Dýniyejýzi halyqtarynyng foliklorynda jii úshyrasatyn keyipkerding biri – aidahar. Aydahar óte kóneden kele jatqan personaj bolghandyqtan mifte, ertegide jәne epostar men jyrlarda basty keyipkerding negizgi jauynyng biri retinde sipattalady. Áriyne, dastandarda ol basty keyipkerding negizgi qarsylasy retinde kórinbeydi, kóbine jigit sapargha attanghanda jolda kezdesetin kóptegen kedergilerding ishinde  kórinis tabatyndary da bar. Ghashyqtyq dastandarda jigitting batyrlyghyn birinshi kezekke qoyyp surettemegenimen onyng batyrlyqtan da qúr alaqan emestigin tanytady. Á.Nauay jyrlaghan «Farhad-Shyryn» dastanynda Farhad Shyryndy izdep jolgha shyqqanda aldyndaghy kedergilerden ótu kezinde jolyndaghy aidahardy da jenedi. Foliklor dinamikalyq ózgeris ýstinde damityndyghyn esepke alsaq, dastandardaghy aidahar beynesi miftik týsinikting әlsiregen, monoteistik dinning saltanat qúrghan kezinde jazylghan tuyndy bolghandyqtan, búrynghy nanymdardyng sarqynshaqtary әli de úmytylmay kele jatqandyghyn, alayda búrynghy quatynan airylyp, tek jaghymsyz personajdardyng biri retinde ghana surettelip otyrghandyghyn kóremiz. Endigi jerde aidahar әlemdi jalmaushy, ajal qúdayy retinde beynelenbeydi, keyipkerding bir shapqanynan qalmaytyn dәrmensiz hayuan keypinde kórinis tabady.

Dýniyejýzi halyqtarynyng foliklorynda jii úshyrasatyn keyipkerding biri – aidahar. Aydahar óte kóneden kele jatqan personaj bolghandyqtan mifte, ertegide jәne epostar men jyrlarda basty keyipkerding negizgi jauynyng biri retinde sipattalady. Áriyne, dastandarda ol basty keyipkerding negizgi qarsylasy retinde kórinbeydi, kóbine jigit sapargha attanghanda jolda kezdesetin kóptegen kedergilerding ishinde  kórinis tabatyndary da bar. Ghashyqtyq dastandarda jigitting batyrlyghyn birinshi kezekke qoyyp surettemegenimen onyng batyrlyqtan da qúr alaqan emestigin tanytady. Á.Nauay jyrlaghan «Farhad-Shyryn» dastanynda Farhad Shyryndy izdep jolgha shyqqanda aldyndaghy kedergilerden ótu kezinde jolyndaghy aidahardy da jenedi. Foliklor dinamikalyq ózgeris ýstinde damityndyghyn esepke alsaq, dastandardaghy aidahar beynesi miftik týsinikting әlsiregen, monoteistik dinning saltanat qúrghan kezinde jazylghan tuyndy bolghandyqtan, búrynghy nanymdardyng sarqynshaqtary әli de úmytylmay kele jatqandyghyn, alayda búrynghy quatynan airylyp, tek jaghymsyz personajdardyng biri retinde ghana surettelip otyrghandyghyn kóremiz. Endigi jerde aidahar әlemdi jalmaushy, ajal qúdayy retinde beynelenbeydi, keyipkerding bir shapqanynan qalmaytyn dәrmensiz hayuan keypinde kórinis tabady.
Kóptegen halyqtardyng foliklorynda aidahar syrtqy sipaty jylangha úqsas maqúlyq retinde beynelengen. Mifter men arhaikalyq jyrlarda, «Shahnama» dastanynda aidahar adamdargha apat әkelushi, ajal tóndirushi retinde beriledi. Jylandardy da ólimning simvoly retinde suretteytin mifologiyalyq әngimeler men anyzdar úshyrasyp otyrady. Ol Qorqyttyng ajaldan qashuy turaly aitylatyn anyzdarda úshyrasady. Qorqyt ómir boyy ajaldan qashyp, eng sonynda Syrdariyanyng ýstinde qobyz tartyp otyrghanda ajal qayraq jylan retinde kelip shaghyp óltiredi.
Islam dinining qasiyetti kitaby Qúranda adam janyn alushy perishtening aty - Ázireyil. Qúran hikayalarynda Adam ata men Haua ananyng júmaqtan quyluyna sebepshi bolghandardyng biri – jylan. Jylan Ibilisting azghyruyna erip ony óz denesimen jasyryp júmaqqa alyp keledi. Ibilisting arbauyna týsken Adam ata júmaqtan quylyp jerge týsedi. Endigi jerde adamzat balasy júmaqtaghyday   mәngilik   jasaytyn   qasiyetinen   airylyp,  ajaldy  pendege ainalady. Jer betin topan su basqanda Núh payghambardyng kemesin tyshqan kemiredi,   keme   sugha    batatyn   bolghan  son  jylan  kelip  tesikke oratylyp jatady. Osy qyzmeti ýshin payghambardan dýniyedegi eng tәtti qan kimde bolsa sony maghan beresin dep shart qoyady. Qarlyghashtyng kómegining arqasynda adam ajaldan qútylady. Múnda da adamgha tikeley bolmasa da janamalay ajaltóndirushi, dúshpandaryna kómektesushi retinde jylan beynesi qylang beredi. Músa payghambardyng asa tayaghy jylangha ainalyp, ózderining siqyryn kórsetpek bolghan siqyrshylardyng jylandaryn jalmauy, sóitip dinnen bezgen kәpirlerdi Músanyng tәubagha keluinde de jylan ýrey tughyzushy, ajal simvoly retinde kórinis tabady. Monoteistik dinderding hikayalaryna arqau bolghan osy sekildi anyzdarda kórinis tabatyn jylan beynesin búrynghy miftik týsiniktegi alyp jylannyng ózgeriske úshyraghan, relikti kórinisi retinde qabyldaugha bolady.
Ortaghasyrlarda dýniyege kelgen shyghystyq sujetke qúrylghan romandyq, novellalyq dastandarda, prozalyq shygharmalarda, salt ertegilerinde aidahar beynesi kómeskilengen, әlsiregen kýiinde kórinis tapqan bolsa, mifologiyalyq anyzdar men qiyal-ghajayyp ertegilerde, arhaikalyq epostarda búl personajdardyng dengeyining әldeqayda joghary túrghandyghyn kóremiz.
Sondyqtan da aidahar beynesining damu ereksheligi jayynda sóz qozghaghanymyzda tarihy tipologiyagha soqpay kete almaymyz. Miftik týsinikten ajyramaghan iydeologiyalyq jәne janrlar sinkretizmining basym bolyp túrghan kezeni men keyingi jiktelu, bólshektenu kezenderine oray qarastyryp otyru kerek.
Ózge ghylym salalaryna qaraghanda tipologiyanyng foliklorgha layyqty qoldanyluynyng basty bir ereksheligi kez kelgen qúbylysty, foliklorlyq prosesting ýlkendi-kishili barlyq dengeyleri men satysyn dinamikalyq qimyl-qozghalysta, ýnemi ózgeris ýstinde qarastyru. Olay bolatyny foliklor san ghasyrlar boyy әr  dәuirding kórkemdik talap-tilekterine jauap berip, úzaq evolusiyalyq prosesti bastan ótkerip kele jatqan óner. Belgili bir úqsastyqtyng bolu sebepterine jauap beruge әrekettensek, sóz joq, tarihy dәuirlerge boylap baramyz әri sol úqsastyqtyng keyingi taghdyryna ýnilemiz [1, 43].
Sonymen aidahar beynesi qaydan kelip shyqty degen zandy súraq óz-ózinen tuyndaydy. Eng ejelgi jyr-shumerlerding «Gelgameshi» deytin bolsaq, búl jyr bizding dәuirimizge deyingi ýsh mynjyldyqta payda bolghan. Osy dastanda Gilgamesh qasyna elu adam ertip mәngilik әlemdi izdep shyghady. Oghan jetu jolynda tosqauylgha tap bolyp, Huvava atty aidaharmen soghysady. Osylaysha adamzat tarihyndaghy eng alghashqy epos «Giligameshte» adam men aidahardyng soghysy beynelengen. Ol turasynda shumerolog ghalym Semuel Noy Kramer mynaday derek aitady: «Poskoliku tema boriby s drakonom  voznikla   shumere  uje  v   III tysyacheletii  do  n.e.  my  iymeem  vse osnovaniya predpolagati chto mnogie detaly etih legend, kak grecheskiyh, tak y ranne hristianskiyh, voshodyat k shumerskim istochnikam.
V   nastoyashee  vremya   nam   izvestny   po   krayney  mere  triy   varianta unichtojeniya   drakona,  sushestvovavshiye  u  shumerov bolee treh s polovinoy tysyach let nazad v pervyh dvuh variantah protivnikamy drakona  vystupayt bogy - bog vody Enki, vesima pohojiy na grecheskogo Poseydona, y bog yujnogo vetra Ninurta. No v tretiem mifa eto smertnyi, geroy Giligamesh, dalekiy proobraz, ev. Georgiya» [2. 178].
Gilgameshting aldynda aidaharmen qúdaylar soghysady. Shumer miyfindegi Enky qúdaydyng Kur atty aidaharmen soghysy aspan men jerding bólingen túsynda bastalady. Aspan jerden bólingen tústa aspan qúdayy kókke kóteriledi, al jer qúdayy Enlili jerge týsedi. Óshpendilik osy jerde bastalady. Jer asty qúdayy Ereshkigalidi Kur úrlap alady. Onymen soghysu ýshin teniz qúdayy Enky attanady. Dastanda Kur men Enkiyding soghysy nemen bitkeni belgisiz (tastaghy jazular óship ketken). Shumerlerding qúbyjyqpen soghysy turaly miyfine úqsas mif grekterde de bar. Kramer búl úqsastyqty grekter shumerlerden alghan bolar dep topshylaydy. Grek miyfinde Glavkting balasy Bellerofont auzynan ot shashatyn aldy arystangha, ortasy taueshkige, bóksesi aidahargha úqsas Hiymerdi soghysta óltiredi. Grek miyfi de sumen baylanysty aitylady: «V rannegrecheskih mifah Bellerofont chasto svyazano s morskoy stihiey (izobrajeniya B. s trezubsem, proishojdeniya ego ot Glavka ily Poseydona), no vmeste s tem v obraze Bellerofont vstrechaytsya cherty solnechnogo boga (Polet v nebo na krylatom kone)» [3. 91].
Iran miyfinde de eldi úzaq jyl basqarghan eshqanday ólim-jitim bolmaghan, halyq uayym-qayghysyz ómir sýrgen kez dep Jamshid dәuirin aitady. «Shahnama» dastanynda búl kezendi «altyn dәuir» dep kórsetedi. Alayda Ahura Mazda qúdaydan quat alyp otyrghan Shamshid bir kýni óz isine riza bolyp, ózin asyra maqtaymyn dep ózining jaratushysyn úmytyp ketedi. Búghan narazy bolghan Ahura Mazda Jamshidke ajal jiberedi. Dastanda Jamshidting janyn alatyn patshanyng aty – Zahak. Jamshidti óltirip taqqa otyrghan song bir kýni Ahriman aspazshy keypinde kelip, әlemde joq dәmdi tamaq pisirip beredi. Tamaqtyng dәmdiligine tang qalghan Zahak odan ne qalaytyndyghyn súraydy. Ahrimangha da keregi osy, ol patshadan tek eki iyghynan sýige rúqsa súraydy. Eshteneden habary joq patsha kelisim beredi. Ahriman kelip sýigeni sol patshanyng eki iyghyna eki jylan ósip shyghyp, patshanyng janyn qoyargha jer tapqyzbaydy. Ahriman Zahakqa kýnine bir adamnan jylandargha berip túrsa, jany jay tabatyndyghy jayynda kenes beredi. Kýnine bir adamdy jylandargha berip túrghan Zahak «Ajyzahak» atanady. «Shahnama» dastanynda búryn ólim-jitim degenning ne ekenin bilmeytin altyn dәuirde ómir sýrgen Jamshid patshanyng ajalyn da jylan arqyly keltiredi.
Kóptegen mifterde aidahar qúdaylar arasynda bolghan soghystarda jer asty qúdayynyng senimdi nókeri retinde basqa әlemning qúdaylaryna qauip tóndirip otyrady. Jylannyng ajal simvoly bolghandyghyn kezinde P.A.Grinser de aitqan bolatyn: «Po mnenii P.A.Grinsera, drevniy htonicheskiy  miyf  preterpel   epicheskui   transformasii,  v kotoroy   zmeya slujit simvolom smerti, y istreblenie zmey znamenuet boribu so smertiu. Podtverjdenie etomu on nahodit v drevneindiyskom epose «Mahabharata», gde boriba so zmeyamy – eto preodolenie smerti, poisk bessmertiya, kak y v epose o Giligameshe y v kakoy-to mere v «Illiade» [4. 246].
Qúdaylardyng qúbyjyqqa qarsy soghysy eshatologiyalyq mifterde bastapqynyng songhysyn jenuimen ayaqtalyp otyrady. Oghan mәdeny keyipkerler de aralasady. Mysaly «Shahnama» dastanynda balalaryn jalmap qoyghan Zahak patshagha qarsy kóterilis ashqan temir ústasy Kava soghysqa shyghady, Zahakty óltirgen ol taq múrageri Feridundy patsha taghyna otyrghyzady.

<!--pagebreak-->

«Ajy» sózining shyghu etimologiyasyn taldaghan irandyq ghalym doktor Mavhash Vahed Dust mynaday joramalyn jariya etedi: «Ýndi mifologiyasyndaghy «Zahak» sózining shyghuy. Ariy taypalarynyng ishinde «Naga» atty ru bar. Olar kezinde Diyteha memleketi qúramynda bolghan. Naga sózi «nag» degen týbirden shyghady, onyng parsysha maghynasy «jylan» degendi bildiredi. Ýndistandaghy Assam shtatynda túratyn halyqtyng basym kópshiligi әrtýrli jylan keypindegi kiyelerge tabynady. Sol sebepti de búl terminning shyghuy barlyq jaghynan alghanda jylangha tabynushy maghynasynda sipattalady. Ýndi mifologiyasynda bylay deydi: «Nagalar Brahmanyng balalary jәne olar ariy taypasynan shyqqan, nagalar birneshe rugha bólinedi, olardyng keybiri mynalar: Takshak, Ahy t.b. Takshak ruynyng (Taksaka) atyna oray takshak sózi jylan nәsilinen degendi bildiredi. Kóshpeli monghol elining tosharys «Tocharis» jәne Takuir (Takuir) taypalary da osy jylan sózinen alynghan, sonymen birge Týrkistan elining aty da osy Takur «Takuir» taypasynan kelip shyqqan.
Takshaktardan bólek kýsh-quaty orasan kýshti taghy bir taypanyng aty – «Ahi» dep atalady. Ol «ajiy»  (asi, azi) sózining ózgergen týri. Ajy taypasynyng negizin qalaushy patshanyng aty Veretra (Viritra) onyng laqaby Dahak bolghan. Dahak  shaghatyn әri qorqynyshty jylannyng bir týri» [5. 162].
Iran ghalymynyng payymdauynsha jalpy týrik atauynyng ózi jylan degen sózden kelip shyghady.
Qazaqtyng ataqty ghalymy, akademik Á.Marghúlan qazaq dalasynan jazyp alynghan eshatologiyalyq mif turaly mynaday derek keltiredi: «Týimekent pen Tas-Aqyr sarayy turaly erte qazaqsha jazylghan bir kitabyn tauyp alghan ayauly ghalym A.A.Divaev kitapty jazushy Tastóbe bolysynda bir qystaqta túratyn Tәuke molda Núrabaev degen kisi búl kitapqa A. A. Divaev,               V. N. Andersonmen  qosylyp  týsinikteme  jazyp,   qazaq    tekstin  oryssha audarmasymen qosyp, N.F.Katanovtyng alghysózimen Kazani uniyversiytetining jurnalynda basyp shygharady. Nurabaevtyng anyzy boyynsha, Alanghasardyng shyn aty Ajy. Ol orasan úzyn boyly bolghan. Jer jýzin topan suy qaptaghanda, ol Ajynyng tizesinen aspaghan. Anyzdyng bayandauynsha,   «Búrynghy   zamanda   Alanghasar   atty bir dәu bolypty, onyng Arsalang Alyp degen balasy bar eken» [6. 44].
Alayda qazaq arasyndaghy anyz jylan turaly emes, Ajy atty dәu turaly   bolyp  otyr.  Búl  anyz  Gerodottyn  issedondardyn  arghy jaghynda jalghyz kózdi arimaspalar ómir sýredi degen skif anyzyn eske týsiredi. Degenmen «ajy» turaly derekter qazaq mifologiyasynda da úshyrasatyndyghyn kóremiz. Ghalym Á.Qonyratbaev Tolstovtyng kitabyna sýiene otyryp bylay deydi: «Búl sujetterde Qaraman dii (dәu) delingen. Ol Homa sharabyn iship, siyr soyghan. Sindbad kópirinen ótip, ot tәnirisi Zaratushtrany óltirgen. Sóitip jalghanshylar eline qosylghan. Onysy Matriarhat kuliti bolmaq. Qazan, Badasht zәrdusht dinin tútynghan. Tolstov Qarapan-Karaman, Sarman-shaman sózderi týbirles. Kapur-Karp-qimar – Babyl tәnirisi, olar bes rugha bólinip, jylangha tabynghan. Osydan kerm-keremet, qúrt, serp (jylan) sózi shyqqan deydi. Tolstov Zardushti óltirgen – Túr – Bratarvahsh týrik tektes el, Túran aty sodan tughan, Bahsh-Siyaush atynda bar. Bahsh – Oks (Ámu) atymen úqsas, Karapandar jylangha tabynghan, búl Syr boyynda tughan, zoroastra anyzynyng biri bolu kerek depti... Strabon Qarapandardy Kabi-idaiy-daktil (bes sausaq) eli, olar jylangha tabynghan deydi. Kishi Aziya ikondarynda jylan sureti kóp kezdesken. Múndaghy daktiyl-iday dep otyrghany ertedegi adaylar» [7. 141–142].
Búl keltirilgen derekterdi saralay kelip zoroastrizm dini qanat jayghangha deyin kóptegen halyqtardyng jylan kulitine tabynghandyghyn kóremiz. Jylan, aidahar beyneleri matriarhat kezenining simvoly ispettes. Kezinde jylangha tabynushy taypalargha qarsy ayausyz kýres jýrgizgen patshalardyng biri Dariy. Ol turasynda R.Girshman bylay dep jazady: «Glagol – uaud, upotreblennyy Kserksom dlya opisaniya vosstaniya v Imperii, eto tot je samyy glagol, s pomoshiu kotorogo Dariy vyrajaet mysli o neuverennosty v bezopasnosty sarstva vo vremya ego prihoda k vlasty v svoey Nakshirustemskoy nadpisy (DNA). Eta nadpisi, kajetsya, poslujila modeliu dlya Kserksa pry napisaniy ego nadpisy o devah, a vosstaniya, vspihnuvshie v moment ego vstupleniya na prestol analogichny tem, kotorye sotryasaly imperii Ahemenidov posle smerta Kambiza. Tak je, kak y otes, Kserks vosstanovil poryadok na «etot zemle». Eta chasti chetvertogo paragrafa otnositsya, veroyatnee vsego, k sobytiyam, proishodivshim v Egipte y Vaviloniiy.
Vtoraya chasti chetvertogo paragrafa nadpisy o devah zatragivaet problemu sovershenno drugogo poryadka. Kseroks govoriyt: «Y sredy etih stran bylo takaya, gde prejde poklonyalisi devam. Y po vole Ahuramazdy ya razrushil svyatilisha devov y prikazal: Devam ne poklonyatisya! Tam, gde prejde poklonyalisi devam, ya budu poklonyatisya Ahura Mazde» [8. 7].
Zoroastrizm dini ózine deyingi miftik nanymdardy joyyp jiberuge tyrysty. Degenmen keybir kulittar zoroastrizmge de әser etti, sóitip keybir diny yashttarda ornyghyp qaldy. Ásirese, búrynghy jaratushy qúdaylargha qarsy  kýresushi kýshterdi qúday  dengeyine sheyin  kóteredi. Al «ajy», «dәu» sekildi qúdaylar endigi jerde zúlym, qaskóy kýshterge ainalady. Ol turasynda akademik V.V.Bartolid mynaday pikir aitady: «Kak dlya buddista chelovek, dostigshiy svyatosti, stoit vyshe bogov indiyskogo panteona, tak v Aveste  slovo  daēva  (novopers. دڍو  ),  torjestvennoe  s sanskritskim devah, oboznachaishim bogov, slujit toliko dlya oboznacheniya zlyh duhov. Sredy svetlyh bojestv Ormuzd, sozdateli neba y zemli, yavlyaetsya toliko pervym iz semy «svyatyh bessmertnyh» (amesha spenta), hotya poslednie v drevneyshih gimnah yavlyaitsya skoree oliysetvoreniyem otdelinyh atributov Boga, chem samostoyatelinymy bojestvami; suda prinadlejit y Asha, ponyatiye, sootvetstvuiyshee sanskrit rifa  y yavlyaysheesya oliysetvoreniyem togo mirovogo poryadka, ukreplenie y krome togo, uchenie Zoratustry ne unichtojilo kulita nekotoryh drevneiranskih bojestv, kak Mitry, boga solnse, y Tishtrii, boga dojdya, vedushego boribu s demonom zasuhi» [9. 41].
Kóptegen Evraziya kontiynentindegi halyqtardyng miyfinde aidahar men jylan jaghymsyz keyipker retinde kórinse, týrki, monghol jәne qytay mifterinde kerisinshe, jaqsy jaghynan kórinis tabady. Mysaly, Qytay mifologiyasynda aidahardyng alatyn orny ýlken. Onyng әlemdi jaratushy qúday dengeyine deyin kóterilgendigi belgili. Hakas, Tuva halyqtary da jylandy kiyeli ang retinde qorghashtaydy. V.Ya.Butanaev hakastarda saqtalghan mynaday miftik әngimeni bayan etedi: «V hakasskoy mifologiy sredy presmykayshihsya osoboe vnimanie zaslujily zmey (chylan).  Po otnoshenii k nim priymenyamy inoskazaniya: «uzun hurt» – dlinnyy chervi, «soylaas» – izvivaishiysya y dr. Hangorsy osteregaytsya zmey. Soglasno legendam, kogda-to mnogochislennyy hakasskiy seok «aara» byl istreblen zmeyamy za vrajdebnoe otnoshenie k presmykaishimsya. Sumel spastisi toliko odin blagorodnyy predstaviyteli etogo roda, kotoryy po Sovetu sarya zmey obtyanul svoy yurtu pestrym arkanom. S teh por dlya zashity ot zmey hakasy vokrug yurty natyagivaly pestryy arhan iz beloy y chernoy shersty [10. 71].

<!--pagebreak-->

Jylandardyng shabuylyna úshyraghan «aara» taypasy da kezinde jylangha tabynghan kórshiles taypalardyng shabuylynan keyin jylan kulitin qabyldaghandyghyn kórsetedi. Jalpy kóshpeli týrik-monghol halyqtarynyng barlyghy derlik kiyiz ýiding syrtyn ala arqanmen buady. Etimologiyalyq jaghynan alyp qaraghanda da «aara» men «aza», «aja» sózderinde jaqyndyq bar ekendigi  kózge týsedi. Tuva júrtynyng shaman baqsylary ózderin «aza» atty kiyeli ruhtan taraytyndyghy turaly anyz taratady. Azany kózimen kórgen baqsylar erekshe qasiyetke ie bolady dep sengen. Ol turasynda bylay deydi: «Chyryk cher kyrynda aza bar bolbayn kanchaar. Hamnarnyng bir konchug alghanyr chuvezy aza bolgay. Azany men kóór kijy men. Aza kijy bolganga kozulbes. Aza meeng karaamga kijy durzulug boop kóstýr chýve. Azanyng kol choruur cherleriy-kyiyg cherler, oruk beldiri, ergy chevegler chany, kyzyl elder baary, art kyry, kejig aksy bolgash ergy honash bolgulaar» [11. 162]. Audarmasy: «Jaryq jer betinde aza әzelden bar. Azanyng atyn tuvalyq baqsylar  asa  bir  sýiispenshilikpen  madaqtaydy. Men  ózim  azany   kóremin. Alayda, ol kez kelgen adamnyng kózine kórinbeydi. Mening aldymda ol oghash adamnyng keypinde kórinedi. Azanyng sýiikti oryndary – bókter, joldyng toraby,   eski   molaly   jerler,   qyzyl  jarlar,   asular,  ótkel  men  eski qonalqalar».
Demek týrki taypalary ishinde «aza» atty kiyeli kýshting ómir sýrgendigin kóremiz. «Aydahar» týrki halyqtarynda da bolghandyghy turasynda zertteushi S.Qondybayúly bylay deydi: «Aydahar (ajdaha) sózining dey-týrkilik etimologiyasy: múndaghy «aji» sózi «jylan» «jylan-baba, әje» degendi bildirse, «dah» sózi (tang praformasynan órbigen) «bastapqy tirshilik kózi, tirshilik iyesi, tiri pende» nemese «tirshilik, ómir berushi» degendi bildiredi, yaghny Aydahar – «Barlyq jandy jaratushy, tudyrushy baba, әje, «jylan-baba» degendi bildiretin sóz. Búl túrghydan qaraghanda, dey-týrkilik «Aydahar» (Ajdaha, Ajiy-Dah, Ajiy-Dan) – tirshilikti jaratushy, tәniriyeler men adamdardyn, jalpy tiri maqlúqtardyng arghy, týpki babasy, «Úly Ana» kategoriyasyna kiretin miftik túrpat» [12. 312].
Qazaq halqynda «Áy deytin aja, qoy deytin qoja joq» degen mәtel saqtalghan. Búl әriyne, islam dinin qabyldaghan song dýniyege kelgendigi anyq. Degenmen «әy deytin aja» sózi islamgha deyin baqsylardyng kiyeli ruhyna senip kelgen kóshpeli júrttyng tabighat tylsymynan qorqyp, baqsylardyng halyqty apattan, aurudan, jamandyq t.b. yrym-syrymnan tiyp, kýshtep ústap kelgenining janghyryghy ispetti, al islam dinin qazaq jerine taratushylardyng qojalar dep atalghandyghy belgili. Endeshe islam dinin qabyldaghan song búrynghy baqsylardyng siynyp kelgen pirining biri – aza úmyt qalghan. Oghan birneshe sebep bar. Ol kezdegi baqsylardyng týsiniginde analyq kulitine tabynu basym edi. Islam dinin qabyldaumen qatar el ishinde bedeli zor, әri baqsy, әri elding basshysy Qorqyt shamandardyng ishinde alghash bolyp islam kúndylyqtaryn qabyldaydy. Búl oqigha kóshpeli týrkilerding sanasyndaghy haosty janghyrtuda jetekshi kýshke ainalady. Islam dinining qaghidalary negizinen patriarhattyq dengeyde bolghandyqtan, búrynnan baqsylargha qúdayday syiynyp kelgen kóshpeliler ýshin endigi jerde Qorqyt baqsylardyng atalyq kultine, tabynatyn pirine ainalady. Búl prosess әsirese, Altyn Orda túsynda ornyghyp, ata-babanyng búrynghy jolymen kele jatqan kókke tabynatyn, totemdik kiyede jýrgen baqsylar qyrghyngha úshyrady. Alghashynda zoroastrizm dinining qarsylyghyna dushar bolghan aidahar, islam dini kelgen song birjola kýirep, tek arhaikalyq epostar men ertegilerde ghana saqtalyp qaldy.

ÁDEBIYETTER

1.    Ybyraev Sh. Epos әlemi. Qazaqtyng batyrlyq jyrlarynyng poetikasy. –Almaty, «Ghylym», 1993. –296 b.
2.    Semuel N. Kramer. Istoriya nachinaetsya v Shumere. Moskva: Nauka, 1965. –256 str.
3.    Mifologicheskmy slovari /Gl. red. E.M.Meletinskiy/. Moskva: Sovetskaya ensiklopediya, 1991. –736 str.
4.    Tipologiya narodnogo eposa. Moskva: Nauka, 1975. 328 str.
5.    Mahvash Vahed Dust. Firdousiyding «Shahnamasyndaghy» mifologiyalyq keyipkerler. Tegeran: Soroush press, 2000. 500 bet.
6.    Marghúlan Á. Ejelgi jyr, anyzdar. Ghylymiy-zertteu maqalalar. Almaty: Jazushy, 1985. –468 b.                                                                   
7.    Qonyratbaev Á. Qazaq eposy jәne Týrkologiya. Almaty: Ghylym, 1987. 368 b.
8.    Issledovaniya istochnikov po istoriy doislamskoy Sentralinoy Aziy /Pod redaksiey Dj.Harmatty/ Almaty: «Ghylym» 1997.
9.    Bartolid V.V. Raboty po istoricheskoy geografiy y istoriy Irana. /V.V.Bartolid. Podgotovke k izd. E.V.Veymali, V.A.Livshis – perepech.  Izd. 1971 g. Moskva: Vost. Liyt., 2003. –661 str.
10.    Butanaev V.Ya. Burhanizm turkov Sayano-Altaya. Abakan: Izdatelistvo Hakasskogo Gos.uniyv-ta iym. N.F.Katanova, 2003. –260 str.
11.    Mongush Keniyn-Lopsan. Mify tuvinskih shamanov – Tyva hamnarnyng torulgalary. Nauchno-populyarnoe izdaniye. Kyzyl: «Novosty Tuvy», 2002. 544 str.
12.    Qondybay Serikbol. Arghyqazaq mifologiyasy. 3-kitap. Almaty, «Dayk-Press», 2004.

«TÝRKOLOGIYa» jurnaly, № 1-2, 2008 jyl

Baqyt ÁBJET