Beysenbi, 19 Qyrkýiek 2024
Sanlaq 1984 8 pikir 16 Mamyr, 2024 saghat 18:38

I Chempionat. 1960. Kenes futbolynyng altyn dәuiri

Suret: Yashin (arhiyv)

Basy: Keshigip tughan keremet

Europa chempionattarynyng tarihy

1958 jyldyng 6 mausymynda Stokgolimning «Forest» meymanhanasynda әuelde «Europa últtarynyng kubogy» dep atalghan turnirding jobasy bekitildi. Turnir kuboktyq nemese olimpiyalyq jýie boyynsha (yaghny útylghan komanda jarystan shygha beredi) ótedi jәne әr júp eki matchtan (óz alanynda jәne syrtta) oinaydy dep sheshildi. Tek jarystyng aqyrghy satysy (jartylay finaldar, 3-oryn ýshin oiyn jәne final) bir elde ótetin boldy. 1960 jyldyng shildesine belgilengen I Europa kubogynyng finaldyq kezeni Fransiyada nemese Ispaniyada (qaysysynyng jartylay finalgha shyghuyna qaray, eger ekeui de shyqsa, basymdyq Fransiyagha beriledi) úiymdastyrylady dep úigharylghan edi. Al aqtyq syngha ekeui de ilikpey qalsa, finaldyq kezenning qayda ótetinin Europa futbol qauymdastyqtary odaghynyng (UEFA) Atqaru komiyteti sheshetin boldy. Alghashqy Europa kubogyn úiymdastyru turaly sheshim qabyldanghanda, ony beynetining zeynetin kóre almay ketken iydeya avtorynyng qúrmetine «Anry Delone kubogy» dep atau úigharyldy.

Túnghysh gol Mәskeude soghyldy

Bolashaq chempiongha úsynylar kubokty jasau da tym úzaqqa sozyldy. Mýsinderding eshqaysysy kónilden shygharday bolmady. Aqyry әkesining isin jalghastyrghan Pier Delone ózining otandasy, kezinde Fransiya kubogyn jasap bergen Moris Shobiyongha qolqa saldy. San týrli tapsyrystardan qoly tiymey jatqan kәnigi sheberding janasha birdene oilastyrugha múrshasy da bolghan joq. Sóitti de, ol Afiny múrajayynda saqtauly túrghan kóne grek qúmyrasynyng beynesin 2657 gramm taza kýmisten kóshirip qúiyp, ony shaghyn mәrmәr taqtagha tastay ghyp bekitti. Kózi qaraqty kópshilikten «úrlyqshy» degen sóz estip qalmas ýshin mýsinshi óz «tuyndysynyn» aldynghy jaghyn dop teuip jatqan bozbala beynelengen bareliefting reproduksiyasymen әshekeyleudi de úmytpady.

Ataghy alysqa ketken ismerding danqynan kózderi túmandanghan UEFA qayratkerleri Shobiyonnyng eklektikasyn «keremet tuyndy» dep baghalady da, jarystyng basty jýldesi retinde qabyldap jiberdi (sodan beri qúrlyq kubogy ýshin talasatyn europalyq komandalardy «Kýmis qúmyradan ýmitkerler» dep te aita beredi). Ony sarapqa salugha Qart qúrlyqtyng 17 qúramasy belsenip shyqty. Ókinishke qaray, onyng ishinen siz әlemdik futboldyng tәjin eki ret kiygen Italiyany da, dýniyejýzilik dop dodalarynda ýnemi kózge týsip jýrgen batys nemisterin de, songhy әlem chempionatynyng kýmis jýldegeri Shvesiyany da, osy bir oiyn tóresin oilap shygharghan aghylshyndardy da taba almaysyz. Esesine, Varshava shartyna qatysushy sosialistik elder turnirge týgel derlik qatysty. I Europa kubogynyng betashar oiynyn ótkizu de solardyng ekeuining enshisine búiyrdy.

Búl – 1958 jyldyng 28 qyrkýiegi edi. Mәskeuding «Lujniki» stadionynda Kenes Odaghy qúramasy vengr futbolshylaryn qabyldap, 3:1 esebimen jeniske jetti. Turnirding túnghysh golyn oiynnyng 4-minutynda orys shabuylshysy Anatoliy Iliin soqty. Demek, Europa chempionattary tarihyndaghy alghashqy gol vengr Bella Bakonyng qaqpasyna endi degen sóz. Al matchqa avstriyalyq tóreshi Frans Grilli qazylyq etti. Stadiongha 100 mynnan astam adam jinaldy. Yaghny kórermenderding kóptigi jóninen alghashqy oiyn birazgha deyin birinshi orynda túrdy.

«Túnghysh» anyqtauyshymen sipattalatyn tarihy derekterdi әri qaray jalghastyrsaq, Europa chempionattary tarihyndaghy alghashqy penalitiyding 1959 jyldyng 5 sәuirinde Dublinde ótken Irlandiya – Chehoslovakiya matchynda belgilengenin atap ótuge bolady. Irland qorghaushysy Noel Kantuell 11 metrlik nýkteden mýlt ketken joq. Áytse de, qarymta kezdesude chehoslovaktar iri eseppen jeniske jetip, kelesi kezenge joldama aldy. Búl oiynda da penality belgilenip, ony... cheh qaqpashysy Imrih Staho mýltiksiz oryndady. Bir qyzyghy, Qart qúrlyq birinshilikterinde odan keyin gol soqqan qaqpashy bolghan emes. Al túnghysh avtogol 1958 jyldyng 3 jeltoqsanynda Afinada tirkeldi: fransuz qorghaushysy Roje Marsh kýtpegen jerden óz qaqpasyna dop soghyp alyp, grekterding esepti tenestiruine eriksiz «kómektesti» (1:1).

Frankonyng «avtogoly»

Jalpy irikteu syndarynda pәlendey oqys oqigha bola qoyghan joq, myqtylardyng bәri qarsylastarynyng birinen song birin alyp jyghumen boldy. Tek shiyrek finaldaghy KSRO – Ispaniya teketiresi ghana mamandar men jankýierlerding nazaryn ózine airyqsha audardy. Ókinishke qaray, búl júpta alandaghy oiyn emes, sayasy oiyn jetekshi oryngha shyghyp ketti. Birinshi match 1960 jyldyng 29 mamyrynda Mәskeude ótuge tiyis edi. Sodan bir apta búryn kenes futbolshylary Polisha qúramasymen joldastyq kezdesu ótkizip, olardy 7:1 esebimen «jermen-jeksen» etken bolatyn. Búl oiyndy ispandyqtardyng bas bapkeri Elenio Errera ózi kózimen kórgen-di. Onyng qanday әsermen qaytqanyn kim bilsin, әiteuir 20 mamyr kýni ispan ýkimeti «Kenes jәne ispan futbolshylarynyng halyqaralyq matchtaryn ótkizudin, sonday-aq ispan azamattarynyng Mәskeuge, kenes azamattarynyng Madridke baruynyng oryndylyghy» turaly mәseleni qarapty. Búl jerde Ispaniyanyng diktator basshysy Frankonyng Kenes Odaghyna, jalpy kommunisterge ýnemi qarsy sayasat ústanghanyn, orystardyng da Frankony «fashist» dep atap, sosialistik jýiening «ata jauy» sanaghanyn oqyrmannyng esine sala ketkenimiz jón bolar.

Jamanat habar jerde jata ma, «matchtyng ótpeui de mýmkin» degen sóz ot tiygen qamystyng ýpelegindey laulap, jan-jaqqa tez tarady. Mәskeuding «qalyptasqan ahualgha bagha beru» turaly ótinishine UEFA: «Ispan jaghy matchqa qatyspaytyny haqynda eshqanday resmy mәlimet bergen joq», – dep jauap qaytarumen boldy. Ispaniya futbol federasiyasynyng preziydenti Alifonso de la Fuente óz elining basshylyghynan oiyngha qatysugha rúqsat beruin súrap, jalynyp-jalbarynsa da, FIFA men UEFA qanshama qyspaqqa alsa da, general Franko esh jibimedi. Keybir sheteldik basylymdarda onyng óz elining qúramasyna: «Jenispen oralugha kepildik bersender ghana orys astanasyna jiberemin», – dep shart qoyghany jóninde de jazyldy. Sonyna deyin Mәskeuge úshudan kýderin ýzbegen Errera men onyng shәkirtteri aqyry Madrid әuejayynda bir kýn jatyp, keri qaytty. UEFA bolsa, ózining 31 mamyrdaghy basqosuynda Ispaniyagha tehnikalyq jenilis jariyalady. Sóitip, KSRO qúramasy op-onay jartylay finalgha shyqty.

Joghalyp-tabylghan kepka

Áu basta kelisilgen ereje boyynsha, turnir osy kezennen bastap, belgili bir elde úiymdastyrylugha tiyis-tin. Aldyn ala josparlanghanynday, Fransiya qúramasy ýzdik tórttikke engen son, finaldyq synnyng oiyndary sol elde ótetin boldy. Shyny kerek, 1958 jylghy әlem birinshiliginde әsem oiyn kórsetip, 3-oryngha taban tiregen alang iyeleri búl joly altyn almay tynbaytyn synay tanytqan bolatyn. Alayda olardyng oiy jartylay finalda-aq byt-shyt boldy. Oiyn bastala sala yugoslavtar esep ashty. Ábýiir bolghanda, Vensan tez arada tarazy basyn tenestirip ýlgerdi. Osy gol jigerlendirgen fransuzdar tayly-tayaghymen shabuylgha shyghyp, qarsy qaqpanyng aldyn alasapyran qyldy. Match bituge 15 minut qalghanda, olar 4:2 esebimen útyp jatqan edi. Múnday nәtiyjeni oiyn sonyna deyin kez kelgen myqty komanda ústap túra alar edi. Óz qarqynyna ózderi qyzyghyp, algha úmtylghanda, art jaqqa qaraylaudy úmytyp kete beretin qyzba fransuzdar óite almady. Búlardyng tyldy tasqamalgha ainaldyryp, ailakerlikke kóshkeni kýni keshegi 90-jyldary ghana ghoy, al ol kezdegi úrany «tek qana algha!» bolatyn. Osy úran aqyry qatelikke úryndyrdy: 75-78-minuttar aralyghynda, yaghny ainaldyrghan 180 sekundtyng ishinde yugoslavtar qatarynan ýsh dop soghyp, jeniske jetti! Búl jerde fransuz qaqpashysy Jorj Lamiyanyng da jii qateleskenin aitu kerek. Sonday-aq jaraqatyna baylanysty jarystyng aqtyq synyna fransuzdardyng qos ýzdik oiynshysy – Raymon Kopa men Just Fonten qatysa almaghan-dy.

Ekinshi jartylay finalda KSRO futbolshylary aiqyn basymdyq tanytty. Bas bapker Gavriil Kachalinning basynda pisip-jetilgen oidy onyng alandaghy shәkirtteri – Valentin Ivanov pen Viktor Ponedelinik asqan yjdaghattylyqpen iske asyrdy. Chehoslovaktardyng da gol soghugha talay mýmkindigi boldy, biraq Lev Yashin esh qatelesken joq. Orys qaqpashysynyng tamasha oinaghany sonshalyq, match bite bere marselidik jankýierler jasyl alangha jýgirip shyghyp, kezdesu qaharmanyn kóterip alyp, aspangha atty.

Yashinning basyna ýnemi kepka kiyip oinaytyny júrttyng bәrine mәlim. Qyzyq bolghanda, әlgindey arpalys kezinde bireu qaqpashynyng bas kiyimin jymqyryp ketipti. Bәlkim, balasyna tәbәrik qylayyn degen bolar. Al alangha jalanbas shyqqysy kelmeytin qaqpashy endi qaytpek? Búlay bolady dep oilamaghan son, kim ózimen birge eki kepka alyp jýredi deysiz? Yashin dereu stadiondaghy fransuz poliyseylerining birinen bas kiyimin tauyp beruin ótinedi. Kiyim auystyratyn bólmede jylarman halde otyrghan qaqpashy bir kezde әbden myj-myj bolghan kepkany alyp kirip kele jatqan poliyseydi kórip, quanyp ketedi!

Osy quanyshtyng әseri me eken, әlde, rasynda da, әlgi kepka sәttilik shaqyratyn boytúmar ma, әiteuir Lev Yashin finaldyq kezdesude de keremet oinaydy. Áuelde Yugoslaviyanyng basym bolghany ras-ty. Balqandyqtardyng birinshi taymda bir-aq gol soghuy tikeley orys qaqpashysynyng jankeshti enbegine baylanysty bolsa kerek. Ýzilis kezinde Kachalinnin: «Jigitter, jauyn kezinde doptyng susymaly keletinin úmyttyndar ma? Qaqpagha qaray kez kelgen jerden soqsandarshy, tittey mýmkindik bolsa bitti, alystan bolsa da tebe berinder!» – degen kenesin Valentin Bubukin 49-minutta-aq iske asyrady. Qaqpashy Blagoe Vidinich onyng soqqysyn dәl boljaghanymen, synaptay susyghan dopty ústay almay, keri qaytarady. IYesiz qalghan ala dopqa týlkige týsken býrkittey túra úmtylghan Slava Metrevely ony bos qaqpagha domalata salady.

Osy sәtten bastap oiynnyng teng dәrejede ótkenin mynaday kórsetkishterden anghara alamyz: mәselen, yugoslavtar qaqpagha 34, orystar 32 soqqy baghyttaghan; yugoslavtar 9, orystar 7 búryshtama bergen; Yashin oiyngha 69 ret, al Vidinich 60 ret aralasqan... Tek futboldyng sheshushi komponentinde – gol soghuda ghana orystar sәl basymdyq bayqatqan. Qosymsha uaqyttaghy jenis golyna jetkizgen oiyn órnegine Bubukiyn, Yuriy Voynov jәne Mihail Meshy qatysty, songhysynyng әueletip tastaghan dobyn ortalyq shabuylshy Ponedelinik baspen tura torgha baghyttady – 2:1!

Myna qyzyqty qaranyz: 10 shilde, jeksenbi kýni Mәskeu uaqytymen 22.00-de bastalghan match saghat týngi 12-den asyp ketkende ayaqtalghan, yaghny jenis doby dýisenbide qaqpagha engen. Búl az deseniz, goldyng avtorynyng ata-tegi de sol kýnge sәikes (Ponedeliniyk). Osydan son, orystardyng «dýisenbi – auyr kýn» deytindey jóni bar ma?..

I EUROPA ChEMPIONATY

(1960 jyl, Fransiya)

Finaldyq turnirde 4 match ótkizilip, 15 dop soghylghan. Mergender: V.Ivanov, Ponedelinik (ekeui de – KSRO), Galich, Erkovich (ekeui de – Yugoslaviya), Ett (Fransiya) – 2 doptan.

Jartylay final

KSRO – Chehoslovakiya – 3:0, Fransiya – Yugoslaviya – 4:5

3-oryn ýshin match

Fransiya – Chehoslovakiya – 0:2

FINAL

KSRO YuGOSLAVIYa 2:1 (qosymsha uaqytta)

10 shilde. Pariyj. «Park de Prens» stadiony. 17 966 kórermen. Tóreshi Ellis (Angliya).

KSRO: Yashiyn, Choheli, Maslenkiyn, Krutikov, Voynov, Netto, Metreveli, V.Ivanov, Ponedeliniyk, Bubukiyn, Meshiy.

iygoslaviya: Vidinich, Durkovich, Yusufi, Janetich, Miladinovich, Perushich, Matush, Erkovich, Galich, Shekularas, Kostich.

Goldar: Galich, 41 (0:1), Metreveli, 49 (1:1), Ponedeliniyk, 112 (2:1).

Sәken Sybanbay

Abai.kz

8 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2370