry sovetskoy vlasti, Qyr balasy stal populyarnee ego sobstvennogo iymeni. Ne prava Z. Bataeva eshyo v tom, chto A.N. Bukeyhan pod nastoyashim iymenem publikoval lishi statiy na politicheskie temy. Kak raz naoborot: on pod sobstvennym iymenem publikoval y izdaval lishi svoy nauchnye trudy y redkie otkrytye pisima na politicheskie temy [6]. V to je vremya ona prava v tom, chto liyder «Alash» v «Kirgizskoy stepnoy gazete» polizovalsya y «drugimi» psevdonimami, no ih bylo ne tak mnogo. V chastnosti, pervye ego materialy na kazahskom y russkom yazykah publikovalisi s maya po dekabri 1889 goda v «Osobyh pribavleniyah ...» (v 1888-1902 gg., s 1902 g. – «Kirgizskaya stepnaya gazeta») za podpisyamy A.N. y Syn stepey (pod russkimy materialamiy), a v eyo kazahskom prilojeniy - «Dala ualayatynyng gazeti» - za podpisiyamy Á. N., Qyr úghly, Qyr úly (analog Qyr balasy pod kazahskimy publikasiyamiy). Pozdnee, po vozvrasheniy iz S.-Peterburga v Omsk, v 1900 godu on publikuetsya uje v «Kirgizskoy stepnoy gazete» kak Qyr balasy – Syn stepey [7], tak y novymi, vrode «Q» y «K-» [8]. Otmechu, chto v 1889 godu on uchilsya v Omskom tehnicheskom uchiliyshe (dalee OTU) pod iymenem sultana (oznachenie titula «chingiziyd» - tóre-súltan, chto ravnoznachno kron-prinsu, velikomu knyazu y t.p. – S.A.) Alihana Nurmuhamedova, otkuda y proishodit ego psevdonim Á.N. y A.N. (pervye bukvy iymeny y familiiy). Lishi po okonchaniy OTU, v 1890 g., on zayavil diyrektoru OTU o tom, chto «ego nastoyashaya familiya ne Nurmuhamedov, a Bukeyhanov». V itoge v 1890 godu v Sankt-Peterburgskiy Lesnoy institut on byl zachislen pod iymenem «sultana Alihana Nurmuhamedova-Bukeyhanova».

Po ocherednoy gipoteze Z. Bataevoy, «A. Kurmanbaev y Ombylyq odno liso – psevdonim A.N. Bukeyhana». Eto ne bolee, chem plod burnoy fantaziy Z. Bataevoy, kak y v sluchae s N. Ramazanovym, Sultan Gazinym, A.K., Perepyolkoy, za isklucheniyem Ombylyq, Á.N., A.N., V y Ghaly hana. Delo v tom, chto attestat (diplom) Lesnogo instituta A.N. Bukeyhan poluchil lishi v sentyabre 1894 goda [9], posle chego srazu je vploti do fevralya 1895 goda rabotal v sostave t.n. «Toboliskoy ekspedisiiy», issledovavshey polojenie pereselensev Yalutarovskogo uezda Toboliskoy gubernii. Sledovatelino, v 1894 godu on ny fizicheski, ny teoretichesky ne mog ny «aktivno sotrudnichati», ny publikovatisya v «Osobyh pribavleniyah...». S jurnalom «Ayqap», izdatelyamy kotorogo yavlyalisi ego iydeologicheskie opponenty v liyse Muhamedjana Seydalina, Bahytjana Karatayuly (Karataeva) y dr., on prinsipialino ne sotrudnichal. Jarkaya diskussiya mejdu izdatelyamy jurnala «Ayqap» y gazety «Qazaq» v 1913-1914 godah, kak liyderov nasionalino-religioznogo y zapadnicheskogo dviyjeniy, yarkoe tomu sviydetelistvo. Lishi v 1913 godu v № 16 jurnala «Ayqap» bylo perepechatano ego edinstvennoe otkrytoe pisimo iz gazety «Qazaq» [10].

A. Kurmanbaev, Sultan Gaziyn, N. Ramazanov ne posledniye, realinoe sushestvovanie kotoryh g-ja Bataeva bezosnovatelino i, glavnoe koshunstvenno stavit pod somneniye. Vozimyom Nuha Ramazanova - ego uchyobe v uniyversiytete v 1906 godu lichno sodeystvoval sam A.N. Bukeyhan. Dostovernym dokazatelistvom yavlyaetsya ego otkrytoe pisimo kazaham Semipalatinskoy y Akmolinskoy oblastey ot 26 oktyabrya 1906 goda, v kotorom on prizval kazahov dvuh oblastey pomochi synu bednyaka Abdul-Galima iz roda Buka-Kubyr (basenteiyn) zakonchiti peterburgskiy uniyversiytet. «Kazahi, dety Alasha, vy obyazany ego podderjati! Bylo by nelepo, esly millionnoe naselenie kazahov Semipalatinskoy y Akmolinskoy oblastey ne sumelo vospitati kazaha-inoshu v uniyversiytete. Denigy mojno perevesty po sleduyshim adresam: Peterburg, Akademiya nauk, nepremennomu sekretaru eyo Sergeu Feodorovichu Olidenburgu dlya Nuh Ramazanova», govorilosi v ego pisime [11].

Z. Bataeva takje gepotetichesky predpolagaet, chto Sultan Gazin - ocherednoy psevdonim Bukeyhana, ili, inymy slovami, kazahskiy nasionalinyy liyder «byl odnim iz redaktorov y perevodchikov gazety». Mejdu tem Dinmuhammed Sultangaziyn, a ne Sultan Gaziyn, takje chingiziyd, realino slujil perevodchikom v kanselyariy Stepnogo general-gubernatora. No A.N. Bukeyhan nikak ne mog byti «odnim iz redaktorov y perevodchikov gazety» ily «stati regulyarnym korrespondentom omskoy gazety» y «v 1880-e y v 1890-e gody» on jil v Omske lishi periodicheski, no opyati je ne «kak uchenik gimnazii, student» po ryadu veskih prichiyn. Vo-pervyh, A.N. Bukeyhan jil v Omske dva perioda: sperva s 1886 po 1890 gody on uchilsya ne v gimnaziy (?), a v OTU, zatem - s leta 1895 (v avguste 1895 g. on prikazom Ministra zemledeliya y gosudarstvennyh imushestv Rossiyskoy imperiy byl zachislen v korpus lesnichiyh, s 01.09.1895 – naznachen pomoshnikom lesnichego Omskogo lesnichestva Akmolinskoy oblasty – preprodavatelem nizshey lesnoy shkoly pry etom lestnichestve. – S.A.) po dekabri 1908 gg. V oba perioda on ne mog byti «regulyarnym korrespondentom», a lishi sotrudnichal s «Osobymy pribavleniyamiy...» y «Kirgizskoy stepnoy gazetoy» hotya by potomu, chto do 1895 goda v Omske ne bylo inyh periodicheskih izdaniy, krome neyo, kotoraya izdavalasi v kanselyariy Stepnogo general-gubernatora. Y eto sotrudnichestvo ogranichivalosi bukvalino dvumya nepolnymy godamy – 1889 y 1900. Po sviydetelistvu byvshego politicheskogo ssylinogo Sibiry S.P. Shvesova, pomimo svoey osnovnoy deyatelinosty prepodavatelya lesnoy shkoly, a takje nauchnoy raboty v Zapadno-Sibirskom otdele IRGO (ZSOIRGO), Omskom otdele moskovskogo obshestva seliskogo hozyaystva (OOMOSH), obshestvenno-popechiyteliskih obshestvah, A.N. Bukeyhan v 1895-1897 y 1902-1903 godah rabotal v redaksiy pervoy nezavisimoy gazety «Stepnoy kray» v Omske [12]. V sostave statisticheskoy ekspedisiy po issledovanii stepnyh oblastey pod rukovodstvom F.A. Sherbiny A. Bukeyhan rabotal ne s 1895 goda, kak uje privychno oshibaetsya Z. Bataeva, a s 1897 po 1901 gg. Po utverjdenii drugogo politssylinogo L.K. Chermaka, v «Stepnom krae» bolishe vseh trudilsya iymenno A.N. Bukeyhan [13, ll. 84-85]. No on ne nahodilsya «pod vliyaniyem narodnikov y russkoy intelliygensiiy», kak ob etom snova y snova goloslovno utverjdaet Z. Bataeva, naoborot byl ubejdyonnym marksistom, kotorym silino uvlekalsya so studencheskih let v S.-Peterburge, osobenno ekonomicheskim materializmom. «A.N. Bukeyhan... predstavlyal soboy marksistkoe napravlenie v gazete y byl, nesomnenno, naibolee yarkim ego vyraziytelem. Ya by skazal daje – edinstvenno yarkiym», zayavlyal tot je S.P. Shvesov [12, 112 s.].

Dalineyshie razmyshleniya Z. Bataevoy o tom, chto raz uj Abay byl kochevnikom-kazahom HIH veka, sledovatelino «ego nastoyashee imya moglo byti Ybyray, a ne Ibragiym...», ne bolee chem fantaziey avtora, ne iymeiyshego ny maleyshego predstavleniya ob istoriy y kazahov y situasiy v Velikoy stepy v HIH veke v selom.

Prejde vsego podcherknu, chto situasiya v kazahskoy stepi, a takje politika kolonialinoy imperiy v otnosheniy kazahskogo naroda v I-y y II-y polovinah HIH veka raziytelino otlichalisi. I-ya polovina tesno svyazana s prinyatiyem ustavov o Sibirskih (1822 g.) y Orenburgskih kirgiyz-kaysakah (1824 g.), otmenivshih v Srednem y Mladshem juzah hanskiy institut gosudarstvennoy vlasti, y masshtabnym antikolonialinym vosstaniyem hana Kenesary, vtoraya – s prinyatiyem v 1867-1868 gg. Stepnogo y Turkestanskogo polojeniy. V I-y poloviyne HIH-go russkaya kolonialinaya imperiya ozabotilasi islamizasiey kazahskoy stepy s seliu eyo «usmiyreniya» y zapolonila eyo «ukaznymy mullamy y hodjami» iz tatar, bashkiyr, sartov, a k konse HIH – nachala HH vv. – te je mully y hodjy staly uje izgoyami. Prichina tomu - dlya svoevolinyh stepnyakov-buntarey, posle tragicheskoy giybely Hana Kene, islam stal edinstvennym spaseniyem ot obrusiytelinoy y missionerskoy politiki. Ne byl isklucheniyem nabojnyy Kunanbay, nazvavshiy odnogo iz synovey iymenem proroka Ibragima y otdavshiy ego v medrese v Karkaraly.

Z. Bataeva, myagko govorya, yavno lukavit v svoih somneniyah otnosiytelino podlinnosty y proishojdeniy iymeny poeta-mysliytelya, bezosnovatelino utverjdaya, chto «kazahskaya fonetika ne pozvolyala proiznesty imya «Ibragiym». Vo-pervyh, kazahskaya fonetika pozvolyala y togda, y seychas ne toliko proiznesti, no pisati eto imya v arabskoy transkripsii, kak «Ibrahiym» («gauhar» ily «jauhar», «jihanger», «Zuhra» y t.d.). Vo-vtoryh, kazahy davaly svoim synoviyam eto y drugie arabsko-islamskie iymena, chashe adaptiruya ego svoey fonetiyke, kak «Ybyrayym», «Ybyray», «Mahambet» (Muhammed, Magomet), v chyom lishi otchasty prava Z. Bataeva. V-tretiiyh, Z. Bataeva, buduchy plot ot ploty kazashkoy (esli, konechno, ne svalilasi vdrug s neba kazashkoy), no ne vladeyshey rodnym yazykom y tem bolee kazahskoy pisimennostiu na arabskoy grafiyke («tóte jazu»), vsyo je ne mojet ne znati, chto kazahy neredko nazyvayt detey vtorym iymenem s seliu ih zashity ot durnyh glaz y drugih napastey. Priymerom tomu poslujat legendarnyy han Ablay y ego vnuk Shokan (Chokan v russkoy transkripsiiy), nastoyashimy iymenamy kotoryh byly Abili-Mansur, Muhammed-Hanafiya. Esly nujen priymer «pobliyje», to nastoyashee imya lubimogo plemyannika y vospitannika Abaya -  Kakitaya - bylo Gabdol-Hakiym. Nastoyashee imya rodnogo deda izvestnogo deyatelya dviyjeniya «Alash», komissara Alash Ordy Ualithana Tanashuly (Valithan Tanashev) bylo Orazmuhamed, no v narode on proslavilsya pod iymenem Tanash. Ily drugoy priymer. Otsa Alihana Bukeyhana zvaly Nurmuhammed, v narode ego obyknovenno znaly kak «Mukana tore». No ono zakrepilosi za nim nastoliko, chto ego mladshiy syn - Smahan tore - nosil familii «Mukanov». Prichyom obsheizvestno, chto Abylay y Shokan priobrely novye iymena v sovershenno raznyh obstoyatelistvah. V nashem je sluchae imya «Abay», kak y «Shokan», bylo dano iymenno kak obereg, a ne «ot nevolinogo iskajeniya nastoyashego iymeni» «Ybyray» kak «Ybay», kak fantaziruet Z. Bataeva, a Kakitay, kak y Shokan, Mukan tore, Abay – sokrashyonnoe y laskatelinoe «Gabdol-Hakiym». Y takih priymerov mojno prodoljati do beskonechnostiy...

Dostovernaya istoriya publikasiy pervoy statiiy-nekrologa ob Abae s opozdaniyem na bolee chem 1,5 goda so dnya ego smerti, kotorui Z. Bataeva nahodit «strannoy», ne bolee, chem banalina. Poluchiv iz stepy tragicheskui vesti o smerty Abaya, projivavshiy v Omske A.N. Bukeyhan, kak otmechal v svoey ocherednoy statie-nekrologe «Kakitay» ot 1915 goda [14], obratilsya k detyam pokoynogo s pisimom, v kotorom predlojil nemedlenno sobrati y izdati sbornik sochiyneniy Abaya, poka ego imya y tvorcheskoe nasledie ne zabyty, kak zabyty iymena poetov mnogih pokoleniy. Pry etom, sleduet osobo podcherknuti, chto po vsey veroyatnosty A.N. Bukeyhan daje ne predpolagal, chto iymenno emu sujdeno stati pervym biografom Abaya. Odnako v serediyne aprelya 1905 goda, pochty god spustya posle smerty poeta, k nemu v Omsk neojidanno nagryanul lubimyy iz plemyannikov pokoynogo poeta-mysliytelya, ego vospitanniyk, da eshyo s rukopisiu ego stihov... tot samyy Kakitay – Gabdol-Hakiym. Kak otmechal A. Bukeyhan v svoyom nekrologe, Kakitay pogostil u nego paru nedeli y ony iymely vozmojnosti vmeste pochitati, obsuditi stihy Abaya, Pushkina, Lermontova, a takje blizko podrujitisya y stati soratnikamy v politicheskoy boribe. Lichno dlya A.N. Bukeyhana etih dvuh nedeli bylo bolee chem dostatochno, chtoby nabrosati ne toliko y ne prosto odnu statiu-nekrolog o pokoynom Abae, no y selyy ocherk, y ne toliko na russkom yazyke, zaodno y kazahskom, y nemedlya opublikovati v mestnoy omskoy gazete «Stepnoy kray», sotrudnikom kotoroy byl s 1895 goda. Odnako 5 maya 1905 goda, kogda on vmeste s Kakitaem na parohode taykom pribyl v Semipalatinsk, kak pozdnee otmechalosi v nekrologe o nyom, chtoby «obsuditi kazahskie y politicheskie voprosy», v ego rukah ne bylo ny gotovoy statii, ny ocherka. On lishi uspel dogovoritisya o tom, chto «originalinye sochiyneniya Abaya y ego perevody..., sobrany ego synom Turaulom y v neprodoljiytelinom vremeny budut izdany Semipalatinskim Podotdelom IY.R.G.O. pod ego redaksiey» [15]. Vajno osobo zametiti, chto 1905 god, kak nachalo korotkovremennogo triumfalinogo shestviya I-y russkoy revolusii, kak, vprochem, dva posleduishih goda, dlya Alihana y vsego kazahskogo naroda vydalsya chrezvychayno nasyshennym obsheizvestnymy istoricheskimy sobytiyami. Ochevidno, A.N. Bukeyhan v Semey vmeste s soratnikamy (R. Marsekuly, J. Akbayuly, A. Baytursynuly y dr.) obsujdal y sostavlyal legendarnuy «Karkaralinskui petisii», pervyh politicheskih trebovaniy kazahskogo naroda pered kolonialinymy vlastyami, kotoraya budet ozvuchana v iine 1905 goda na ejegodnoy Koyandinskoy yarmarke pod Karkaraly y podpisana 14,5 tysyachamy kazahov [16]. Zatem liyder «Alash» organizoval dostavku petisiy v S.-Peterburg y po pochte, y spesialino otobrannoy delegasiey narochno. Krome togo vesi god on kursiroval mejdu Semipalatinskom, Omskom, S.-Peterburgom y Moskvoy. Vsyo leto y nachale oseny t.g. on v Moskve zanimalsya razrabotkoy norm kazahskogo zemlepolizovaniya po materialom «Ekspedisiy Sherbiny», v nachale noyabre tam je vystupil s dokladom na vserossiyskom sezde zemskih y gorodskih deyateley, gde takje vstupil v chleny toliko chto sozdannoy Konstitusionno-demokraticheskoy partiy [5], (po postanovlenii yanvarskogo sezda partiy v Moskve 1906 g. stala nazyvatisya KDP «Narodnoy svobody». – S.A.). IYmenno v 1905 g. on planiroval organizovati izdanie pervoy nezavisimoy kazahskoy gazety, dlya chego iymelisi vse osnovaniya. Napomnu, chto v 3-m punkte «Karkaralinskoy petisii» bylo trebovanie o neobhodimosty «izdaniya gazet na kazahskom yazyke, dlya chego potrebuetsya ustanovleniye yavochnogo poryadka na izdaniye gazet bez predvariytelinoy senzury y na otkrytiye tipografiyy» [17]. Dobavlu, chto iznachalino gazetu «Qazaq» planirovalosi vypuskati v Semipalatinske v konse 1905 - nachale 1906 goda, a ne v Orenburge, gde pervyy eyo nomer vyshel spustya 7 let – 2 fevralya 1913 goda. Bliyje k konsu 1905-go poyavilsya «Maniyfest 17 oktyabrya» y posle moskovskogo noyabrskogo sezda zemsko-gorodskih deyateley A.N. Bukeyhan vzyalsya za organizasii gazety na rodnom yazyke, o chyom soobshala peterburgskaya gazeta «Nasha jizni» [17]. Ne etim ly obiyasnyaetsya tot «strannyi» po-bataevoy fakt, chto on ne speshil s publikasiey statiiy-nekrologa o pokoynom Abae. Sovershenno ochevidno, chto on pervui statiu ob Abae namerevalsya opublikovati v kazahskoy gazete na rodnom yazyke. No vynujden opublikovati na russkom v «Semipalatinskom listke» lishi v konse noyabrya 1905  g., kogda stalo yasno, chto kolonialinaya administrasiya ny v koem sluchae ne pozvoliti emu izdati kazahskui gazetu, tem bolee nakanune pervyh vyborov v Gosudarstvennui dumu I-sozyva. IYmenno s etoy seliu kolonialinaya administrasiya dobilasi-taky vvedeniya voennogo polojeniya v Stepnom krae s 1 yanvarya 1906 g., a 8 yanvarya arestovala A.N. Bukeyhana v poselke Yamyshevskiy pod Pavlodarom, chtoby ne dopustiti ego izbraniya v chleny Pervoy Gosudarstvennoy Dumy. Sleduet dobaviti vajnui detali, chto v portfele A.N. Bukeyhana nahodilasi ta samaya rukopisi sochiyneniy Abaya, kotoruy dostavil emu v aprele 1905 goda Kakitay. 10 yanvarya 1906 goda mirovoy sudiya 2 uchastka Pavlodarskogo uezda zaprotokoliroval ego prosibu «prinyati mery k sohranenii rukopisy na kirgizskom yazyke, iymeiysheysya v arestovannom u nego portfele, soderjashuy stihotvoreniya, tak kak ona osenivaetsya v 5000 rubley; stihotvoreniya ety prinadlejat kirgizskomu poetu Kunanbaevu» (foto № 1).

Odnako iz vseh gipotez y domyslov Z. Bataevoy verhom sinizma, otkrovennym koshunstvom vyglyadyat eyo bezosnovatelinye somneniya otnosiytelino fizicheskogo sushestvovaniya poeta-mysliytelya, ne stali vajno pod kakim iymenem – Abay ily Ibragiym. V kachestve neoproverjimogo dokazatelistva bezosnovatelinosty ee domysla predloju otchet Semipalatinskogo oblastnogo statisticheskogo komiyteta za 1903 god, opublikovannyy v № 8 gazety «Semipalatinskie oblastnye vedomosti» ot 1904 goda. V nem v sostave deystviytelinyh chlenov oblastnogo statkomiyteta figuriruit I. Kunanbaev y A. Bukeyhanov (foto № 2). Dalee takje dlya illustrasiy priyvedu ryad otkrovennyh lyapov avtora issledovaniya Z. Bataevoy.

Ona oshibochno nazyvaet Muhtara Auezova «edinstvennym predstaviytelem nasionalisticheskogo dviyjeniya Alash-Orda, perejivshim stalinskie chistkiy». Fakt v tom, vo-pervyh, chto Alash Orda esti ofisialinoe nazvanie Vremennogo Vsekazahsko-kirgizskogo Narodnogo Soveta (Praviytelistva) Avtonomnoy Respubliky Alash, a ne «nasionalisticheskogo dviyjeniya». Vo-vtoryh, ono ne «nasionalisticheskoe», a «nasionalino-osvobodiytelinoe dviyjeniye» nachala HH veka, a ego iydeynyh osnovopolojnikov, liyderov y aktivistov prinyato uslovno, podcherkivai -lishi uslovno nazyvati, sootvetstvenno, «dviyjeniyem ...», «liyderamy ...», «deyatelyamy ...», «intelliygensiey ...» ili  «elitoy «Alash» y iskluchiytelino s podachy uchenyh-istorikov y publisistov. Ofisialino «Alash» nazyvalisi:

1) iydeya kazahskogo nasionalinogo vozrojdeniya y vosstanovleniya nasionalinoy gosudarstvennostiy,

Foto № 1. Protokol mirovogo sudiy II-uchastka Pavlodarskogo uezda o prosibe A.N. Bukeyhana o sohraneniy rukopisy stihov Abaya-Ibragima Kunanbayuly ot 10.01.1906 g. Pavlodar.

Foto № 2. Otchet Semipalatinskogo oblastnogo statisticheskogo komiyteta za 1903 g. «Semipalatinskie oblastnye vedomostiy», 1904 g., № 8. – 55 s.

2) pervaya kazahskaya politicheskaya partiya iy

3) nasionalinaya avtonomnaya respublika, funksionirovavshaya s dekabrya 1917 po avgust 1920 gg., kotoraya rovno 100 let nazad – 26 avgusta 1920 goda - byla preobrazovana v Kirgizskui (Kazahskui; ne putati s sovremennoy Kyrgyzskoy Respublikoy – ona nazyvalasi Kara-Kirgizskoy. - S.A.) ASSR.

V-tretiiyh, M. Auezuly (Auezov) daleko ne edinstvennyy iz deyateley «Alash», perejivshiy stalinskie chistki. Byly takje Alimhan Ermekuly (Ermekov – 1896-1970 gg.), Ualithan Tanashuly (Tanashev, Tanachev – 1887-1968 gg.), Bazarbay Mametuly (Mametov – 1888-1946 gg.) - byvshie komissary (chleny, ministry) Praviytelistva Alash Orda, vidnyy predstaviyteli dviyjeniya «Alash» Mustafa Buralkyuly (Buralkiyev) y dr.

V konse HIH – nachale HH vv. Omsk deystviytelino byl odnim iz kuliturnyh, nauchno-obrazovatelinyh y administrativnyh sentrov Kazahskogo stepnogo kraya, v chyom prava Z. Bataeva. Odnako ona tut je isportila etu radujnui kartinu zayavleniyem o tom, vo-pervyh, chto «tam bylo neskoliko uniyversiytetov» (?), vo-vtoryh – chto Shahiyn-Giyrey Bukeev budto by «poluchil vysshee obrazovanie v Omske». Eto grubaya oshibka. Shangerey Bokeyuly (Shahiyn-Giyrey Bukeev), vnuk Djangir hana, okonchil ne omskiy vuz, a kadetskiy korpus v Orenburge y gimnazii v Astrahani. Krome togo kadetskiy korpus ne voennyy y ne grajdanskiy vuz, a nachalinoe voenno-uchebnoe zavedenie (korpus) s programmoy sredneuchebnogo zavedeniya s polnym pansionom dlya podgotovky molodyojy k voennoy kariere. Vypuskniky korpusa po okonchaniy polnogo kursa v Rossiyskoy imperiy prinimalisi bez ekzamenov v voennye uchilisha y grajdanskie vuzy. Voobshe pervyy vuz v Omske v liyse mashinostroiytelinogo instituta byl otkryt lishi v noyabre 1942 goda putyom reorganizasiy Voroshilovgradskogo vechernego mashinostroiytelinogo instituta, kotoryy byl evakuirovan v Omsk v dekabre 1941 goda v svyazy s napadeniyem Germaniy na SSSR y lishi s 2016 goda nosit status regionalinogo opornogo uniyversiyteta.

S lyogkoy ruky Z. Bataevoy, A. Bukeyhan «porodnilsya» s Sh. Bukeyuly y naoborot - s Ibragimom-Abaem Kunanbayuly «ne iymel nikakih semeynyh svyazey», chem «soiskateli mirovyh sensasiy» v kotoryy raz vvodit v zablujdenie chitateley. Fakty potverjdayt, no sovershenno protivopolojnoe.

Da, deystviytelino, Alihan y Shangerey iymeiyt obshie korny aj s HII veka – nachinaya s lichnosty samogo potryasiytelya vselennoy Chingis hana, no rashodyatsya v XV veke ot hana Djaniybeka, odnogo iz dvuh osnovateley Kazahskogo hanstva (vmeste s hanom Kereem – po ofisialinoy istorii. – S.A.). V chastnosti, Alihan y Shangerey – dalyokie potomky dvuh synovey Djaniybeka, pervyy ot hana Djadika, vtoroy (Shangerey) –  ot hana Usek. Esly vzyati ih bolee blizkih predkov, to Alihan pryamoy potomok legendarnogo hana Barak, bolee izvestnogo pod prozviyshem «Kókjal Baraq» («kókjal» - bukv. «matyoryy volk». – S.A.), a Shangerey - potomok hana Mladshego juza (ily ordy) Abulhaira. Poslednim shtrihom mojet poslujiti tot fakt, chto sultan Barak yavlyalsya ubiysey hana Abulhaira.

Y kak raz naoborot - Alihan s Abaem iymely blizkui rodstvennui svyazi, kotorui liyder «Alash» osobo ne afishiroval, a iymenno - matery Alihana y Shakarima Hudayberdyuly yavlyalisi rodnymy syostrami, docherimy znamenitogo batyra Mamaya [18]. No s synom poeta-mysliytelya Turagulom, plemyannikamy Kakitaem (Gabdol-Hakimom) y Shakarimom on blizko obshalsya ne kak s rodstvennikami, a kak s edinomyshlennikamy y soratnikamy po dviyjenii, partiy y Avtonomiy Alash. Sleduet dobaviti vajnui detali. Sredy pyaty kandidatov v chleny II-y Gosudarstvennoy Dumy ot kazahskogo naseleniya Semipalatinskoy oblasti, vydvinutyh A.N. Bukeyhanom v 1907 godu vmesto sebya, byly dva plemyannika Abaya – Shakarim y Kakitay [14].

Pomimo prochih kuriyozov, Z. Bataeva podvergaet somnenii samo sushestvovanie ne toliko Abaya-Ibragima, no y ego syna Akylbaya, druga y poeta-uchenika Kokbaya Janaytuly. Ona uveryaet, chto net «fizicheskih sledov jizny pisatelya», net «ny odnoy pechatnoy strochki, ny odnoy zapiski, ny odnoy rukopisi, napisannoy pocherkom Abaya», a takje «ny odnogo upominaniya ob Abae v pisimah ... russkih ssylinyh», o poete Kokbae ey takje «ne udalosi nayty nikakoy dostovernoy informasiiy».

Gde, chto y kak iskala Z. Bataeva – na eyo sovesti. Mejdu tem v muzee Abaya v rodovom pomestie Jiydebay hranitsya v kachestve eksponata kopiya pisima dochery Evgeniya Mihaelisa, adresovannogo otsu, gde ona opisyvaet harakter vzaimootnosheniy otsa s Abaem.

Predlagaemoe zdesi fotografiya Abaya s dvumya synoviyamy – Akylbaem y Turaulom (iymenno tak nazval Abay svoego syna, v bytu Turagul ily sokr. Turash) – luchshee oproverjenie domysla Z. Bataevoy (foto № 3).

O Kokbae iskati «dostovernoy informasiiy» ne bylo nikakoy neobhodimosti, stoilo lishi perelistati nomera gazety «Qazaq» 1913-1918 gg., dlya chego opyati je ne trebuetsya znaniy pisimennosty «tóte jazu» v arabskoy grafiyke. Materialy «Qazaq» v kirilliyse izdany v neskolikih nauchnyh sbornikah. IYmeetsya daje ryad ego fotografiy, v dvuh iz koih on zapechatlyon s dvumya gruppamy deyateley «Alash» (foto № 4-5), chto sviydetelistvuet o ego aktivnom uchastiy v dviyjeniy «Alash», v tretiey – sobstvennoy personoy (foto № 6). On odin iz poetov nachala HH veka, kotoryy posvyatil svoy sokravennye stroky nasionalinomu liyderu Alihanu Bukeyhanu.

Foto № 3. Abay s dvumya synoviyamy – (sleva napravo) Akylbaem y Turaulom. 1896 g. Semipalatinsk

Nu a bespochvennye somneniya Z. Bataevoy otnosiytelino fizicheskogo sushestvovaniya Abaya, Akylbaya, Kokbaya y drugiyh, mojet ubediti slegka shokirovannogo eyo sensasionnoy statiey» chitatelya razve toliko v tom, chto ona o jizni, tvorchestve poeta-myslitiyelya, ego okrujenii, pervyh biografah y abaevedah iymeet sovershenno dalyokoe predstavleniye. Slovom, eyo analiz otlichaetsya redkim diyletantizmom.

Foto № 4. Vo vtorom ryadu (vtoroy sprava) – Kokbay Janatayuly; v pervom ryadu tretiy y chetvertyy sleva – Turaul Abayuly y Alihan Bukeyhan

Foto № 5. Sprava nalevo (v pervom ryadu): A. Baytursynuly, Mukan (Muhmetjan) Jakejanuly, KOKBAY JANATAYULY, Turaul Abayuly, Jakabay Atiykeuly; sprava nalevo (stoyat): E. Omaruly, S. Kadyrbayuly, legendarnyy bores Hadjymukan, M. Dulatuly y J. Balgynbayuly. G. Semipalatinsk, 1918 g.

Foto № 6. Kokbay Janatayuly

Napriymer, po versiy Z. Bataevoy, Abay «nikogda» ne pozvolyaly byti prosto poetom y naoborot - «vsegda» ispolizovaly kak politicheskiy instrument. Kto iymenno «ne pozvolyal» Abaiy byti poetom y prevratil ego v «politicheskiy instrument», vyyasnyaetsya iz sleduishey stroki: «Bolishinstvo togo, chto nyneshnie kazahy znayt ob Abae y ego tekstah, bylo v deystviytelinosty pridumano v nachale XX veka y dopridumano v sovetskie gody...». «Dopridumano» ostavim na sovesty avtora y na «sud» uchyonyh-abaevedov, no vot eyo tezis o tom, chto «pridumano v nachale XX veka» - eto daje ne subektivnoe mneniye, a absolutnyy domysel, esly ne skazati absurdnyi, ne iymeiyshiy nichego obshego s deystviytelinostiu. Vo-pervyh, ochevidno, pod «v nachale HH veka» ona podrazumevaet liyderov nasionalino-osvobodiytelinogo dviyjeniya, partiy y Avtonomiy Alash.

Vo-vtoryh, liydery «Alash» A. Bukeyhan, A. Baytursynuly y M. Dulatuly, kotorye y stoyaly u istokov abaevedeniya, kotoryh Z. Bataeva «nichtoje sumnyashiysya» nazyvaet «pisatelyamiy-nasionalistamy iz dviyjeniya «Alash-Orda», v liyse Abaya toliko y viydely poeta y nikogo bolee. Abay ny s obrazom svoey jizni, y ny tvorchestvom v «politicheskiy instrument» nikak ne godilsya. Te «neskoliko publikasiy» deyateley «Alash», kak otmechaet sama Z. Bataeva, politikoy ne «pahnet». Chtoby v etom ubeditisya, sledovlo by povnimatelinee prochesti ety samye «neskoliko publikasiiy». Podozrevati ily obvinyati ih v tom, chto ony prevratily ego v «politicheskiy instrument», net ny maleyshego osnovaniya. Lishi pervyy iz tryoh vysheupomyanutyh avtorov «nebolishih publikasiy» predpolojiyl, chto Abaiy samoy sudiboy bylo prednachertano stati legendarnym narodnym biyem, no y v etom net daje namyoka na politiku: «Net somneniya v tom, chto Abay v staroe vremya opravdal by prorochestvo rodnoy stepi: sdelalsya by biyem, pravo suditi kotorogo sozdavalosi ne formalinym izbraniyem, a priznaniyem ego talanta...». V statie-nekrologe «Abay (Ibragiym) Kunanbaev» ot 1905 y 1907 godov, avtor o poeziy Abaya podchyorkival lishi eyo poeticheskoe velikolepiye: «Abay, kak eto pokajut ego stihi, predstavlyal nedujennuu poeticheskui silu y sostavlyaet gordosti kirgizskago naroda. Eshe ne bylo kirgizskago poeta, tak vozvysivshago duhovnoe tvorchestvo naroda, kak Abay. Chudnye ego stihi, posvyashennye chetyrem vremenam goda (vesna, leto, oseni y zima) sdelaly by chesti znamenitym poetam Europy»[14].

Po versiy Z. Bataevoy, «Abay ostavalsya neizvestnym v Kazahstane poetom vploti do nachala XX veka, kogda o nyom zagovorily kazahskie pisateliy-nasionalisty iz dviyjeniya Alash-Orda, y eto priyvelo lishi k neskolikim nebolishim publikasiyam» y chto «on stal znamenitym pisatelem (???) toliko v 1933 godu...», chem ona, kak govoritsya v odnom filime, snova «mahnula ne glyadya». Pod «pisatelyamiy-nasionalistami» avtor, ochevidno, podrazumevala A. Bukeyhana (a ne BukeyhanOVa), M. Dulatuly (ne DulatOVa) y A. Baytursynuly (ne BaytursunOVa). Po eyo traktovke, vse troe esti «pisateliy-nasionalisty». Eto yavno sviydetelistvuet, vo-pervyh, o tom, chto sama avtor tak y ostalasi «produktom» sovetskoy iydeologiy y ostayotsya vernoy sovetskim stereotipam, shtampam y beznadejnym «internasionalistom». Sledovatelino, s eyo storony bylo by chestnee nazvati ih «pisatelyamy – burjuaznymy nasionalistamiy», v chyom ih kleymila sovetskaya vlasti y eyo propaganda. Esly seriezno, to nikomu v golovu ne prihodilo nazvati «nasionalistamiy», «nasional-shovinistamiy» ily prosto «shovinistamiy» russkih pisateley y poetov konsa HIH – nachala HH vv. Y nikto do sih por ne zadumyvalsya nad tem, s kakoy staty eto «kleymo» zakrepilasi toliko za kazahskoy elitoy «Alash»? Esly byti eshyo obektivnee, to A. Bukeyhana, A. Baytursynuly y M. Dulatuly spravedliyvee bylo by nazvati «rusofilami» za ih mnogochislennye perevody iz Tolstogo, Krylova, Chehova, Korolenko y mn. dr., a pervogo eshyo y «yaponofilom», chto stalo odnoy iz prichin ego rasstrela v sentyabre 1937 g., a takje franko- y anglofilamy za to, chto ohotno perevodil sochiyneniya fransuzov Gy de Mopassana, astronoma Kamilya Flammariona, anglichan Oskara Uaylda, Djeymsa Barda [19] y dr.

Vo-vtoryh, Z. Bataeva, «prigovoriyv» k pisatelistvu vseh tryoh liyderov «Alash», zaodno y Abaya, myagko govorya, neskoliko pospeshila. Iz nih A. Bukeyhan deystviytelino byl mnogogranno talantlivym uchyonym-ensiklopedistom (uchyonyi-lesovod, statistiyk, istoriyk, ekonomist, ekspert po zemledelii, jivotnovodstvu y t.d. y t.p.), vydayshimsya obshestvennym, gosudarstvennym deyatelem, pervym glavoy sovremennogo Kazahskogo gosudarstva, a takje yarkim dvuyazychnym publisistom (Alimhan Ermekuly utverjdal, chto liyder «Alash» svobodno vladel 9-iy yazykamy [20]. – S.A.), etnografom, liyteraturovedom, folikloristom, perevodchikom y t.d. No on ne pisateli y ne poet. Spravedlivosty rady otmechu, chto A.N. Bukeyhan byl ne liyshyon poeticheskogo y pisateliskogo dara, no ne stal ny tem, ny drugiym. Esly b y stal, to edva ly stydilsya, kak chisto gipotetichesky predpolagaet ta je Bataeva, kak raz naoborot - gordilsya.

A. Baytursynuly byl yarkim publisistom, poetom, osnovatelem sovremennogo kazahskogo yazykoznaniya, turkologom, liyteraturnym perevodchikom, odnim iz osnovateley kazahskogo liyteraturovedeniya y abaevedeniya v chastnosti, no takje ne byl pisatelem.

Lishi odin M. Dulatuly - poet-burevestniyk, yarkiy publisist, dramaturg, talantlivyy orator (tribun) - zaslujivaet imya pisatelya, no nemnogo s natyajkoy y lishi za neskoliko sochiyneniy v proze - pervyy kazahskiy roman «Baqytsyz Jamal» («Neschastnaya jamal») y ryad dram.

Nu a Abay – esti, byl y ostanetsya poetom-mysliytelem, filosofom.

Dalineyshie razmyshleniya Z. Bataevoy o tom, chto raz uj Abay byl kochevnikom-kazahom HIH veka, sledovatelino «ego nastoyashee imya moglo byti Ybyray, a ne Ibragiym: kazahskaya fonetika ne pozvolyala proiznesty imya «Ibragiym», ne bolee chem plod burnoy fantaziy avtora, ne iymeiyshego ny maleyshego predstavleniya ob istoriy kazahov y situasiy v Velikoy stepy v HIH. Pry etom ona beskonechno aksentiruet vnimanie na tom, chto Abay byl kochevnikom – chuti ly ne «poslednim iz mogikan». Uje pry Abae-Ibragiyme bylye beskraynie prostory kocheviev katastrofichesky sokrashalisi y staroe predstavlenie o kazahah, kak o vechno kochuishem narode, govorya yazykom A.N. Bukeyhana, «prosto anahronizm» y sviydetelistvuet lishi o neznaniy Z. Bataevoy sobstvennoy istoriiy.

Z. Bataeva yavno lukaviyt, kogda somnevaetsya v podlinnosty y proishojdeniy iymeny poeta-mysliytelya, goloslovno utverjdaya, chto «kazahskaya fonetika ne pozvolyala proiznesty imya «Ibragiym». Vo-pervyh, kazahskaya fonetika pozvolyala y pozvolyaet ne toliko proiznesti, no pisati eto imya v arabskoy transkripsii, kak «Ibrahiym» («gauhar», «jauhar», «jihanger» y t.d.). Vo-vtoryh, deystviytelino, kazahy davaly svoim detyam eto imya, chashe adaptiruya ego svoey fonetiyke, kak «Ybyrayym» ily «Ybyray». No v to je vremya y v-tretiiyh, Z. Bataeva, plot ot ploty kazashka (esli, konechno, ne spustilasi s neba kazashkoy), ne mojet ne znati, chto eyo sorodichy neredko nazyvayt detey vtorym iymenem s seliu ih zashity ot durnyh glaz y drugih napastey. Yarkoy illustrasiey chego poslujat legendarnyy han Ablay y ego vnuk Shokan (Chokan v russkoy transkripsiiy), esly «pobliyje», to Kakitay Kunanbay, nastoyashimy iymenamy kotoryh byly Abili-Mansur, Muhammed-Hanafiya y Gabdol-Hakiym. Napomnu, posledniy – lubimyy plemyannik samogo Abaya.

Ily drugoy priymer. Otsa Alihana Bukeyhana zvaly Nurmuhamed, v narode ego obyknovenno znavaly kak «Mukana tore» (ily «ture» - pryamoy potomok Chingis hana - chingiziyd). Eto imya zakrepilosi za nim nastoliko, chto ego mladshiy syn Smahan nosil familii «Mukanov». No, nikomu v golovu ne prishlo, chto eshe do «sarskoy islamizasiey» stepey kazahy nazyvaly svoih detey iymenamy prorokov Muhammeda, Ibragima y dr., no adaptirovav ih kak «Mahambet», «Ybyrayym» y t.d. Prichem, obsheizvestno, chto Abylay y Shokan obrely novye iymena pry sovershenno raznyh obstoyatelistvah. V nashem je sluchae imya «Abay», kak y «Shokan», bylo dano iymenno kak obereg, a ne «ot nevolinogo iskajeniya nastoyashego iymeniy» «Ybyray» kak «Ybay», kak svoevolino fantaziruet Z. Bataeva, a Kakitay – sokrashenno laskatelinoe «Gabdol-Hakiym». Y takih priymerov mojno prodoljati do beskonechnostiy...

Dostovernaya istoriya publikasiy pervoy statiiy-nekrologa ob Abae s opozdaniyem na bolee chem 1,5 goda so dnya ego smerti, kotorui Z. Bataeva takje nahodit «strannoy», ne bolee, chem banalina. Poluchiv iz stepy tragicheskui vesti o smerty Abaya, projivavshiy v Omske A.N. Bukeyhan, kak otmechal v svoey ocherednoy statie-nekrologe «Kakitay» ot 1915 goda [14], obratilsya k detyam pokoynogo s pisimom, v kotorom predlojil nemedlenno sobrati y izdati sbornik sochiyneniy Abaya, poka ego imya y tvorcheskoe nasledie ne zabyty, kak zabyty iymena poetov mnogih pokoleniy. Ochevidno odno, chto pry vsem pry etom avtor pisima daje ne predpolagal, chto stanet pervym biografom Abaya. Odnako vo vtoroy poloviyne aprelya 1905 goda, pochty god spustya posle smerty poeta, k nemu v Omsk nejdanno-negadano nagryanul lubimyy iz plemyannikov pokoynogo poeta-mysliytelya, ego vospitanniyk, da eshyo s rukopisiu ego stihov - Kakitay Kunanbay. Kak otmechal A. Bukeyhan v svoey statie-nekrologe, Kakitay pogostil u nego paru nedeli y ony iymely vozmojnosti vmeste pochitati, obsuditi stihy Abaya, Pushkina, Lermontova, a takje blizko podrujitisya y stati soratnikamy v politicheskoy boribe. Lichno dlya A.N. Bukeyhana etih dvuh nedeli bylo bolee chem dostatochno, chtoby nabrosati ne toliko y ne prosto odnu statiu-nekrolog o pokoynom Abae, no y selyy ocherk, y ne toliko na russkom, zaodno y kazahskom yazykah, y nemedlya opublikovati v mestnoy omskoy gazete «Stepnoy kray», s kotoroy tesno y blizko sotrudnichal s 1895 goda. Odnako 5 maya 1905 goda, kogda on s Kakitaem na parohode taykom pribyl v Semipalatinsk, kak sam je otmechal v svoem nekrologe o Kakitae, chtoby «obsuditi kazahskie y politicheskie voprosy», v ego rukah ne bylo gotovoy statiy ily ocherka. On lishi uspel dogovoritisya o tom, chto «originalinye sochiyneniya Abaya y ego perevody..., sobrany ego synom Turaulom y v neprodoljiytelinom vremeny budut izdany Semipalatinskim Podotdelom IY.R.G.O. pod ego redaksiey». Vajno osobo zametiti, chto 1905 god, kak nachalo korotkovremennogo triumfa Pervoy russkoy revolusii, kak, vprochem, dva posleduishih goda, dlya Alihana y vsego kazahskogo naroda vydalsya chrezvychayno nasyshennym obsheizvestnymy istoricheskimy sobytiyami. Ochevidno, A.N. Bukeyhan v Semey vmeste s soratnikamy (R. Marsekuly, J. Akbayuly, A. Baytursynuly, T. Nurekenuly y dr.) obsujdal y sostavlyal legendarnuy «Karkaralinskui petisii», pervyh politicheskih trebovaniy kazahskogo naroda pered kolonialinymy vlastyami, kotoraya budet ozvuchana v iine 1905 goda na ejegodnoy yarmarke pod Karkaraly y podpisana 14,5 tysyach kazahov [21]. Zatem liyder «Alash» organizoval dostavku petisiy v S.-Peterburg y po pochte, y spesialino otobrannoy delegasiey narochno. Vesi god on kursiroval mejdu Semipalatinskom, Omskom, Peterburgom y Moskvoy. Letom y nachale oseny t.g. on v Moskve uchastvoval v razrabotke norm kazahskogo zemlepolizovaniya po materialom Ekspedisiy Sherbiny, v nachale noyabre tam je vystupaet s dokladom na vserossiyskom sezde zemskih y gorodskih deyateley, gde vstupil v chleny toliko chto organizovannoy Konstitusionno-demokraticheskoy partiy [5]. IYmenno v 1905 godu on planiroval organizovati izdanie pervoy nezavisimoy kazahskoy gazety. Dlya etogo iymelisi vse osnovaniya. Odno iz trebovaniy «Karkaralinskoy petisii» bylo... Bliyje k konsu goda poyavilsya «Maniyfest 17 oktyabrya» y posle moskovskogo noyabrskogo sezda zemsko-gorodskih deyateley A.N. Bukeyhan vzyalsya za organizasii gazety na rodnom yazyke, o chem soobshala stolichnaya gazeta «Nasha jizni» [17]. Ne etim ly obiyasnyaetsya tot «strannyi» po-bataevoy fakt, chto on ne speshil s publikasiey statiiy-nekrologa o pokoynom poete-mysliytele Abae. Ochevidno on planiroval opublikovati pervui statiu ob Abae na rodnom yazyke v pervoy kazahskoy gazete. No vynujden opublikovati na russkom v «Semipalatinskom listke» lishi v konse noyabrya 1905  g., kogda stalo yasno, chto kolonialinaya administrasiya ny v koem sluchae ne pozvoliti emu izdati kazahskui gazetu, tem bolee nakanune pervyh vyborov v Pervui Gosudarstvennui dumu.

Ochevidno, chto ety istoricheskie fakty, kak y mnojestvo drugiyh, ne vedomy Z. Bataevoy, chem y obiyasnyaetsya eyo krayne slaboe predstavlenie ob Abae y ego vremeniy...

I, nakones, Z. Bataeva gluboko oshibaetsya, utverjdaya, chto do revolusiy o jizny y tvorchestve Abaya bylo napisano vsego neskoliko materialov. Ochevidno, ona iymela v vidu pervui statiu-nekrolog na russkom yazyke v gazete «Semipalatinskiy listok» y «Zapiskah Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela IRGO», statiy A. Baytursynuly y M. Dulatuly v gazete «Qazaq». No, sudya po vsemu, vo-pervyh, ona y ne podozrevala, chto materialy ob Abae, ego stihy y slova nazidaniya publikovalisi v gazetah «Saryarqa» (g. Alash, byvshiy poselok Zarechnaya Slobodka, nyne Semey), «Birlik tuy» (Tashkent), jurnale «Abay» (g. Alash). K priymeru, v 1918 godu gazeta «Saryarqa» publikuet material o nyom, vsled za ney tashkentskaya «Birlik tuy» pechataet slova nazidaniya poeta-mysliytelya, v 1920 godu gazeta «Enbek tuy» (№ 2, 1920) razmeshaet podborku ego stihov.  Vo-vtoryh, Z. Bataeva, zayavlyaya, chto Abay stal populyaren lishi posle revolusiiy», upuskaet ocheni vajnoe obstoyatelistvo togo istoricheskogo momenta. V chastnosti, kak utverjdaly issledovately iz Sentra izucheniya Sentralinoy Aziy Oksfordskogo uniyversiyteta, v 1913-1918 godah odna lishi obshenasionalinaya gazeta «Qazaq», dostignuv k 1915 godu tiraja bolee 8 tysyach ekzemplyarov, bezrazdelino vlastvovala nad obshestvennoy y kuliturnoy jizniu vsego kazahskogo kraya [22]. V nachale HH veka iymenno ona iymela nesravnimo bolishe vliyanie na vsu kazahskuu stepi, razdelennuu na Stepnoy y Turkestanskiy kraya, otdelinyh Prikaspiyskuy, Orenburgskuy, Astrahanskuy (Bukeevskaya ily Vnutrennyaya orda), Uraliskuy, Turgayskuy oblasti, otdelinye Biyskuy, Zmeinogorskui y Barnauliskuy volosty Altaya, chem vse sredstva telekommunikasiy sovremennogo Kazahstana v nachale HHI veka, vkluchaya desyatky radio- y telekanalov, tysyachy pechatnyh y elektronnyh SMY vmeste vzyatyh. Te neskoliko statey iz eyo nomerov sdelaly imya y tvorchestvo Abaya populyarnym na vsu kazahskuu stepi, a takje dlya kazahov Vostochnogo Turkestana, vypisyvavshih gazetu «Qazaq».

S drugoy storony, bessporno odno, chto sovremennomu kazahskomu obshestvu predstoit peresmotreti, pereosmysliti y perepisati mnogoe iz togo, chto nam dostalosi v nasledstvo ot sovetskogo perioda, v tom chisle tot Abay, obraz kotorogo sozdavalsya v osnovnom v sovetskiy period.

Da, vajno priznati, chto statiya Zaure Bataevoy vzbudorajila obshestvo. Etaky nestandartnyy vzglyad ne toliko na figuru y tvorchestvo velikogo Abaya, no y Alihana Bukeyhana, pervogo biografa poeta-mysliytelya, Ahmeta Baytursynuly, Mirjakypa Dulatuly, pervyh abaevedov, y drugiyh. Chrezvychayno smelyy analiyz, granichashiy razve chto s bezumstvom, sokrushiytelinye uragannye vyvody y zaklucheniya, «ubiystvennye» dlya vseh bez isklucheniya abaevedov. Postanovka sovershenno neojidannyh, chashe bessmyslennyh y absurdnyh voprosov y zadach, na kotorye sama je pytaetsya otvetiti. Pravda, nemaloe iz nih oshibochny, goloslovny, neredko iyz-za nedostatka ily daje polnogo otsutstviya faktologicheskih materialov, chuti reje - iz pospeshnyh y subektivnyh, gipoteticheskih umozaklucheniy. V popytke izbaviti Abaya y abaevedenie ot sovetskih stereotipov, lji, mifov, ona pytalasi priymeriti na Abae y abavedeniy zapadnoevropeyskiy shablon. Inache govorya nasilino nadeti na svobodolubivogo stepnyaka Abaya uzkiy evropeyskiy kaftan vmesto shirokogo shyolkovogo halata. Posemu vidno, chto ei dvigala neutomimaya jajda slavy. Odnako eta slava okazalasi «gerostratovoy», na protyajeniy tysyachy let napominaishey o samyh postydnyh postupkah ludey...

Liyteratura:

1. Bukeyhanov A. O kirgizskih pominkah (otvet na statiu g. Nurdjanova v Turkestanskih vedomostyah»). //«Kirgizskaya stepnaya gazeta». – 1900. – 20.02. - № 7.
2. "Abay shygharmalary Álihan Bókeyhanovtiki boluy mýmkin": Zәure Bataeva úly aqynnyng júmbaghy turaly aitty. – Stan.kz, 09.09.2020 - https://stan.kz/zaure-bataeva-abay-zhymbagi-turali-336710/?fbclid=IwAR1mmYaFIpuvOHsLU2Gu1GtFBjRpEIAqcMvd_Xks901g9VieYhEFv-yUx20
3. Á. N. Q. oyazynyng mollasynyng bayany. - «Dala ualayatynyng gazeti». – 1889. – 12.05. - № 19; A. N. Mulla v K-skom uezde. - «Osoboe pribavlenie k «Akmolinskim oblastnym vedomostyam» (OP k «Akmolinskim oblastnym vѣdomostyam»). – 1889. - 12.05. - № 19; Á. N. Q. oyazynyng qyzmettegi qazaq adamdarynyng bir qylghan isi. - Dala ualayatynyng gazeti». – 1889. - 02.06. - № 22; A. N. Iz jizny kirgizskih doljnostnyh lis K-skogo uezda (O deyatelinosty upraviyteley kirgiz v Karkaralinskom uezde). - OP k «Akmolinskim oblastnym vѣdomostyam». – 1889. - 02.06. - № 22; Á. N. Yhtiyatty bolys. - «Dala ualayatynyng gazeti». – 1889. - 10.11. - № 45; A. N. Deyatelinyy upraviyteli. - «OP k «Akmolinskim oblastnym vedomostyam». – 1889. - 10.11. - № 45.
4. Syn stepey. Pisimo v redaksii. // OP k «Akmolinskim oblastnym vedomostyam», 16.06.1889 g., № 24. Omsk.
5. SA FSB RF. – Sledstvennoe delo R-34862 (po obviynenii Bukeyhanova A.N.). – L. 27.
6. Bukey-Hanov Al. Nurm. Otkrytoe pisimo kirgizam Semipalatinskoy oblasti. - «Golos stepiy». – 1907. – 13.01. - № 7. – C. 4; Bukey-Hanov Alihan Nurm. Otkrytoe pisimo chlenam Gosudarstvennoy Dumy. - «Rechi». – 1914. – 23.01. - № 22.
7. Qyr balasy. Qyzyljardan hat. - «Dala ualayatynyng gazeti». 1900. – 12.03. - № 9; Syn stepey. Korrespondensiya iz Petropavlovska. - «Kirgizskaya stepnaya gazeta». 1900. – 12.03. - № 9; Qyr balasy. Qaymaqsyz sýt qazaq halqyn ólimnen saqtaydy. - «Dala ualayatynyng gazeti». 1900. – 30.04. - № 14; Syn stepey. Snyatoe moloko kak sredstvo protiv vymiraniya kirgiyz. - «Kirgizskaya stepnaya gazeta». – 1900. – 30.04. - № 14.
8. Q. Qarqaralydan hat. 30 әprel. - «Dala ualayatynyng gazeti». – 1900. - 14.05. - № 18. - 3 b.; K-. Korrespondensiya. Karkaraly. 30 aprelya. - «Kirgizskaya stepnaya gazeta». – 1900. - 14.05. - № 18; Q.. Qarqaralydan hat (peruadtaghan Ghaly han Bókey Han. 18-inshi may 1900-inshi jyly). - «Dala ualayatynyng gazeti». – 1900. - 21.05. - № 19; K-. (Galihan Bukeyhan). Korrespondensiya. Karkaraly. - «Kirgizskaya stepnaya gazeta». – 1900. - 21.05. - № 19; Q. Búiryqtan basqa sózder: Jemqor bolys eki biymen. - «Dala ualayatynyng gazeti». – 1900. - 11.06. - № 22; K. K harakteristiyke nravov kirgizskih doljnostnyh liys: Ohotnik upraviyteli s dvumya biyami. - «Kirgizskaya stepnaya gazeta». – 1900. - 11.06. - № 22.
9. SGIA RF. – F. 387. – Op. 24. – D. 1307.
10. Ghaly han. On tórt toghyz bola ma? . («Qazaq» gazetinen alynyp basyldy: № 91, 1914 j.) - «Ayqap». - № 2. - 1915 j.
11. Bukey-Hanov A.N. Otkrytoe pisimo kazaham Semipalatinskoy y Akmolinskoy oblastey. - «Irtysh». – 1906. – 26.10. - № 77.
12. Shvesov S.P. «Omskaya gazeta «Stepnoy kray» y politicheskaya ssylka». – «Severnaya Aziya». - № 1. – 1930. – S. 101-118.
13. Vospominaniya Liva Karlovicha Chermaka. - RGALI: - F. 1337. - Op. 2. - Ed. 67. - L. 84-85.
14. Ghaly han. Kәkitay (Ysqaqúly Qúnanbay). Mýnәhiyb. - «Qazaq». – 1915. – 18.02. - № 105. – 2 b.
15. Bukeyhanov A. Abay (Ibragiym) Kunanbaev. Nekrolog. - «Zapisky Semipalatinskogo Podotdela Zapadno-Sibirskogo Otdela IY.R.G.O.». - vypusk № 3. - 1907 g.
16. Bukeyhanov, A. N. Kirgizy. / Kostelyanskiy, A. N. (red.). Formy nasionalinago dviyjeniya v sovremennyh gosudarstvah. 1910 g. SPb. - Sc. 599–600.
17. Iz Sibirskoy jizni: chlen Gosudarstvennoy dumy ot kazahov Semipalatinskoy oblasty Bukeyhanov Alihan Nurmuhamedovich. - «Nasha jizni». – 1906. - 21.06(04.07). - SPb.
18. Bókeyhan S. Álekenning ómiri (vospominaniya). - «Júldyz». – 1996. - № 3. - 102-125 str.
19. Mopassan G. D. Jarasyn aldyrghan ana (aud. Qyr balasy). - «Jana mektep». – 1925. - № 4. - 65–71 bb.; Mopassan G. D. Simonnyng әkesi (aud. Qyr balasy). - «Jana mektep». – 1926. - № 6. - 57–64 bb. Mopassan, Gy de. Aqsaq kempir (audar. Qyr balasy). - «Áyel tendigi». – 1927, - № 10–11 (22–23). - 109–112 bb.; Flammarion K. Astronomiya әlip-bii (qazaqshalaghan Qyr balasy). – M.: SIN SSSR. - 1924 j.; Uayld O. Júldyz bala. Aud. Qyr balasy. - «Aq jol». – 1923. - №№ 381-385.
20. Mәkenbaev Q., Sәduaqasov Q. Álimhan Ermekov. – Jezqazghan. – 1992.

22 Society for Central Asian Studies. Kazakhs on Russians Before 1917. A. Bukeykhanov, M. Dulatov, A. Baytursynov, T. Ryskulov. Reprient series № 5. Oxford, 1985.

Sultan Han Akkuly

Abai.kz