nemese Ibn Batuta sayahaty jayyndaghy shyndyq

Ibn Batuta sayahaty jayyndaghy shyndyqty qolda bar qazaqsha, oryssha audarmalardy ózara salystyra otyryp anyqtaudy jalghastyrsaq.

Ibn Batuta imperatordyng qyzymen birge Astrahannan Konstantina (birinshi audarma men qazaqsha audarmada osylay jazylghan, tómende tolyq mәtin keltirildi) qalasyna sapargha attanghan. Tarihshylar sol zamandaghy Konstantinopoli biyleushisining Baylun esimdi qyzy bolmaghanyn aitady. Soghan qaraghanda múnda Ibn Batuta qazirgi Rumyniyadaghy Konstanta qalasyn aituy da mýmkin. Olar Saray (el astanasy Aqsaraydan) qalasynan on kýn qashyqtyqtaghy Ukak qalasyna jetedi. Eki núsqada da onda kýn salqyn ekeni jәne bir kýndik jerdegi tauda Rus eli otyrghany qamtylghan, al qazaqsha audarmada: «On kýndik jerde Rus eli túratyn tau kórinip túr» delingen. On kýndik qashyqtyqtaghy taudyng kórinip túruy, әlbette qisynsyz. Osy Ukak qalasyn basqa audarmalarda «Akka», qazaqsha audarmada «Ákke» dep kórsetken, dúrysynda qala atauy Suyk (suyq) dep bilemiz.

Qaranyz: «Kogda my pribyly v gorod Hadjitarhan, to hatuni Bayaluni, dochi sarya Vizantiyskogo, prosila sultana pozvoliti ey posetiti otsa svoego, chtoby u nego razreshitisya ot bremeni, a vozvratitisya k nemu. On dal ey pozvoleniye. Zatem ona poprosila ego pozvoliti mne otpravitisya v soobshestve ee, dlya osmotra Konstantinopolya Velikogo. On otkazal mne, opasayasi za menya, no ya stal uprashivati ego y skazal emu: «ya otpravlusi tuda pod tvoim pokroviytelistvom y tvoim zastupnichestvom y ne boysi nikogo». Togda on dal mne pozvoleniye, y my rasprostilisi s niym... My napravilisi k gorodu Ukaku — gorodu sredney velichiny, no krasivoy postroyki, s obilinymy blagamy y silinoy stujey. Mejdu nim y mejdu Saraem, stoliysey sultana, 10 dney puti, a na odin deni puty ot etogo goroda gory Russkiyh. Poslednie — hristiane, krasnovolosye, goluboglazye, bezobraznoy narujnosti, narod plutovskoy. U nih serebryanye rudniky y iz strany ih privozyatsya saumy, t. e. serebryanye slitki, na kotorye prodaetsya y pokupaetsya v etom krae. Cherez desyati dney my iz etogo goroda pribyly v gorod Surdak» – «Parijdik núsqa».

«Kogda Sultan pribyl v Astrahani, odna iz jen ego, dochi Imperatora Konstantinopoliskogo, beremennaya, prosila u nego pozvoleniya posetiti otsa svoego, na chto Sultan soglasilsya. Ya osmelilsya prositi razresheniya sledovati za nei, jelaya viydeti Konstantinopoli; snachala mne otkazali. Kogda ya obiyasniyl, chto hochu byti v sviyte Sultanshi, bez vsyakogo otlichiya, pozvolenie bylo dano. Takim obrazom, 10-go shavalya otpravilsya ya v puti s sultanskoi suprugoi, po iymeny Baylun,  docheriu Imperatora Konstantinopoliskogo. My pribyly snachala v Ukak, gorod poryadochnyi, no tam bylo nam vesima holodno. Otsuda do Eli-Saraya desyati dney puti. V odnom dne puty otsuda nahodyatsya Russkie Gory, gde jivut Russkiye, hristiane, narod s ryjimy volosamy y golubymy glazami, vesima hitryy y kovarnyi. U nih esti serebryanye rudniki, y iz ih zemly poluchaytsya suvamy, ily slitky serebra. Posle desyaty dney puty ot sego mesta, priyehaly my v Sudak» – «Londondyq núsqa».

Soltýstik Kavkazdy HI ghasyrda Qyrymnan kelgen rustar basyp alyp, Sarir memleketi ornynda Avar nusalidigin ornatqany jәne olardyng HII ghasyrda biylikten airylghany, al HIII ghasyrda Shynghyshan әuleti Rus әuletin qayta biylikke otyrghyzghany – tarihy anyq faktiler. Ol aimaqtyng negizgi halqynyng bir bóligi avarlar sol zamanda katolik dinin ústanghany jәne olardy biylegen Rus әuletining shejiresi Arskan, yaghny «Aryc han» dep bastalatyny da anyq [11] (qyrymdyq rus pen sakalban eli HI ghasyrda katolik bolghan, dúrys ataulary – arys pen sakalban) [12].

Ibn Batuta ruster jerinde ken oshaqtary baryn jәne olar kýmisti satugha shygharatynyn aitady. Qazirgi Prohladnyy qalasynda mys kabeli shygharatyn zauyt ornalasqan, oghan jaqyn tauda volifram-mys-kýmis óndiretin kender bar («Hudes» pen «Kizil dere» kenderi Daghystanda, «Tyrnauyz» keni Kabardiyn-Balkarda jәne Karachaydaghy ken oryndary).

Bizder Akky atauy dúrysynda Suyq dep bilemiz, ol qala qazirgi Prohladnyy qalasy [15]. Óitkeni, oghan jaqyn tauly aimaqta avar, kabardan, vaynah últtary otyr (urus toby Altyn orda zamanynda Soltýstik Kavkazdy biylegenin, olardyng bir toby sheshender qúramynda urus teypi bolyp saqtalghanyn eskerttik). Prohladnyy qalasyn qalyptastyrghan kazaktar dep sanalady (kazaktardyng arghy tegi qazaq bolghanyn búghan deyingi maqalalarda aittyq) jәne qalanyng «Prohladnyi» ataluy, Ibn Batuta aitqanday, onyng «vesima prohladnyi» jer boluyna baylanysty boluy kerek. Shyndyghyna kelsek, kazaktar hristiandyqty qabyldamay, qazaq bolyp túrghanda búl qala Suyq dep atalghan. Keyinnen olar hristiyandyq qabyldap ana tilderinen bas tartyp, Shirkeu tiline kóshkende qalany jana tilderine say ózgertip, Prohladnaya degen ataugha auystyrghan. Ol tau etegindegi jazyq bolghandyqtan, Altyn orda qúramyna kirgen. Al odan bir kýndik jerdegi tauly aimaqty Shynghyshan әuletimen odaqtas Rus dinastiyasy biylegen. Ibn Batutanyng kezinde onyng túrghyndary altynordalyqtar, yaghny qazaqtar bolghany bayqalady, múnan ózgeshe bolsa tarihshylar jazar edi. Prohladnyy qalasynan Astrahangha deyin salt attygha shamamen jeti kýn jýru kerek. Arab ghalymy Astrahan men Saray qalasynyng arasy ýsh kýn dep mejeleydi, yaghny Saray (Aqsaray) men Prohladnyy arasy Ibn Batuta kórsetkendey on kýn bolady.

Qortyndy, Ibn Batuta Hajytúrghan (Astrahan) qalasynan Akky (Suyq-Prohladnaya) qalasyna jeti kýnde jetken. Osy qaladan taudaghy Rus eline bir kýndik jol ekenin kórsetedi, yaghny Soltýstik Kavkaz tauyndaghy eldi biylegen qyrymdyq Urus dinastiyasyn aitady. Sosyn olar on kýn jýrip Qara teniz jaghasyndaghy Sudak qalasyna barghan.

«Cherez desyati dney my iz etogo goroda pribyly v gorod Surdak (Sudak, Suroj). Eto odin iz gorodov Kipchaskoy stepi, na beregu morya. Gavani ego odna iz samyh bolishih y samyh luchshih gavaney. Vokrug nego sady y vody; naselyayt ego Turky i, pod ih pokroviytelistvom, neskoliko Vizantiysev, kotorye zanimaitsya remeslami. Gorod etot byl veliyk, no bolishaya chasti ego byla razrushena po prichiyne razdora, kotoryy proizoshel mejdu Vizantiysamy y Turkamy y v kotorom pobeda ostalasi za Vizantiysami. Togda Turkam pomogly ih soobshniki, perebily Vizantiysev strashneyshim obrazom y vygnaly bolishuy chasti iyh. Chasti je ih ostaetsya pod pokroviytelistvom do sego vremeni. Potom my pribyly k gorodu, izvestnomu pod iymenem Babasaltuk. Baba iymeet u nih takoe je znacheniye, kak u Berberov (t. e. otes). Saltuk — byl, govoryat, prorisateli, no pro nego rasskazyvait veshi, kotorye zakon zapreshaet. Etot gorod samyy krayniy iz turkskih gorodov; mejdu nim y mejdu pervymy vladeniyamy Vizantiysev 18 dney stepiu, bez vsyakoy osedlosti, v tom chisle 8 dney bez vody v ney. Vstupily my v nee vo vremya holoda y ne nujdalisi v bolishom kolichestve vody. Po etoy stepy my ehaly 18 dney, utrom y vecherom, i, hvala Allahu, ne viydely nichego, krome horoshego. Posle etogo my pribyly v kreposti Mahtuli; eto pervye vladeniya Vizantiysev. Tak kak Vizantiysy uje slyshaly o priyezde etoy hatuny v ih kray, to v etu kreposti pribyl Kefaly Nikula Vizantiyes, s bolishim voyskom y bolishim ugosheniyem, a iz dvorsa otsa ee, sarya Konstantinopoliskogo, priyehaly hatuny y povituhi. Mejdu Mahtuly y Konstantinopolem 22 dnya puti; iz nih 16 dney do proliva, y 6 dney do Konstantinopolya. Ot etoy kreposty ezdyat ne inache, kak na loshadyah y na mulah; arby ostavlyaytsya tam vsledstvie nerovnoy mestnosty y gor. Emir Baydara vernulsya s svoim voyskom, a s hatuniu poehaly lishi ee ludi. Mecheti svoi ona ostavila v etoy kreposti, y rasporyajenie o prizyve k molitve bylo otmeneno. V chisle ugosheniya ey prinosily vina, kotorye ona pila, da sviyney, kotoryh, rasskazal mne odin iz ee pribliyjennyh, ona ela. Iz liys, sovershavshih molitvu, pry ney ostalsya toliko odin Turk, kotoryy y molilsya s nami. Vsledstvie vstupleniya nashego vo vladeniya nevernyh izmenilisi vnutrennie chuvstva, no hatuni poruchila emiru Kefaly okazyvati mne pochet, y odnajdy on pokolotil odnogo iz svoih nevolinikov za to, chto on smeyalsya nad nashey molitvoy. Kogda nahodivshimsya v sviyte hatuny Turkam stalo yasno, chto ona k vere otsovskoy y jelaet ostatisya pry nem, Ya prostilsya s nei y poehal nazad. Prebyvanie moe u nih prodoljalosi mesyas y 6 dney. Otpravilisi my v soobshestve Sarudji, kotoryy okazyval mne pochet, poka dobralisi do kraynego predela ih strany, gde my ostavily svoih sputnikov y svoy arby. My sely na arby y vstupily v stepi. Sarudja doehal s namy do goroda Babasaltuka, provel tam try dnya v gostyah y vernulsya vosvoyasi. Bylo eto vo vremya silinoy stujiy» – «Parijdik núsqa».

«Posle desyaty dney puty ot sego mesta, priyehaly my v Sudak, gorod v Kipchaskoy Stepi, na morskom beregu, a potom v gorod Baba-Saltuk. Zdesi poslednee mesto, prinadlejashee Turkam, y ot nego do oblastey rumskih vosemnadsati dney puti, iz koih vosemi dney nadobno ehati po neobitaemoy y bezvodnoy stepi, no puteshestvuya v holodnoe vremya, vody s soboi my ne vezli. Potom priyehaly my v Matuli, pervoe mesto, prinadlejashee Rumu. Otsuda do Konstantinopolya dvadsati dva dnya ezdy. Otsuda v Konstantinopoli poehaly my uje na loshadyah y mulah, po neudobstvu dorog, y toliko Sultansha ehala v svoey povozke. U Sultanshy byla dorojnaya mecheti, kotoruy stavily na kajdoy stansii, y ona v ney molilasi, no v Matuly mecheti byla broshena, umolkly golosa moezzinov, y na obede Sultanshy poyavilosi vino; mne skazyvali, budto ona ela daje svininu; po krayney mere, na molitvu ona y svita ee ne yavlyalisi bolee, y toliko tureskie rabyniy ee prihodily molitisya s nami, s teh por, kak my vstupily v zemlu nevernyh. My pribyly v Konstantinopoli okolo zahojdeniya solnsa. Na chetvertyy deni predstavily menya samomu Imperatoru Takfuru, synu Georgiya, kotoryy byl eshe pry mne jiyv, no udalilsya ot mira, sdelalsya monahom y peredal sarstvo svoemu synu. Pry pyatom vhode vo dvores osmotrely menya, net ly so mnoy kakogo orujiya; takomu osmotru podvergaitsya vse, kto hochet viydeti Imperatora. Podobnyy obychay esti u Sarey Indiyskiyh. Ya byl vveden y uniyjenno otdal moe pochteniye. Imperator siydel na trone, s jenoiy svoeiy y Sultanshey docheriu, a synoviya ego stoyaly za tronom. Menya laskovo prinyali, y rassprashivaly o moih puteshestviyah, ob IYerusaliyme, hrame Voskreseniya, yaslyah Iisusa, Vifleeme y gorode Avraama (Gebrone), a tak je o Damaske, Egipte, Irake y Rumskoy Oblasti, na chto vse ya otvechal prilichno. Samaya bolishaya serkovi zdesi Agia-Sofia, no ya viydel ee toliko snaruji, ibo pered dverimy ee nahoditsya krest, y kajdyy prihodyashiy obyazan selovati ego, a bez togo ne pustyat v serkovi. Govoril mne, chto sii serkovi osnoval Asaf, syn Varahiya y plemyannik Solomona. Kogda Turki, soprovojdavshie nashu Sultanshu, uviydeli, chto ona yavno ispoveduet Veru otsov svoiyh, y jelaet ostatisya s rodiytelem nadolgo, to prosila pozvoleniya ehati vosvoyasi, chto im y bylo pozvoleno. Ya vozvratilsya v Matuli, gde jdaly menya tovarishi, y gde byla moya povozka, probyvshy v Konstantinopole mesyas y shesti dney» – «Londondyq núsqa».

Sonymen olar Qara teniz jaghasynda ornalasqan Sudak qalasyna jetipti. Qazirgi portty qala – Novorossiyskinin ornynda HVIII ghasyrda týrikterding Sudjuk-kale bekinisi bolghan [16]. Ibn Batuta ol qalada týrkilermen qatar vizantiyalyqtar da ómir sýrgenin aitady. Múny Novorossiysk qalasynyng tarihy da aighaqtaydy. Ibn әl Asir da Sudak HIII ghasyrda Qara teniz jaghasyndaghy portty qala bolghanyn jәne Zakavkazelik qazaqtargha (qypshaqtargha) tiyesili ekenin kórsetken. Arabsha jazbadaghy atau Sudjuk nemese Sudak dep búrmalanyp audaryluy mýmkin, al «kale» degeni – qala. Kartadan qarasanyz Novorossiysk (Sudak) pen Prohladnaya qalalarynyng (Ukak) arasy salt attygha on kýn ekenin shamalaugha bolady. Al Qyrymdaghy qazirgi Sudak qalasy orta ghasyrda «Solday» dep atalghan eken [17], arabshada «q» men «iy» әripteri úqsaytyndyqtan «Soltay» atauy «Saltuk» dep audarylghan. Sonda Sudak degeni – qazirgi Novorossiysk qalasy, al Baba-Saltuk degeni Qyrymdaghy qazirgi Sudak qalasy bolyp shyghady. «Qyrymdaghy qazirgi Sudak (Baba-Saltuk) qalasy ol zamanda grekter qolynda boldy» deydi Resey oqymystylary. Ibn Batuta bolsa ony Múhammed Ózbek han memleketining eng shetki qalasy dep kórsetken. Yaghni, reseylik tújyrym jalghan.

El-Kiram (Krymsk) qalasynan Azak (Taganrog) qalasyna deyin eki ózendi kesip ótken Ibn Batuta, Hajytúrghan (Astrahan) qalasynan Rum eline barghan jolynda ózen kezdeskenin aitpaydy. Tek Sudak (Novorossiysk) qalasynyng porty ýlken ekenin sóz etedi. Al olardyng jolynda Azov pen Qara tenizderdi qosatyn Kuban ózeni salasy anyq bolghan. Soghan qaraghanda, olar Sudak qalasyndaghy portta kópir arqyly nemese porom-qayyq arqyly Kuban ózeninen ótken tәrizdi nemese keme arqyly tikeley Baba-Saltuk (Sudak) qalasyna barghan. Olar Qyrymdaghy Baba-Saltuk (Sudak) qalasynan bastap qazirgi Ukrainadaghy Oleshkina qúmdy-shól dalasymen 18 kýn jýrip, Rum eli shekarasyna jetken [14]. Ol jer, shamasy qazirgi Tatarbunar qalasy (Odessa oblysy) ornalasqan aimaq. Ibn Batuta sayahaty kezinde Bolgar patshalyghy bolghan jәne qazirgi Rumyniyadaghy Konstansa qalasy Dobrudjan despoty knyazdigining qúramynda boldy. Eger Ibn Batuta anyq Konstantinopolige barghan bolsa, olar jolyndaghy Dobrudjan despoty men Bolgar patshalyghyn kesip ótui tiyis. Alayda, Ibn Batuta óz jolynda onday elder baryn aitpaghan. Soghan qaraghanda, «imperatordyng qyzy» Konstantinopoli әmirshisining qyzy emes siyaqty. Óitkeni, zertteushiler imperatordyng onday qyzy bolmaghanyn aitady.

Konstantinopoli nemese qazirgi Stanbul qalasyndaghy Ayya Sofiya shirkeuining salynu tarihy men Ibn Batuta aityp otyrghan shirkeuding salynu tarihy da úqsamaydy. Olar Konstantinopolige nege kememen barmady, sol jol eng qysqa ghoy. Onyng ornyna shól dalamen on segiz kýn jәne odan әri taghy jiyrma eki kýn bolatyn auyr joldy tandapty. Qyrymda, reseylikter aitqanday, sol zamanda grekter nemese genueziylikter otyrsa, onda olardan Konstantinopolige keme jýzbeui mýmkin emes. Ibn Batuta teniz jaghasyndaghy Sinop qalasynan Kersh jaghasyna kememen kelgen. Eng alghashqy qysqa oryssha jәne qazaqsha audarmada qala Konstantina dep kórsetilgen eken. Rumyniyada teniz jaghasyna jaqyn Konstantina degen qala bar, әngime osy qala men sol aimaq imperatorynyng qyzy jayly bolyp otyrghan tәrizdi (Dobrudjan despoty knyazdigi). Jalpy, Rumyn halqynyng atauy da «Rum eli» degen maghyna beredi, al Ibn Batuta Beylun hanymdy «Rum patshasynyng qyzy» dep aitady.

Qorytyndy: Ibn Batuta on kýnde Akky (Suyq-Prohladnaya) qalasynan Sudak (Novorossiysk) qalasyna, sosyn odan әri Qyrymdaghy Baba-Saltuk (Sudak) qalasyna jetken. Sodan keyin tarihshy alystaghy Konstantina qalasyna attanghan. Ol jolda qazirgi Herson manynan bastalatyn Oleshkin qúmdy-shól dalasymen jýrip ótken. Ibn Batuta Konstantina qalasynda otyz alty kýn bolyp, Hajtúrghan (Astrahan) qalasyna qaytyp kelgen.

«Za tem ya pribyl v gorod Hadjitarhan, gde my pokinuly sultana Uzbeka. Okazalosi, chto on uje uehal y poselilsya v stoliyse svoego sarstva. My ehaly po reke Itili y soediynennym s neiy vodam try dnya; ona byla zamerzshey. Priyehaly my v gorod Saray. Zashly my k sultanu y on rassprosil nas o tom, kak my sezdili, o sare Vizantiyskom y o gorode ego. My soobshily emu y on prikazal dati nam propitanie y pomesheniye. Gorod Saray iz krasiyveyshih gorodov, dostigshey chrezvychaynoy velichiny, na rovnoy zemle, perepolnennyy ludimi, s krasivymy bazaramy y shirokimy ulisami. Odnajdy my proshly ego v shirinu; poshly y vernulisi cherez poldnya, y eto sploshnoy ryad domov, gde net ny pustoporojnih mest, ny sadov. V nem 13 mechetey dlya sobornoy slujby; odna iz nih shafiyskaya. Krome togo eshe chrezvychayno mnogo mechetey. V nem raznye narody, kak to Mongoly — eto jiytely strany y vladyki; nekotorye iz nih musulimane; Asy, kotorye musulimane; Kipchaki; Cherkesy; Russkie y Vizantiysy, kotorye hristiane. Kajdyy narod jiyvet v svoem uchastke otdelino; tam y bazary iyh. Kupsy je y chujezemsy iz oboih Irakov, iz Egipta, Siriy y dr. mest jivut v uchastke, gde stena ograjdaet imushestvo kupsov.... Togda sbejal u menya sluga; po etoy prichiyne ya ostalsya. Po proshestviy treh dney odin iz moih sputnikov nashel etogo sbejavshego slugu v gorode Hadjitarhane y priyvez ego ko mne. Togda ya otpravilsya v Harezm» – «Parijdik núsqa».

«Saray shaharynda on ýsh meshit-jamigh bar eken. Búl meshitting bireui shafighilardiki. Al bes uaqyt namaz oqityn kishi meshit óte kóp eken. Saray shaharynda týrli taypa, halyqtar túrady. Sonymen birge múnda memleket qojalary, ýkimet tóreleri, әskerbasylar túrady. Áskerleri mogholdar edi. Mogholdar arasynda músylmandar da bar eken. Saray shaharynda «alashi» degen bir halyq bar. Búlar – músylmandar. Múnda sonymen birge qypshaq, cherkash, rum halyqtary da bar eken. Rumdyqtar hristian... Ár taypa ózderi jeke aiyrym mahallalarda túrady» – «Qazaqsha audarmadan.

«My ehaly v povozkah do samoy Astrahani, gde ostavil ya Sultana Mugammeda-Uzbeka-Hana. No on uje pereselilsya togda v eli-Saray kuda ya y otpravilsya. Kogda menya predstavily k nemu, on rassprashival o bytnosty moey v Konstantinopole y Imperatore, y velel mne vozvratiti vse moy dorojnye izderjki; takov u nego obychay. Eli-Saray gorod prekrasnyy y vesima ogromnyi. Glavoi uchenyh schitaetsya zdesi uchenyy imam Noeman-Oddin eli-Hovarezmi; ya viydel ego. On vesima dobr, gordo obhoditsya s Sultanom, no smiyrenno s prostymy ludimiy. Sultan poseshaet ego kajduiy pyatnisu, saditsya pered nim y vesima ego laskaet, no imam nikogda ne izmenyaet s nim surovogo obhojdeniya» – «Londondyq núsqa».

Ózbek han memleket astanasy Saray qalasyna ketip qalghandyqtan, Ibn Batuta da Saray qalasyna barypty. «Parijdik núsqa» men qazaqsha audarmada: «Saray qalasyndaghy әskeriyler –manghol degender, olardyng músylmandary bar» delingen. Qyrymnan bastap, Saray qalasyna deyingi jolynda Altyn orda halqy men onyng biyleushileri jayly enjey-tegjey bayandaghan Ibn Batuta manghol әskerin nemese mangholdy kórgenin jazbaghan. Onyng derekteri Altyn orda halqy men biyleushileri týrki tildi bolghanyn aiqyn dәleldeydi. Dúrysynda, Saray qalasynda әsker bolghan manghyt taypasy, yaghny qazirgi noghay últyn qalyptastyrghan taypa (noghay men qazaq Altyn orda zamanynda birtútas halyqtay bolghan. Shynghyshandy manghol deytin reseylikter Saray qalasyndaghy manghyt taypasyn «manghyl» dep búrmalaghan. Osylaysha olar Altyn orda biyleushilerining «manghol ekenine» dәlel tapqanday quanghan bolar. Alayda, Ibn Batuta Shynghyshandy manghol emes, tatar deydi. Altyn ordany biylegen Múhammed Ózbek han men әmir Qúttylytemirding jәne Shaghatay úlysyn biylegen Kebek hannyng (odan keyin Shaghatay biylegen), ózi kózimen kórgen Alladin hannyng týrkitildiler ekenin naqty derektermen dәiekteydi. Ibn Batuta jazbasy Shynghyshan men onyng elining mangholdar emestigin anyq rastaghan.

«Parijdik núsqada» Saray qalasy túrghyndary tiziminde «músylman as» halqy men «hristian russkiye» halqy kórsetilgen. Al qazaqsha audarma «músylman as» ornynda «músylman alashiy» halqy jazylghan jәne «russkiye» degen onda mýlde joq. Qazaqtyng ekinshi atauy «alash» ekenin biletin orystar ol ataudy «as» dep búrmalaghanyn, sol zamanda orysty bar etu ýshin Saray qalasy túrghyndary qataryna «russkiye» degendi qosyp jibergenin kóremiz. Shynghyshan әuleti kәpir bolghanymen, keyin qalyng qazaqtyng yqpalymen músylmandyqqa ótti. Ol zaman músylman qazaq jauyna «Alla» dep úrandap shapqan. Sondyqtan rum-grekter olardy «Alachiy» dep atap ketken. Osylaysha qazaqtyng ekinshi balama atauy – «alash» payda boldy. Osynday sebepten Shynghyshannnyn balama esimi Alasha han bolghanyn angharamyz. Halqy alachiy-qazaq bolghandyqtan memleketteri Alash orda dep atalghan. Arabsha jazbadaghy «alash» atauyn «altn» dep búrmalaghan reseylikter Alash orda imperiyasyn «Altyn orda» qylyp tariyhqa engizgen. Saray qalasynda hristian rumm-grekter de mekendedi, olar qala qazaqtaryn óz әdetimen «alachi» dep atady. Ibn Batuta sol sebepten ol qazaqtardy «músylman alashy halqy» dep jazdy. Saray qalasyndaghy sol alashiy-qazaqtar keyin qazaqtyng alasha degen ruy bolyp qalyptasqan jәne sol alasha ruy qazirge deyin Atyrau men Oral arasyndaghy aimaqta otyr.

Reseylik tarihshylar Altyn orda astanasynyng orny dep Volgograd oblysynyng Leninsk selosy manyn kórsetedi. Ol jer Edil ózenining bir salasy jaghasynda ornalasqan. «Parijdik núsqada» Saray qalasy tegis jazyqta ornalasqany, onda eshqanday orman-baqsha joqtyghy aitylghan. Eki núsqada da jәne qazaq-ózbek audarmalarynda da qala manynda ózen bary jazylmaydy. Ózen bolsa, Ibn Batuta sózsiz ony kórseter edi. Reseylikter Saray qalasy orny degen jer ózen jaghasynda (tal-baqsha eguge qolayly jer). «Parijdik núsqada» Ibn Batutanyng Astrahannan múzy qatqan Edil ózeni arqyly ýsh kýnde Saray qalasyna jetkeni jәne Saray qalasynan qashyp ketken qúldyng ýsh kýnnen keyin Astrahan qalasynan tabylghany kórsetilgen. Orys oqymystylary Saray qalasynyng orny degen jer men Astrahannyng arasy keminde 7-8 kýndik. Olardyng arasy Astrahan men Prohladnaya qalalary arasyndaghy qashyqtyqqa juyq ekeni kartadan da kórinip túr (Astrahan men Prohladnaya arasyn Ibn Batuta 7 kýnde jýrip ótken). Reseylikter: «Edil ózenine múz qatqan song Ibn Batuta sonyng ýstimen jylghalaryn kesip ótip joghary kóterilip, qazirgi Volgograd aimaghyndaghy Saray qalasyna barghan» deydi. Ózbek han óz astanasyna baru ýshin Edil ózeni qatuyn Astrahanda otyryp kýtetinin, ózen qatqan song múz betine saban tósetip jol jasatatynyn jogharyda aittyq. Edil ózeni Volgograd aimaghynda kóp salalargha bólinbeydi, ol Kaspiy tenizine jaqyn Astrahan manynda ghana kóptegen jylghalargha bólinip aghady. Ózbek han nege Volgograd manynda Edil ózeni bir jylgha bolyp aghatyn jerden ótip Saray qalasyna barmaghan? Nege ol ózenning Astrahan manynda kóp jylghamen aghatyn túsynda múz qatuyn kýtip otyrghan? Zerdeley qarasaq, Ózbek hannyng da, Ibn Batutanyng da múz bolyp qatqan Edil ózeni jylghalaryn kesip ótip, 3 kýnde qazirgi Qazaqstan aumaghynda bolghan Saray qalasyna jetkenin bayqaymyz [18]. Al Jayyq ózeni jayly derekter onyng key ghasyrlarda suy azayyp, arnasy Kaspiy tenizine jetpey qalghanyn aighaqtaydy [19]. Demek, XIV ghasyrda Jayyq ózeni sualyp, Kaspiyge jetpey qalghandyqtan Ibn Batuta Edil ózeni men Sarayshyq qalasy arasynda eshqanday ózenge kezdespegen.

Biz Saray qalasy qazirgi Aqqystau auyly manynda bolghan dep topshylaymyz (Astrahan men qazirgi Aqqystau arasy salt attygha shamamen 3 kýndik jol). Ózbek han el astanasynda qys mezgilinde otyrghan, al «Aqqystau» atauy onyng aqsýiekterding qystauy nemese han qystaytyn meken bolghanyn bayqatady (qazaq ataudy beker qoymaydy). Hannyng jaylaugha iship-jeytin sansyz malymen baratyny, qystaugha qaytqanda sol malyn da alyp qaytatyny týsinikti. Aqqystau auyly Atyrau qalasyna onsha alys emes, al Aqqystau men Astrahan arasynda qazaqshasy «Qanishken» degen Ganushkino selosy bar. Onyng dúrys atauy «Hanishken» degenimiz oryndy. Ol jerde Altyn orda hany suyn qoldanatyn qúdyq bolghandyqtan, solay atalghan dep bilemiz. Áriyne, Resey tarihshylary ol ataudy Ganushkin degen kópesting esimimen baylanystyrady nemese qalmaqtyng qanyn ishken qazaqtar jayly anyz әngimelermen búrmalap týsindiruge tyrysady. Aqqystau auyly eshqanday ózeni joq, talsyz tegis jazyq dalada ornalasqan (Ibn Batuta surettegen Saray qalasynyng geografiyasyna qatty úqsaydy). Resey oqymystylary: «El astanasy Saray qalasy qazirgi Volgograd aimaghynda boldy» deydi (Saray qalasy túrghyndary tizimine «hristian russkiye» degendi qosqanyn aittyq). Osylaysha olar «Altyn orda halqynyng biri – orystar, orys halqy Volgograd aimaghynda erteden bolghan» degen tújyrymdy ornyqtyrugha tyrysqan. Ibn Batuta jazbasy Saray qalasy men Sarayshyq qalasynyng arasy 10 kýndik jol ekenin kórsetken. Osy sebepten, on kýndik qashyqtyqqa say orys ghalymdary Atyrau manyndaghy bir eski qalashyq ornyn Sarayshyq qalasy degizdi. Alayda, olar kórsetken jerden Ibn Batuta aitqan ýlken qalanyng orny tabylghan joq («Su shayyp ketken» dep syltauratady, dúrysynda Altyn ordanyng shaghyn qalalarynyng biri ghana).

Qorytyndy: Ibn Batuta da ýsh kýn jýrip Hajtúrghan (Astrahan) qalasynan el astanasy Aqsaray (Aqqystau) qalasyna jetken. Aqsaray kólemi jaghynan qazirgi Atyraumen shamalas ýlken qala bolghan. Onda tek júma namazy oqylatyn meshitterding sany – 13. Al qazirgi Ganushkinonyng orny han su ishetin jer bolghandyqtan, «Hanishken» dep atalghan.

«Iz Saraya my ehaly 10 dney y pribyly v gorod Saraydjuk. On lejit na beregu bolishoy y bystroy reki, kotoraya nazyvaetsya Ulusu. Na ney most iz sudov, kak most Bagdadskiy. U etogo goroda konchilasi nasha ezda na loshadyah, vezushih arby. Dlya vozky arb my nanyaly verbludov. Ottuda my ehaly 30 dney bystroy ezdoy, ostanavlivayasi toliko po 2 chasa: odin raz pozdnim utrom, a drugoy na zakate solnsa. Proydya etu stepi y peresekshy ee, kak namy skazano, my pribyly v Harezm. Za chertoy Harezma — reka Djeyhun, odna iz chetyreh rek, kotorye iz raya. Za Harezmom skiyt, postroennyy nad mogiloi sheyha Nedjmeddina Elikubra, iz velikih pravednikov. Za chertoi ego — mogila imama premudrogo Abulikasima Mahmuda, syna Omara, Ezzamahshari. Zamahshar derevnya v 4-h milyah rasstoyaniya ot Harezma. Kogda ya zahotel uehati iz Harezma, to ya nanyal verbludov y kupil dvoynye nosilkiy. My vehaly v stepi, kotoraya mejdu Harezmom y Buharoy. Eto puteshestvie v 18 dney po peskam, gde net ny sela, ny goroda edinogo. Ya prostilsya s emirom Kutludumurom, kotoryy podaril mne halat. My ehaly 4 dnya y pribyly v gorod Kat. Krome ego, po etoy doroge net (drugogo) poseleniya» – «Parijdik núsqa».

«Otsuda poehal ya v Hovarezm, cherez stepi, prostiraishuisya na sorok dney putiy, gde vesima malo vody y travy. Tut ezdyat v povozkah, zapryajennyh verbludami. Cherez desyati dney pribyly my v Saraychiyk, lejashiy na ostrove bolishoy reki, iymenuemoy Ulu-su. Zdesi most v rode bagdadskogo. Posle pospeshnoy trehdnevnoy ezdy otsuda, dostig ya Hovarezma, obshirnogo y mnogoludnogo tureskogo goroda, podvlastnogo Sultanu Uzbeku, iymenem koego upravlyaet v nem emiyr. Jiytely vesima laskovy k chujezemsam, nabojny y shedry na podayanie v mechetiy. Za sim gorodom techet Gigon, odna iz chetyreh rayskih rek. Podobno Etelu, ona zamerzaet mesyasev na pyati, y togda po ney ezdyat y hodyat. Zdesi grobnisa sheyha Naiym-Oddina Velikogo, znamenitogo svyatogo, y uchenogo muja Djar-Ahla eli-Zamahshary (Zamahshar mestechko, v chetyreh dnyah puty ot Hovarezma). Otpravyasi v Buharu, posle semnadsaty dney puty po peschanoy y neobitaemoy stepiy, pribyl ya v eli-Kat, a potom v Vabkanu, nebolishie gorodki. Ot vtorogo do Buhary odin pereezd. Buhara glavnyy gorod oblastey gigonskiyh. No on sovershenno razoren Tatarami, y ya ne nashel v nem ny odnogo uchenogo muja» – «Londondyq núsqa».

«Londondyq núsqada» qashyqtyghy qyryq kýndik jol bolatyn shól dala arqyly Saray qalasynan Hovarezm qalasyna attanghany jazylsa, «parijdik núsqada» osy sóilem «Saray men Horezm arasy qyryq kýn» degen maghynada keltirilgen. Alghashqysynda búl sóilemnen «shól dalanyng kólemi qyryq kýndik jol» ekenin angharamyz, yaghny «Saray men Hovarezm arasy qyryq kýn» emes. Ibn Batuta Saray qalasynan shyghyp on kýnde Sarayshyq qalasyna kelipti, demek shól dalamen on kýn jýrgen. Sarayshyq qalasy Úlysu ózenining ortasyndaghy aralda jәne oghan ótuge qayyq-kópirler ornatylghan dep kórsetedi.

Qazaqstan men Týrkimenstan shekarasynda Saryqamys kóli bar. Ol kól ertede Amudariya ózeni men Kaspiy tenizin qosqan Uzboy ózeni boyynda jatyr [20]. Uzboy ózenining salasy saqtalghan jәne onyng eni key jerlerde birneshe shaqyrymgha soyzylghany kórsetilgen (Ýz-ýzik taypasy aimaghy bolghandyqtan, ózen «Ýzboyy» dep atalyp ketken). Sol jerdi zertteuge qatysqan arheolog: «Eldi mekender ornynan tabylghan jәdigerlerding kóptiginen olardy salatyn ydys tapshy boldy» dep jazady óz esteliginde. Saryqamys kóline Uzboy ózeni ýlken ýsh jylgha bolyp qúighan eken, Sarayshyq qalasy osy jylghalar arasynda ornalasqan bolar (Sarayshyq qalasy Úlysu ózeni ortasyndaghy aralda oryn tepken dep jazylghan). Qazirgi Aqqystaudan osy Saryqamys kóline deyingi qashyqtyq on kýnnen kóp tәrizdi. Alayda, araqashyqtyghy on kýndik delingen Moskva (Búlghar) men Belaya gorka (Beshtag) arasynda ózender men batpaqty ormandar ornalasqan. Aqqystau (Saray) men Prohladnaya (Ukak) arasyndaghy tau eteginde tóbeli-qyrly dónester ornalasqan. Al Aqqystau men Saryqamys kóli arasy – tegis jazyq dala. Sondyqtan Aqqystau men Saryqamys arasyn jogharydaghy qalalar arasyndaghyday on kýnde jýrip ótu әbden mýmkin. Demek, Sarayshyq qalasy Saryqamys kóline qúyatyn Uzboy (Úlysu) ózenindegi aralda ornalasqan. Arheologtar Igdiy-kala (Egde-qala) dep ataghan qala sol Sarayshyq boluy ghajap emes, ony V-VI ghasyrlarda salynghan dep shamalaydy.

«Sarayshyq qalasynan jedel jýrip ýsh kýnde Hovarezm qalasyna jettik», deydi Ibn Batuta. Al «parijdik núsqada» «jedel jýrip otyz kýnde jettik» dep jazylghan. «Júmaqtyng tórt ózenining biri – Gigon» degeni – Amudariya, Hovarezm qalasy osy ózen boyynda dep naqtylanghan. Saryqamys kólinen shamamen tórt kýndik jerde qazir Hodjely qalasy ornalasqan, ol da Amudariya ózeni jaghasynda. Hodjely men Hovarezm ataularynyng eskirgen kóne arabsha jazbalarda úqsas bolyp kórinui mýmkin (arabshadaghy «Hodjali» atauyn «Huarezi» dep qate audarghan tәrizdi). Ibn әl Asir jazbasynan Horezm qalasynyng HIII ghasyrda qazirgi Iran aumaghynda bolghany anyq kórinedi. Sondyqtan reseylik ghalymdardyn: «Horezm qalasy – qazirgi Ýrgenish aimaghy» deui orynsyz.

Ibn Batutanyng «Hovarezm men Búhara arasy on jeti kýn» degeni Hodjely men Búhara arasyndaghy qashyqtyqqa sәikes keledi. «Horezm qalasynda Naiym-Oddina Velikiyding kesenesi bar jәne búl qaladan tórt kýndik Zamahshar jerinde Djar-Ahla degen ghalymnyng kesenesi bar» dep jazady tarihshy. Qazirgi Hodjeli qalasynda Aminutdin hodjanyng kesenesi saqtalghan eken [21], Ibn Batutanyng «Naimoddin kesenesi» degeni osy Aminutdin kesenesi ekeni anyq (osynyng ózi Hovarezm dep jýrgenimiz Hodjeli ekenine aighaq). Onyng ýstine, osy Hodjeli qalasynan tórt kýndik jerdegi Saryqamys kóli jaghasynda Zengi-baba kesenesi saqtalghan (kólemi ýlken bolghandyqtan, ony qorghan dep tanidy) [20]. Osy qorghandy arab tarihshysy kórsetken «Hovarezmnen tórt kýndik Zamahshar jerindegi Djar-Ahla kesenesi» degenimiz oryndy (arabshadaghy «Zaryhamyz» atauyn «Zamahshar» dep qate audarghan tәrizdi).

Qorytyndy: Ibn Batuta Aqsaray (Aqqystau) qalasynan on kýnde Úlysu (Uzboy) ózenindegi aralda ornalasqan Sarayshyq qalasyna jetken. Sarayshyqtan tórt kýndik jerdegi Hovarezm (Hodjeli) qalasyna olar jedel jýrip ýsh kýnde jetken. Demek, Atyrau manyndaghy eski qalashyq Sarayshyq emes. Sarayshyq qalasy qazirgi Qaraqalpaqstandaghy Hojeli qalasynan tórt kýndik jerde, búrynghy Ýzboy (Úlysu) ózeni arnasy boyynda ornalasqan.  Altyn ordanyng astanasy Aqsaray qalasy qazirgi Qazaqstan aimaghynda, Atyrau oblysyndaghy Aqqystau auyly manynda bolghan.

[10] Kodeks Kumanikus – izvestnyy pisimennyy pamyatnik kumanskogo yazyka nachala XIV veka (1303 g.), edinstvennyy spisok kotorogo hranitsya v biblioteke sobora Svyatogo Marka v Venesii. «Kodeks» byl napisan v 1303 g. v Krymu, poetomu v yazyke etoy knigy silino oguzskoe vliyanie yujno-krymskogo turkskogo dialekta. Dlya peredachy kypchakskogo yazyka sostaviytely ispolizovaly latinskui grafiku.

[11] Avarsy – musulimane-sunnity shafiitskogo tolka. V gorah Avariy do sih por sohranilisi razvaliny hristianskih hramov y chasoven.  Sarir – avarskoe srednevekovoe gosudarstvo v gornom Dagestane, sushestvovavshee s VI po XI vv. Praviytely ispovedovaly hristianstvo. Stoliysey yavlyalsya gorod Hunzah, iydentifisiruemyy s sovremennym aulom Hunzah (v perevode s avarskogo «U hunov»). A nyneshney Armeniy togda sushestvoval Gosudarstvo Shaddadidov. V 1020-ye gody ego praviytely zakluchily soyz s Rusami, pribyvshimy v Azerbayjan na svoih koroblyah, y s ih pomoshiu zahvatily Baylakan. V 1032 godu Mstislav Tmutarakaniskiy, sovershaya svoy reyd po Kavkazu, stal vragom dlya Sarira, tak kak emir Derbenta Mansur, kotoryy byl v sostoyaniy voyny s niym, byl jenat na dochery Sarirskogo sarya. Poslednee upominanie o Seriyre otnositsya k 1067 godu. Na territoriy Serira obrazovalosi neskoliko volinyh obshestv, a na territoriy nyneshnego Hunzahskogo rayona obrazovalosi Avarskoe nusalistvo. V rodoslovnoy avarskih nusalov v istoricheskoy hroniyke Muhammeda Rafy «Tarihy Dagestan» pervym v dlinnom perechne predkov hana Saratana nazvan Arskan. Tam je: «Sultany Avara, kotorye iz roda sultanov urus … etot vladyka poluchal dohody s zavisimyh vladyk, vladeniy, zemeli y jiyteley vsego Dagestana, ot vilayata Charkas do goroda Shamah».  Takje pisari Imama Shamilya Hadjy aly Nahibashy iz s. Choh, ukazyval, chto hunzahskie praviyteliy – eto priyshelisy s Severa iz plemeny «russov».  Pry Surakate ustanovilsya poryadok prestolonaslediya, soglasno kotoromu na trone nikto ne iymel pravo vossedati, krome ego naslednikov po mujskoy y jenskoy linii. V sluchae prekrasheniya roda, prestol doljen byl nasledovati kto-to iz rus, gruzin ily armyan. Surakat stal glavnym vragom dlya Sheyha Ahmada. Ahmadu udalosi izgnati Surakata iz Nusalistva. Syn Surakata, Bayar, pytalsya vernuti tron, no poluchil otpor ot Arabov. Lishi toliko ego syn uje v pojilom vozraste vernul tron predkov. blagodarya Mongolam. Muhammed Rafy piyshet o zakluchyonnom souze mejdu mongolamy y avarsamiy – «takoy soyz byl osnovan na drujbe, soglasiy y bratstve», podkreplyonnom k tomu je y uzamy dinasticheskih brakov. Po mnenii sovremennogo issledovatelya Murada Magomedova, praviytely Zolotoy Ordy sposobstvovaly rasshiyrenii granis Avarii, vozlojiv na neyo roli sborshika dany s mnogochislennyh pokoryonnyh na Kavkaze narodov: «Iznachalino ustanovivshiyesya mirnye vzaimootnosheniya mejdu mongolamy y Avariey mogut byti svyazany y s istoricheskoy pamyatiu mongolov. Oni, ochevidno, iymely informasii o voinstvennom Avarskom kaganate, slojivshemsya v IV v. na drevney territoriy Mongolii… Vozmojno, soznanie edinstva prarodiny dvuh narodov y opredelilo loyalinoe otnoshenie mongolov k avaram, kotoryh ony mogly vosprinyati kak drevnih soplemennikov, okazavshihsya na Kavkaze zadolgo do niyh… S pokroviytelistvom mongolov, ochevidno, sleduet svyazyvati y otmechennoe v istochnikah rezkoe rasshiyrenie granis gosudarstva y razvitie hozyaystvennoy deyatelinosty v Avarii… Ob etom mojno suditi y iz soobsheniy Hamdully Kazvini, kotoryy otmechaet o dovolino obshirnyh razmerah Avariy v nachale XIV v. (protyajyonnostiu yakoby v odin mesyas putiy), obedinyavshey ravninnye y gornye rayony».

[12] Murad Adjy «Bez vechnego siynego neba» – Ne slavyane stoyaly u vlasty v Kiyeve, v tom luchshe slov ubejdaiyt opyati je dokumenty. Skajem, teks dogovora, zakluchennogo v 911godu mejdu kiyevskimy knyaziyamy y Vizantiey, nachinalsya tak: «My ot rodu Russkogo. Karl, Ingelot, Farlov, Veremiyd, Rulav, Gudy, Rauli, Karn, Flelav, Ruar...». Tak, kto predstavlyal Rusi na peregovorah? Kto govoril ot iymeny Rusi? Varyagi! Y sporiti tut ne nado, pustym budet spor. Pozorno soglasilasi rossiiskaya nauka s «grecheskiym» kresheniyem Rusy v H veke, hotya na samom dele bylo katolicheskoe kresheniye.. «Ne veriyte? Vot molitva Rusi, ee, kak relikvii, chitaly v Kiyeve v god 1 500-letnego yubiyleya goroda. «Hoday aldynda beten adem achyk bulsyn...», chto znachit «kajdyy chelovek doljen predstati pered Bogom s otkrytoy dushoy». V Velikoy stepy jily turki, ne slavyane, ony osnovaly Kiyevskuiy Rusi, potom Moskovskuiy. «Kazahstan mog stati velikiym, esly by, poluchiv nezavisimosti, vernul na geograficheskui kartu drevnee imya nashey rodiny – Desht-iy-Kipchak, a s iymenem – veru predkov, ih morali y pamyati, skazal by o nashey drevney duhovnoy kuliture. Tem on napomnil by miru o velikoy turkskoy derjave, kotoruy rasterzaly za veka na kuskiy». Nachinaya Predchuvstvui nedoumeniye: na kakom yazyke govorila Moskovskaya Rusi pry Ivane Groznom? OtvechaI po turkskiy.. Avary byly katolikami, edinstvennymy na Kavkaze. Povtoryay, avary – chto podtverjdayt ih kladbisha! – byly katolikami. Akademik Bartolid v svoih znamenitnyh «12 leksiyah o turkah utverjdal, chto u kazakov turkskie proishojdeniye. Knigu zapretili, no samogo ego ne repressirovali, pochemu? Moy otvet budet sugubo lichnym. Hotya, esly ne izmenyaet pamyati, uchenyy iymel v vidu kyrgyz-kazakov. Dumai, chto y russkie kazaki, slujivshie v organah, o svoem proishojdeniy znaly luchshe akademika Bartolida, s chem ya stalkivalsya, kogda vystupal v kazachey auditorii. Eto ot samih kazakov vpervye uznal, chto v stanisah Dona, Yayka ily Tereka sohranilasi turkskaya rechi, ona y esti rodnoy yazyk kazakov, ih «tarabarshina». Somnevaishimsya sovetui pochitati povesti Liva Nikolaevicha Tolstogo «Kazakiy», gde chernym po belomu napisano, kak govorily kazaky mejdu soboy – po tatarskiy. Povesti izdana v serediyne rokovogo XIX veka, kogda kazakov, kak y gaucho, nachaly metodichno «vypalivati» iz istorii. Te je samye tayny na Ukrayne, gde opyati-taky v XIX veke narod poteryal «ridna movu», «rodnui rechi». Lishi Zapadnaya Ukrayna sohraniila ee, gusuly. Pravda, vney uje mnogo slavyanskih y latinskih slov, no kumyk ponimaet.

[13] Ibn әl Asir «Kitab әl-kamil fiy-t-ta'riyh» – tatary je ostalisi v strane kipchakov, bogatoy bolishimy postbishamy zimoy y letom. V ney esti holodnye letom y teplye zimoy mesta, bogatye pastbishami. Eto – strana lesov na beregu morya. Ony doshly do goroda Sudaka, goroda kipchakov, gde ih glavnye sily; on nahoditsya na beregu Hazarskogo morya y k nemu pristait korabli. Eto Hazarskoe more soedinyaetsya s zalivom Konstatantinopolya..

[14] Oleshkovskie peskiy – peschannyy massiyv, raspolojennyy na territorii Ukrainy v 30 km k vostoku ot goroda Herson. Aleshkovskie pesky ne predstavlyayt soboy sploshnoy massiyv, ony skladyvaytsya iz semy uchastkov: Kahovskaya, Kazachielagernaya, Alyoshkinskaya, Vinogradovskaya, Chulakovskaya, Ivanovskaya y Kinburnskaya. Obshaya protyajyonnosti territorii, na kotoroy raspolojeny ukazannye areny, – do 30-40 km v napravleniy sever-yg, y do 150 km v napravleniy zapad-vostok.

[15] Prohládnyi – gorod respublikanskogo podchiyneniya v Kabardino-Balkarii. Relief predstavlyaet soboy otnosiytelino rovnye stepnye zemli. Prohladnyy vyros iz kazachiey stanisy Prohladnoy, voznikshey v 1765 godu na Mozdokskoy ukreplyonnoy liniiy.

[16] Novorossiysk – vajnyy transportnyy sentr. V gorode raspolojen krupneyshiy port Rossiy y Chyornogo morya, vkluchaushiy passajirskiy, gruzovye porty y neftenalivnui gavani. Gorod vytyanulsya na 25 km amfiyteatrom vokrug Semesskoy buhty y okrujen goramy Severnogo Kavkaza. V yugo-vostochnoy chasty goroda nahoditsya ozero Solyonoe, kotoroe v narode nazyvait limanom. Ono priymechatelino tem, chto ot morya ego otdelyaet uzkaya polosa Sudjukskoy kosy. V XIII v. Semesskaya buhta prinadlejit Zolotoy Orde. V XVIII veke v rayone Novorossiyska nahodilasi tureskaya kreposti Sudjuk-Kale.

[17] Sudak – primorskiy gorod respublikanskogo podchiyneniya v yugo-vostochnom Krymu, tradisionnyy sentr proizvodstva vin y kurort. V drevnosty gorod nazyvaly po-raznomu: vizantiysy – Sidagios y Sugdeya, italiyansy – Soldayya. V XIII-XIV vekah gorod razoryon y razrushen mongolami, no bystro vosstanovlen. V 1365 godu Soldaya byla zavoyovana genuezsamy y vkluchena v sostav genuezskih vladeniy v Krymu.

[18] Volga – reka v Evropeyskoy chasty Rossii. Nebolishaya chasti delity Volgi, vne osnovnogo rusla reki, nahoditsya na territoriy Kazahstana. V Srednie veka izvestna pod nazvaniyem Itili. U Kazany Volga kruto, pochty pod pryamym uglom, povorachivaet k yugu, a zatem, medlenno ponijayasi y napravlyayasi pryamo k Prikaspiyskoy nizmennosti, u Samary probivaetsya cherez sepi vozvyshennostey. Dalishe Volga podhodit na vesima blizkoe rasstoyanie k Donu, u kotorogo povorachivaet k yugo-vostoku y sohranyaet eto poslednee napravlenie do Astrahany y Kaspiyskogo morya, kuda vpadaet mnojestvom rukavov.

[19] Ural (Jayyq) – reka v Vostochnoy Evrope, protekaet po territoriy Rossiy y Kazahstana, vpadaet v Kaspiyskoe more. V 1769 g. Pallas naschital devyatnadsati rukavov, chasti kotoryh vydelyalasi Uralom v 660 metrah vyshe vpadeniya ego v more; v 1821 g. bylo vsego devyati, v 1846 g. – toliko tri: Yaiskoe, Zolotinskoe y Peretasknoe. K konsu 50-h y nachalu 60-h godov XIX veka do samogo goroda Gurieva nikakih rukavov s postoyannym techeniyem ot Urala pochty ne otdelyalosi.

[20] reka Uzboy – Zadachey razvedyvatelinogo otryada, rabotoy kotorogo rukovodil S. P. Tolstov, bylo obsledovanie suhogo rusla Uzboy. Eshe v 1947 g. ekspedisiya obsledovala drevnie irrigasionnye sistemy Prisarykamyshskoy delity y proizvela aviarazvedku s vysadkoy desantov v rayone Uzboya. V 1950 g. arheology uje nazemnoy razvedkoy proshly chasti verhnego y srednego Uzboya. Y vot, v 1951 g., transkarakumskiy marshrut ot Kaspiyskogo morya do Amu-Darii. Uzboy, pojaluy, samoe interesnoe iz vseh nyne suhih rusel. Vy mojete predstaviti sebe, napriymer, Oku, Moskva-reku ily Klyazimu sovsem bez vody? Trudno, ne pravda li? Y esly dobaviti k etomu pustynnye na sotny kilometrov peschanye berega, uhodyashie vdali vysokimy vzdyblennymy barhanami, to mojno poluchiti pribliziytelinoe predstavlenie ob Uzboe. Ne zvenit voda, ne shumyat pribrejnye kamyshy y kustarniki. Daje shum mashin ne mojet narushiti tishiny. Chto-to skazochnoe, fantasticheskoe chuvstvuetsya vo vsem etom. Kajetsya, chto lishi po kakomu-to volshebstvu, na mgnovenie ischezla voda y vot-vot poyavitsya snova, y rasseetsya etot, vyzvannyy jaroy, navyazchivyy miraj. Vedi tak sveji, tak vysoky berega reki, tak prostorno y gluboko ruslo. Okolo dvuh mesyasev rabotal otryad na Uzboe. Umenishilisi zapasy produktov, no osvobodivshihsya yashikov edva hvatalo dlya paketov s nahodkami. Sredy sobrannyh ekspedisiey materialov uje byly sotny podobnyh nahodok, no arheology radovalisi kajdoy novoy nahodke, podtverjdavshey vpechatleniya pervyh razvedok. Uzboy, hotya y mojet pretendovati na zvanie samostoyatelinoy reki, v konechnom itoge polnostiu zavisit ot Amu-dariinskih vod. Posrednikom byl Sarykamysh. Itak, Sarykamysh y Sarykamyshskaya delita Amu-Darii. Sarykamyshskaya vpadina - odna iz krupneyshih v Sredney Azii. Ne kajdoe iz sovremennyh, daje samyh krupnyh ozer mojet pohvastatisya takimy razmeramy y glubinoy. S vostoka k Sarykamyshu podhodit vetvistyy buket mnogochislennyh rusel drevney Prisarykamyshskoy delity. Seychas na karte delity mojno nayty ne toliko drevnie gorodisha, no y sovremennye naselennye punkty. Prisarykamyshskaya delita, Sarykamysh, Uzboy - vse try ety vodnyh basseyna byly svyazany voedino. Geografy nachaly izuchenie Prisarykamyshskoy delity eshe v pervoy poloviyne XIX v. V sovetskoe vremya detalinymy issledovaniyamy byla ustanovlena istoriya formirovaniya osnovnyh ee rusel. V 1939 g. vo glave s S. P. Tolstovym zdesi nachaly rabotu arheologi. Pozdneantichnaya kreposti, otkrytaya v 1954 g. na beregu Uzboya, v rayone kolodsev Verhnie Igdy, po menishey mere udivila arheologov. Kreposti – ee nazvaly Igdy-kala – byla v 1956 g. podvergnuta rekognossirovochnym raskopkam y datirovana konsom IV-V vv. n. e. Nachalo XIII v. Mongoliskoe nashestviye, razrushenie plotin y damb. Voda v Amu-Darie podnimaetsya i, ne sderjivaemaya zashitnymy dambami, skatyvaetsya na zapad po ruslam Prisarykamyshskoy delity. V period posle mongoliskogo zavoevaniya uroveni Sarykamysha zametno podnimaetsya. Kreposti Zengiy-Baba - samyy ranniy iz srednevekovyh pamyatnikov Sarykamysha. Ona raspolojena v yugo-vostochnoy chasty ozera. Po osobennostyam stroiytelinoy tehniky y po keramiyke vremya postroyky Zengiy-Baba mojno otnesty k XII - nachalu XIII v. Kreposti Zengiy-Baba byla zatoplena v eto vremya, skoree vsego, v konse XIV – nachale XV v. Otmetka, na kotoroy stoit kreposti, na 51 m vyshe urovnya okeana. Sledovatelino, uroveni vody v Sarykamyshe podnyalsya po krayney mere do etoy otmetki, a vozmojno y vyshe. Uchityvaya ryad drugih dannyh, issledovately prishly k vyvodu, chto uroveni ozera v etot period podnimalsya do otmetky 52-53 m. A etogo bylo dostatochno dlya togo, chtoby chasti sarykamyshskoy vody vnovi poshla po Uzboy. Na vopros «pochemu?» mojno bylo otvetiti, vspomniv sobytiya konsa XIV v. Pyati pohodov Timura, y osobenno posledniy iz niyh, 1388 g., samyy razrushiytelinyy – vot prichina togo, pochemu vnovi napolnilsya Sarykamysh. Interesno y to obstoyatelistvo, chto, kakim by korotkim ny byl etot novyy sbros vody po Uzboy, ludy ego zapomnily y dolgo hranily v pamyati. IYmenno k etomu sobytii voshodyat dolgo smushavshie istorikov soobsheniya srednevekovyh avtorov o Djeyhune, vpadayshem v Hazarskoe more, y o vodnom puty iz Horezma v Kaspiy. Snova vozrodilasi uje sovsem pochty zabytaya antichnaya legenda ob Uzboe.

[21] Hodjeyliy – gorod v Karakalpakiy (Uzbekistan), administrativnyy sentr Hodjeylinskogo rayona. O poyavleniy Hodjeyly sohranilosi sleduishee predaniye: jiytely Hodjeyly rasskazyvayt, chto let shestisot tomu nazad suda perekocheval iz Turkestana Aminutdiyn-Hodja, po prozvanii Alyamiyn-Hodja. On reshil osesti na meste nyneshnego Hodjeyli. V Hodjeyly y ponyne sohranyaetsya vesima chtimaya jiytelyamy goroda grobnisa etogo svyatogo.

Bekjan Ádenúly

Abai.kz