Túrsyn Júrtbay. «Qarakózdin» qiyn da qyzyqty taghdyry (jalghasy)
Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
Shyndyghynda da «Karakózdin» birinshi núsqasynda әr sózding astarynan eki úshty emeurin men maghyna, erekshe tolqu sezimi angharylady. Oidyng ózi – ekige jarylghan. Bar men joqtyn, aspan men jerdin, shyndyq pen qiyanattyng arasynda lyqsyp jýredi. Búl – sol shygharmany jazu kezindegi kónil kýiding erekshe tebireniste bolghanyn dәleldeydi. Keyipkerding jan dýniyesimen bite qaynasyp ketkendikten de olargha jany ashyp, tipti, jylaghan tvorchestvo iyeleri bar. «Tatiyana túrmysqa shyghayyn dep jatyr» (Pushkiyn), «Qúday-au, Natasha shynymen Bezuhovqa tie me» (Tolstoy) – degen kýiinishter kóp kezdesken. Tvorchestvo psihologiyasynyng eng júmbaq qúbylysy da osy. Óner adamdarynyng shygharma jazu ýstindegi aqyl-oy, jan jýie ereksheligin kóp zerttegen ghalym V. S. Rotenberg «Tvorchestvo qúbylysyn zertteudegi psihofizikalyq alghy sharttar atty enbeginde: «Tvorchestvodaghy әleumettik astar alatyn jәne ony tudyratyn kýshting biri – adam ómirindegi shekteuler, әsirese, jýzege asyrugha tyiym salynghan moralidyq mәseleler. Sodan baryp, suretkerding ishki qayshylyghy neghúrlym terendegen sayyn, onyng ruhany qajettiligi, әsirese, mahabbatqa degen qúshtarlyghy neghúrlym sәtsizdikke úshyraghan sayyn, soghúrlym shygharmashylyq belsendiligi arta týsedi. Búl derekterding shyndyghyna – úly adamdardyng tolysqan shaghyna tap kelgen ómirindegi eng jaqyn adamynan aiyrylghannan songhy shygharmashylyq iri dýniyelerin jazuy kóz jetkizedi. Janyna týsken qasiretti, mahabbat azabyn jenuding eng syiymdy joly – tvorchestvo» – dep jazdy. Dәl osynday tebirenisti bulyghudy Múhtar da basynan keshirdi. Ishtegi qúsaly oiy buyrqanyp syrtqa shyqty. Ásirese, Kәmila men ózin nemereles – degen jala janyn týrshiktirdi. Sondyqtan da, Syrym men Qarakóz de piesada «nemereles» bop suretteledi. Qos ghashyqtyng qazasyna da sebepker – sol tuysqandyq. Búl qasiretting bastaluy – sol. Zady, «Qarakózdi» jazugha iytermelegen ruhany tolghanystyng biri osy ashy zapyran bolsa kerek.
Al jalpy poetikalyq-lirikalyq keyipker Múhtardyng ózi-aq bolsyn. Biraq qanday tarihy oqighalardy jalpy jelige negiz etti? Onday sypattaghy ómirlik derekter bar ma edi? Bar jәne dәleldi. Alayda, shygharmanyng ishine ýnilip, taldamas búryn «Qarakózdin» jazylu tarihynan jәne onyng maqsatynan qysqasha maghlumat bere keteyik.
«Qarakóz» 1925-1926 jyly, Múhtardyng Leningradqa jol jýrerining aldynda ghana tәmәmdalghan. Shynghystyng baurayyndaghy sәn-sauyq pen seruenning әserimen shabyttanghan jazushynyng sózderinen әsershil, asqaq shalqu sezimining lebi esedi.
Ghaysa Sarmurzinning esteligi «Qarakózdi» jazu kezindegi Múhtardyng kónil kýy psihologiyasyn anghartady: «Sol jyly Múhang «Qarakóz» piesasyn ayaqtap, Semeyde teatr ónerine tikeley aralasyp jýrgen kezinde mening ol kisimen kóbirek janasuyma tura kelgen edi. «Qarakózdin» әr aktysyn birneshe dana etip kóshirip, ony aldaghy qoyyluynda basty rolider atqaratyn artisterge beru mindetin Shaymerden ekeuimiz alghanbyz. Birneshe kýndey keshki sham jaghylysymen Múhannyng pәterine kelip jýrdik. Shaymerdenning pocherki jaqsy bolghanymen, Múhtardyng arab әrpimen jazylghan qiyn pocherkin men tez aiyramyn. “Eki jarty bir býtin” bolyp, «Qarakózdin» әrbir sóilemine, kórkem tiline qyzygha otyryp kóre beretinbiz.
Bir demalys kýnning ishinde Múhang bizdi ýiine qondyryp, piesany kóshiru júmysyn ayaqtap shyghudy tapsyrdy. Ekeuimiz úzaq otyryp, kóshirip jatqanbyz. Bir mezette oyana kelsem, Múhang tang sәriden elektr shamyn jaghyp alyp, jazu jazyp otyr eken. Iyghynda qarakól jaghaly, qara týsti kýzen ishik. Týsi óte suyq, anda-sanda qarsy aldyna ýlken oily kózimen qadala qarap qalady da, shapshang jaza jóneledi. Aq qaghazdyng ýstinde jorghaqtaghan qaryndashtyng syryly aqpa jorghanyng qara jerdi dýbirlete taypalyp bara jatqanynday estiledi. Eshnәrsege alandaugha shamasy joq. Sәl dybystyng ózin de jaqtyrmaytyn siyaqty...
Tek ýiding ishi kýn núrymen jaryq bola bastaghan kezde ghana qaryndashynyng úshyn aqyrghy jazghan sózining sonynda qattyraq tyq etkizdi de, ornynan túryp, qúlashyn jaya bir kerilip: «Jigitter, «Qarakóz» tamam boldy, uf-uf!» – dep demin bir-aq aldy.
– Myna jazghanym – epilogy edi, oqiynshy, únar ma eken senderge, – dedi de, ózining mayda qonyr ýnimen, yrghaqty sarynmen oqy bastady:
– Qúiyl sózim, qúiyl endi tyiylmay.
Taudan aqqan tas búlaqtyng suynday» dep kelip... «qúdiretim, qylyghyma kuә bol!» – dep bir toqtaghan eken.
Janaghy bir kezdegi suyq týsti Múhang qazir mýlde jayrandap masayray qalghan. Shabytty kónli endi ghana kónshigendey, kýlimsirep túr. Dәl osy sәttegi kónil kýii keskin-keypi Altaydyng aq iyghynday bop, jaynay týsken edi».
Shәkirt jerlesteri piesany kóshirip bitisimen, Múhtar piesany oiyn-sauyq ýiirmesine úsyndy. Semeydegi teatr sahnasynyng sol kezdegi belsendi sauyqqoyy Ghaliakbar Tórebaev:
«1925 jyldyng kýzi. Ýsh sabaqtan keyingi 20 minuttyq ýlken ýziliste Múhtar meni shaqyryp alyp, ózining «Qarakóz» atty piesa jazghanyn aitty» – deydi.
Meyli, pispegen, tolyspaghan núsqasy bolsa da, Semeyde jazghan songhy shygharmasy osy «Qarakóz». Qaytyp Múhtar Semey topyraghynda kórkem dýnie tudyrghan joq. Búl, shyn mәnindegi janyna erekshe ystyq qalamen, ayauly adamdarmen óneri arqyly «qoshtasuy» bolyp qaldy. El azamaty atandyrghan, tәrbiyelep-ósirgen qala Múhtardy alys sapargha, qútty jolgha tosyn syimen shygharyp saldy. «Qarakózdi» sahnadan kórip baryp jazushy Leningradqa attandy. Sol tilektesterding ishinde keyin Múhtardyng basyna qiyn-qystau kýn tughanda da dostyghynan ainymaghan Ahmetbek Shiykibaev, «Oqyghan azamattyn» prototiypi – Smaghýl Ámzeúly, tete inisi Ahmet Áuezov bar edi. Sonyng biri Ghaysa Samurziyn:
– «Endi sol «Qarakózdin» koljazba kýiinde túnghysh ret qalay qoyylghanyn aitayyn. Semey qalasyndaghy qaratayaqtardy – qazaq ziyalylaryn jaqsy biletin Múhang «Qarakózde» oinaugha qatynasatyndardy ózi iriktep alghan eken. Solardy ber jaqtaghy (Janasemeyde) Qayym Múhamethanovtyng ýiine jinatyp piesadaghy roliderdi әrqaysysynyng iykemi men dauysyna, denesi men keypine qaray ózi bólip berdi. Qarakóz rolin Ójen degen múghalim (qazir Semeyde, pensioner), Syrym rolin Ahmet Áuezov pen Smaghúl Ámziyn, Narshany Sýleymen Erjanov (finans qyzmetkeri) pen Ahmetbek Shiykibaev, Asan sal rolin Dýisebay Esenjolov degen mýghalim (qazir pensioner) jәne basqa rolderdi әrkim-әrkim oinaytyn boldy. Solardyng ishinde maghan «jar-jar» aitatyn tórt saldyng bireuining roli tiygendi.
Repetisiya kóbinese Lunacharskiy klubynda ótedi. Oghan Múhannyng ózi qatysyp, rejisserding mindetin kóbinese ózi atqaratyn.
Oyyn qoyylatyn kýn jaqyndaghanda Múhang mazasyzdana bastady. Songhy bir repetisiya kezinde qabaghyn ashpay qoydy. Ásirese «jar-jar» aityla bastaghanda, qatty jabyrqap, «qoyyndar!» degendey qolyn bir-aq sermedi (Horgha qosylghandardyng birnesheui ólendi әli jattay almay, dauystaryn jamyrata bergen edi). Sahnadaghylar jym-jyrt. Daghdaryp qaldyq. Bir mezette, hor ólenin әli jattay almaghan T. degen bir múghalim túryp:
– Múha, jattap ýlgire almay jatyrmyz. Piesanyzdyng teng jartysy әdebiyet eken, – demesi bar ma! Týtigip otyrghan Múhang oghan jalt qarap, kýlip jiberdi. Sóitsek, әlgi qazaq tili pәnining múghalimi ólendi ghana әdebiyet dep týsinedi eken.
Sodan keyin Múhang qaytadan qalpyna kelip, oiyndy shirata, jetildire týsuge naqty da qatty tapsyrma berdi.
Aqyrynda spektaklimiz sәtti shyghyp, qala júrtshylyghynan alghys alghan edik», – dep eske alady.
Jazushy marjanday Shaymerdenning kóshirgen bir núsqasy Qyzylorda qalasyndaghy túnghysh qazaq teatrynyng ashyluyna baylanysty repertuardy qorlandyru maqsatymen jariyalanghan Qazaqstan halyq komissariatynyng bәigesine joldanghan. «Qarakóz» 1926 jyly birinshi bәige aldy. Ýlken sahnagha shyqty, jeke kitap bop jaryq kórdi.
«Qarakózdin» qiyn da qyzyqty taghdyry osylay bastaldy.
Zady, Ahmet Baytúrsynov bastatqan qazaq ziyalylarynyng jolyn kesu 1926-27 jyldary bastalsa-aq kerek. «Asa qúpiya» belgisi qoyylghan bir núsqauda 1927 jyly 14 mamyr kýni № 88 jarlyqpen BKP(b) qazaq aimaqtyq komiyteti sekretariatynyng sheshimi boyynsha baspa josparynan Ahmet Baytúrsynovtyng «Mәdeniyet tarihyn», T. Shopanov pen A. Baytúrsynovtyng «Oqu hrestomatiyasyn», M. Áuezovting «Qazaq әdebiyeti tarihy» kitabyn aldyryp tastaydy jәne múny barlyq oqu aghartu komissariaty salasyndaghy mekemelerge habarlaudy tapsyrady. «Ádebiyet tarihy» alpys eki jyldan song qayta jaryq kórdi, al «Mәdeniyet tarihynyn» izi óship qaldy, qashan qolgha tiyetini belgisiz. Tabyla qoyar ma eken? Ruhany úly olja bolar edi.
Búl yzghar kóp úzamay Múhtardy qary bastady. Dos niyetting ornyna dúshpandyk qysas jasaldy: «Bizde Múhtardyng ataghyna, izine siynatyn, eretin azamattar әli de bar. Múhtar proletariat tilegine keltirip kitap jaza bilmeydi. Jaza bilse de – jazbaydy. «Múhtardan ózimizding qoyshymyz әdemi jazady» degende: «Qoyshy týgil Múhtardish jazghanyn men de jaza almaymyn» – dep ashulanatyn «ýlken» azamattarymyz da bar. Áriyne, qoyshy ólip jatsa da Múhtardyng «Qarakózin» jaza almaydy. Jazbaydy da. Biraq proletariattyng tilegine qoyshy jaza alady. Qoyshynyng baghasyn bilmegen joldastar proletariat ýstemdigin de bilmegeni deymiz. Bolmasa – qoyshy ýstemdikti ornata bilgende, sosializmdi qúra bilgende, salt-sana maydanyna da týse biledi. Ózine kerekti әdebiyetti de biledi. Múhtardyng kim ekenin de bildi. Osynyng bәrin is jýzinde kórsetip te otyr. Endeshe sol aitqanymyz aitqan: múnan bylay әdebiyet baghyty proletariat qaraqshysy, sol qaraqshygha tura kelgender bәige alady. Ol qaraqshyny kórmey, baylardyng qaraqshysyna shapqandargha bәige beru dúrys emes. Olay bolsa: múnan bylay Múhtar siyaqty shappay bәige alatyndargha jol joq. «Otyndy shapaqangha jaqtyr, maldy tapqangha baqtyr» deytinimiz de osy. «Qarakóz» bәige týgili, basylghanyna tang qalamyz. Basylmauy kerek edi. «Qarakózdi» múnan bylay enbekshilerding teatryna qongdy dogharyp, tarattyrmau kerek. Din qúraly, qiyalilardyng qúraly, qazaq enbekshilerining әdebiyetin bylghamay, enbekshilerdi baylardyng әdebiyetine ýgittep, ýndetpey tez arada tiyisti oryndar qarap, «Qarakózdi» zerttep, kerekti sharasyn qoldansyn.» «Qús joly», № 2 1928 jyl. Orynbor).
Shyndyghynda da solay boldy. Kóp úzamay «Qarakóz» sahnadan alynyp tastaldy.
Biraq Múhtar ózine tiyesili paryzyn ótep edi.
«Qarakózdin» ruhany azabynan arylghan, kónil qalauy bir jaqqa býtindey aughan Múhtar Leningradta, Valentina Nikolaevnanyng tughan kýninde ózining suretining astyna:
«Sýigenim Valechkagha.
Kýn shuaqty qyzyq shaghymyzdyng eskertkishi ýshin úmytpassyn, úmytylmasyn degen ýmitti senimmen syilaymyn.
Múhtaryn».
25.11. 26 jyl. Leningrad. V. O. (Vasiliev araly – T. J.) 3 liniya, 46 ýi, 63 pәter. Saghat 1-den 10 minut ótkende» – dep jazyp berdi.
Endi Valentina Nikolaevnanyng esteligine kezek beretin kez keldi: «Múhtar Omarhanúly Tashkent uniyversiytetinen Leningrad uniyversiytetine 1923 jyly auysty. Endi, bizding qalay tanysqanymyz turaly aitayyn. Múhtar Omarhanúly uniyversiytetke qyrkýiek aiynyng ayaghynda, biz ózimizding «әriptesterimizben» – ol kezde studentter bir-birin solay ataytyn, azdy-kópti tanysyp qalghan uaqytta keldi. Bizding kursymyzda Jeni jәne Cheni degen kishkentay ghana sýikimdi eki qytay jigiti oqityn, Múhtar Omarhanúlyn birinshi ret solarmen birge jýrgende kórdik, sondyqtanda ony da qytay eken dep oiladyq. Áli esimde, ol birde auditoriyada arab karpimen terilgen gazetti oqyp otyrghanda qasyndaghy kyzyqqúmar kórshilerining biri «Búl qytaysha jazylghan ba?» dep súrady. Oghan baysaldy әri bayyppen búl arab jazuy ekendigin, onyng onnan solgha qaray jazylatynyn, al qytay iyerogliyfining jogharydan tómen jazylatynyn týsindirip berdi. Ol kezde studentterding kiyim ýlgisi joq bolatyn, alayda Múhtar Omarhanúlynyng kýnqaghary jyltyraghan, jap-jana, eshqanday syzat týspegen sonday әdemi furajkasy bolatyn, ol onyng búira shashymen sonday jarasym tauyp, qona ketetin. Múnday әdemi kiyimdi qaydan tapqanyna tanmyn! Múnyng sonshalyqty erekshe kórinetinin N. Anovtyng esteliginde de sol furajka turaly aitylghannan-aq bayqaugha bolady.
Endi Álkey Marghúlan qaytalap aita berudi únatatyn tilhat turaly sóz qozghayyn. Búl dosent, keyin akademik bolghan Sergey Petrovich Obnorskiyding kóne orys әdebiyeti (shirkeu – slavyan) jónindegi leksiyasynyng ýstinde bolghan oqigha edi. Múhtar Omarhanúly ýlgili student retinde professordyng stolynyng aldyndaghy qatarda, al biz keyingi qatarda otyrghanbyz. Biz dep otyrghanym, ekonomika fakulitetinde oqityn mening klastasym Nina Malofeeva sol kýni bizben birge otyrghan. Bәrine sebepker sol qyz boldy. Baysaldy, kelbetti Múhtar Omarhanúlyn kórdi de, birden bizdi qayray bastady, «eger de sender tilhat jazsandar myna adam ólse de jauap qayyrmaydy» dedi. Men sol arada kóp oilanyp jatpastan oiyma ne kelse sony jazyp, kimge berilui tiyis ekenin núsqap, tilhat joldadym. Bizding sorymyzgha oray tilhatty Múhtar Omarhanúly professordyng ýstelining ýstine qoymasy bar ma! Onda professorgha jazbasha týrde súraq qoy dәstýri bar bolatyn, leksiya bitken song oghan jauap beretin. «Búl sizge, sizge!» – dep arttaghylar sybyrlay bastady. Aqyry ol týsindi. «Keshiriniz, professor, búl maghan eken» – dedi de, tilhatty ózi alyp, oqydy da, ile jauap jazdy. Arada qanshama uaqyt ótti, bas jaghy esimde saqtalmapty, tek: «jauap beriniz, leksiyanyng ish pystyratyn saghattarynda tilhat jazysyp túrayyq» – degeni jadymda. Al biz ghoy ony ghylymnan basqa eshnәrse qyzyqtyrmaytyn adam dep oiladyq!
Tilhatqa keletin bolsaq, osy úzaq merzimning ishinde men ony mýldem úmytyp ketippin. Búl ózi ynghaysyz jay, biraq ta onyng mazmúnyn Múhtar Omarhanúly qaytys bolghannan keyin kónil aita kelgen Mýsilim Ermekov oiyma saldy. «Sizding shashynyz bizge bóget jasaydy» – degen sóz eken. Tilhat professordyng qolyna týskende qatty qoryqqanymyzdyng sebebin sonda ghana bildim, óitkeni onyng basyndaghy shash emes, susyldap týsip jatqan bir uys mamyq bolatyn.
Sol bir jaysang jyldary studentterding sabaqqa qatysuy esepke alynbaytyn. Bir bólimde oqy jýrip aptalap kezdespeuing mýmkin edi, onyng ýstine Múhtar Omarhanúlyn әdebiyet pen Shyghys fakulitetindegi leksiyalar qyzyqtyratyn, al men kóne әdebiyet pen tilge әues edim. Sondyqtanda uniyversiytetke kelgennen keyin bir-birimizding qayda ekenimizdi bildiru ýshin bir amal kerek boldy. Bizding әigili uniyversiytetimizding dәlizinde studentterding hat-habaryna arnalghan auzy ashyq úyaly qobdisha túratyn. Bizding jazysqan tilhattarymyzdy qúpiya saqtau ýshin Múhtar Omarhanúly maghan arab qarpin ýiretti; Álgi qobdishagha mening dostarym biz turaly neshe týrli әzil jazyp salyp ketetin. Mysaly: Múhtar Omarhanúlynyng esimi atalatyn birinshi joly esimde qalmapty, qalghany bylay dep jazylghan:
...Vspominala, glyadya v svyatsy,
Vseh svyatyh ee semiya.
Valentina ne zevaet,
Ona k milomu bejiyt.
On v sedlo ee brosaet,
Vzmah nagayki, koni bejiyt,
Vot blestit reka, kak shashka,
Tut kochevniky jivut.
Uj zarezaly barashka,
S kumysom penitsya shashka.
Zdesi davno ih jdut...
Búdan basqa, tura Pushkinning ólenining ýlgisimen jazylghan: «Bogat y slaven Muhtarbey, ego stada neobrazimy» dep bastalatyn «Muhtarbey turaly ballada» da bar bolatyn. Sony bylay:
Emu skyazal odin mudres,
Sedoy kachaya golovoy:
– O, Muhtarbey, proday oves,
Y sezdy v Piyter za jenoiy...
Men múny Múhtargha kórsetken kezimde ol tipti ezu tartqan joq, kerisinshe: «Etistikterden qúralghan nashar ólen» – dep jaqtyrmady.
Uniyversiytettegi birinshi toqsan osylay ótti. Qysqy demalys kezinde Múhtar Omarhanúly auylyna ketti, sodan keyin ony Semeyde qyzmetke alyp qaldy da, ol Leningradqa 1925 jyly, men songhy kursta oqyp jýrgen kezde qaytyp keldi.
1925 jyldyng qyrkýieginen 1927 jyldyng mamyr aiyna deyin Múhtar Omarhanúly Vasiliev aralynda túrdy. Onymen birge Álkey Marghúlan men Semeylik Múhamed: Habibullin bir pәterde túrdy, ýsheui eki bólmeni jalgha aldy, tamaqty kóbine ózderi әzirleytin, sәtine oray NEP-tyng túsynda bir pysyq ashqan et dýkeni dәl qastarynda edi. Onyng eng túraqty tútynushylary – ózderining mysyqtary ýshin arzan etti satyp alatyn leningradtyq biybiler men «kedey studentter» bolatyn. Keyinnen Múhtar Omarhanúly mening tamaq isteuge sonshama kóp uaqyt júmsaytynyma tanqalyp, ózderining әdisterin ýiretti, sóitsem, leksiyagha keter aldynda olar tamaqty qazangha salyp, astyna ot qoyyp ketedi eken, qaytyp kelgende dap-dayyn túrady!
Olardyng ortaq ydys-ayaqtary – kastról, primus jәne qonyrauly saghat edi. Biz ýilengen song әrqaysysy jeke-jeke pәter jaldap túrdy, ortaq dýniyeni bóliskende bizge primus tiydi. 1926 jyly Múhtar Omarhanúly auylyna songhy ret bardy.
1926 jyly kýzde, biz bir shanyraqta túru jóninde sheshim qabyldaghan kezde, meni aldaghy uaqytta kýtip túrghan qiynshylyqtardan saqtandyru ýshin maghan ózining bolashaghy turaly Semeydegi bir kóripkelding boljauyn aitty. Ol adamnyng kim ekenin jәne oghan Múhtar Omarhanúly qalay tap bolghanyn súramaghanyma әli de ókinemin. Ol kóripkel Múhtar Omarhanúlyna belgisiz jazu ýlgisindegi kitap boyynsha bal ashqan, әdettegidey qoldyng әjimderine qaramaghan. «Onyng aituy boyynsha: – Men óte, óte belgili adam bolamyn. Ýsh ret ýilenedi ekenmin, ýshinshi әielim ýilengennen keyin ýsh jyldan song mening ómirimnen ghayyp bolady eken, ol mening eng songhy әielim bolmaq, qaytyp ýilenbeymin. Men 56 jasymda óledi ekenmin, oghan deyin ýsh ret pyshaqtan jaraqat alady ekem» – dedi Múhtar Omarhanúly kózin qysynqyrap. Men búghan: «Mýmkin maghan sonday qysqa ghúmyr búiyrghan shyghar, endeshe sol az ómirdi birge ótkizeyik» – dedim. Múnyn, barlyghy soqyr senim bolsa da, aitylghan merzimder bizding ýy ishimiz ýshin eng auyr kezender boldy. Biz ýilengennen keyin ýsh jyldan song – ol týrmege qamaldy, men de Múhtar Omarhanúlynyng ómirinen ghayypqa ainaldym. 56 jasy – 1953 jylgha tura keldi. Mine, maghan 1954 jyly jazghan hatynyng ýzindisi: «Osy ótken óte qauipti, әdiletsiz jyly mening sen ýshin qatty mazasyzdanyp, alandaumen bolghanymnyng sebebin sen biletin shygharsyn. Seni taghy da baqytsyzdyqqa úshyratyp, balalarynmen birge taghy da beynet tartqyzbas ýshin jәne ony kórmes ýshin men ómirden ýmit ýzip, on ret óluge bar edim», tym qúryghanda senderdi tynysh qaldyrayyn dep edim...» Múny jazyp otyrghan sebebim, biz kóripkelding ashqan balyn sodan keyin qaytyp eske týsirgen joq edik, biraq ta Múhtar Omarhanúlynyng esinen ketpese kerek. Óitkeni, Mәskeuge operasiya jasatugha keter aldynda ol oqystan maghan: – «Búl mening songhy operasiya jasatuym, mening ýshinshi ret pyshaqqa ilinuim» – dedi. Sóitsem ol ózining ómirindegi ýsh operasiyany osylay baghalap, sanap jýripti: Birinshisi – Semeyde soqyrishekke jasalghan, ekinshisi Ryjik Mәskeude jasaghan operasiya, al mynau ýshinshisi jәne eng songhysy boldy. Ol múny sonday kónildene túryp aitty. Múnyng sony múnday qasiretke ainalatynyn eshkim de bilgen joq, әldebir qauipting aldyn alatyn jay operasiyanyng biri dep eseptedik. Ol ózining ómirindegi songhy operasiya ekendigine qatty quanyp, әri qaray tamasha ómir bastalady dep sendi».
Múhtardyng «ómirinen Valentina Nikolaevnanyng ghayyp boluy» da, «ýshinshi ret pyshaqqa ilinui» de aldaghy ómirding sybaghasy bolatyn. Al suretting syrtyndaghy avtograf – Múhtardyng jana, jas otbasynyng alghashqy baqytty kýnderining belgisi edi. Jan jarastyghy úiytqan mahabbat óz qyzyghyn úzaghynan sýiindirdi. Sol shanyraq – úly Áuezovting shanyraghyna, úlystyng ýlken otauyna ainaldy. Kәmilamen mәngi qoshtasqanmen de onyng beynesin «Qarakóz» jii eske salyp otyrdy. Jýrekten shyqqan keyipker jýrekke úya salady. Onday qaharmandar haqynda aitylghan Gogolidin: «Biz keyde aty-jónin qatty dauystap aitu arqyly, shygharmalarymyzdaghy úiqyly-oyau jatqan keyipkerlerimizdi oyatyp alamyz. Olar – eng kirpiyaz jәne ókpeshil adamdar ghoy, sәl ghana әdiletsizdikke renjip qalady. Jarymkónil oqyrmandargha Chichikovting renjigeni de – renjimegeni de eshtene sheshpeydi, al onyng avtoryna keletin bolsaq, onda ol keyipkermen eshqashan da kerispeui kerek: olardyng qol ústasa otyryp әli de shetsiz-sheksiz jol jýruine tura keledi; eng úly sapar alda – ol sapar oiynshyq emes» – degen sózi Múhtardyng da aldynan shyqty. Olar biri – Syrym bop, biri – Qarakóz bop úzaq syrlasty. «Yapyrmay, Kәmesh maghan qatty renjigen-au. Ylghy týsime aq kiyim kiyip, salqyn qalypta, teris qarap túrady. Sol elesten aryla almaymyn» dep jii aitady eken Múhtar.
Janghyrmaytyn – jan sarayy, jazylmaytyn jan jarasy da kómeskilenip, úmytyla bastaytyn mezetter de kezdeser edi. Múhtar úmytpapty. «Qarakózdin» alghashqy núsqasy mýlde ózgerip, saryny әuenge auyssa da, alystan estilgen sybyzghynyng syzylghan ýni ýzilip-ýzilip baryp talyp jetkendey әser qaldyrady.
Kóz aldynan «búlang jigit, ker maral erke toty, sypayy jigit, ýlgili qyz» beyneleri kókjiyekke singen keruendey kóship, «kimdi izdep ómir sýrem» dep sybyrlaghanday bolady.
Rasynda da kimdi izdep ómir sýremiz?
Búl súraqty Múhtar Áuezov bizge, ertengi kýn iyelerine de qoyghan. Kim qalay jauap beredi? Mәsele sonda.
(jalghasy bar)
Abai.kz
