جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

http://abai.kz/post/50997

http://abai.kz/post/50447

http://abai.kz/post/52092

http://abai.kz/post/52363

http://abai.kz/post/53678 

http://abai.kz/post/54041

شىندىعىندا دا «كاراكوزدىڭ» ءبىرىنشى نۇسقاسىندا ءار ءسوزدىڭ استارىنان ەكى ۇشتى ەمەۋرىن مەن ماعىنا، ەرەكشە تولقۋ سەزىمى اڭعارىلادى. ويدىڭ ءوزى – ەكىگە جارىلعان. بار مەن جوقتىڭ، اسپان مەن جەردىڭ، شىندىق پەن قياناتتىڭ اراسىندا لىقسىپ جۇرەدى. بۇل – سول شىعارمانى جازۋ كەزىندەگى كوڭىل كۇيدىڭ ەرەكشە تەبىرەنىستە بولعانىن دالەلدەيدى. كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندىكتەن دە ولارعا جانى اشىپ، ءتىپتى، جىلاعان تۆورچەستۆو يەلەرى بار. «تاتيانا تۇرمىسقا شىعايىن دەپ جاتىر» (پۋشكين), «قۇداي-اۋ، ناتاشا شىنىمەن بەزۋحوۆقا تيە مە» (تولستوي) – دەگەن كۇيىنىشتەر كوپ كەزدەسكەن. تۆورچەستۆو پسيحولوگياسىنىڭ ەڭ جۇمباق قۇبىلىسى دا وسى. ونەر ادامدارىنىڭ شىعارما جازۋ ۇستىندەگى اقىل-وي، جان جۇيە ەرەكشەلىگىن كوپ زەرتتەگەن عالىم ۆ. س. روتەنبەرگ «تۆورچەستۆو قۇبىلىسىن زەرتتەۋدەگى پسيحوفيزيكالىق العى شارتتار اتتى ەڭبەگىندە: «تۆورچەستۆوداعى الەۋمەتتىك استار الاتىن جانە ونى تۋدىراتىن كۇشتىڭ ءبىرى – ادام ومىرىندەگى شەكتەۋلەر، اسىرەسە، جۇزەگە اسىرۋعا تىيىم سالىنعان مورالدىق ماسەلەلەر. سودان بارىپ، سۋرەتكەردىڭ ىشكى قايشىلىعى نەعۇرلىم تەرەڭدەگەن سايىن، ونىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگى، اسىرەسە، ماحابباتقا دەگەن قۇشتارلىعى نەعۇرلىم ساتسىزدىككە ۇشىراعان سايىن، سوعۇرلىم شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگى ارتا تۇسەدى. بۇل دەرەكتەردىڭ شىندىعىنا – ۇلى ادامداردىڭ تولىسقان شاعىنا تاپ كەلگەن ومىرىندەگى ەڭ جاقىن ادامىنان ايىرىلعاننان سوڭعى شىعارماشىلىق ءىرى دۇنيەلەرىن جازۋى كوز جەتكىزەدى. جانىڭا تۇسكەن قاسىرەتتى، ماحاببات ازابىن جەڭۋدىڭ ەڭ سىيىمدى جولى – تۆورچەستۆو» – دەپ جازدى. ءدال وسىنداي تەبىرەنىستى بۋلىعۋدى مۇحتار دا باسىنان كەشىردى. ىشتەگى قۇسالى ويى بۋىرقانىپ سىرتقا شىقتى. اسىرەسە، كاميلا مەن ءوزىن نەمەرەلەس – دەگەن جالا جانىن تۇرشىكتىردى. سوندىقتان دا، سىرىم مەن قاراكوز دە پەسادا «نەمەرەلەس» بوپ سۋرەتتەلەدى. قوس عاشىقتىڭ قازاسىنا دا سەبەپكەر – سول تۋىسقاندىق. بۇل قاسىرەتتىڭ باستالۋى – سول. زادى، «قاراكوزدى» جازۋعا يتەرمەلەگەن رۋحاني تولعانىستىڭ ءبىرى وسى اششى زاپىران بولسا كەرەك.

ال جالپى پوەتيكالىق-ليريكالىق كەيىپكەر مۇحتاردىڭ ءوزى-اق بولسىن. بىراق قانداي تاريحي وقيعالاردى جالپى جەلىگە نەگىز ەتتى؟ ونداي سىپاتتاعى ومىرلىك دەرەكتەر بار ما ەدى؟ بار جانە دالەلدى. الايدا، شىعارمانىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ، تالداماس بۇرىن «قاراكوزدىڭ» جازىلۋ تاريحىنان جانە ونىڭ ماقساتىنان قىسقاشا ماعلۋمات بەرە كەتەيىك.

«قاراكوز» 1925-1926 جىلى، مۇحتاردىڭ لەنينگرادقا جول جۇرەرىنىڭ الدىندا عانا تامامدالعان. شىڭعىستىڭ باۋرايىنداعى ءسان-ساۋىق پەن سەرۋەننىڭ اسەرىمەن شابىتتانعان جازۋشىنىڭ سوزدەرىنەن اسەرشىل، اسقاق شالقۋ سەزىمىنىڭ لەبى ەسەدى.

عايسا ءسارمۋرزيننىڭ ەستەلىگى «قاراكوزدى» جازۋ كەزىندەگى مۇحتاردىڭ كوڭىل كۇي پسيحولوگياسىن اڭعارتادى: «سول جىلى مۇحاڭ «قاراكوز» پەساسىن اياقتاپ، سەمەيدە تەاتر ونەرىنە تىكەلەي ارالاسىپ جۇرگەن كەزىندە مەنىڭ ول كىسىمەن كوبىرەك جاناسۋىما تۋرا كەلگەن ەدى. «قاراكوزدىڭ» ءار اكتىسىن بىرنەشە دانا ەتىپ كوشىرىپ، ونى الداعى قويىلۋىندا باستى رولدەر اتقاراتىن ارتيستەرگە بەرۋ مىندەتىن شايمەردەن ەكەۋىمىز العانبىز. بىرنەشە كۇندەي كەشكى شام جاعىلىسىمەن مۇحاڭنىڭ پاتەرىنە كەلىپ جۇردىك. شايمەردەننىڭ پوچەركى جاقسى بولعانىمەن، مۇحتاردىڭ اراب ارپىمەن جازىلعان قيىن پوچەركىن مەن تەز ايىرامىن. “ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن” بولىپ، «قاراكوزدىڭ» ءاربىر سويلەمىنە، كوركەم تىلىنە قىزىعا وتىرىپ كورە بەرەتىنبىز.

ءبىر دەمالىس كۇننىڭ ىشىندە مۇحاڭ ءبىزدى ۇيىنە قوندىرىپ، پەسانى كوشىرۋ جۇمىسىن اياقتاپ شىعۋدى تاپسىردى. ەكەۋىمىز ۇزاق وتىرىپ، كوشىرىپ جاتقانبىز. ءبىر مەزەتتە ويانا كەلسەم، مۇحاڭ تاڭ سارىدەن ەلەكتر شامىن جاعىپ الىپ، جازۋ جازىپ وتىر ەكەن. يىعىندا قاراكول جاعالى، قارا ءتۇستى كۇزەن ىشىك. ءتۇسى وتە سۋىق، اندا-ساندا قارسى الدىنا ۇلكەن ويلى كوزىمەن قادالا قاراپ قالادى دا، شاپشاڭ جازا جونەلەدى. اق قاعازدىڭ ۇستىندە جورعاقتاعان قارىنداشتىڭ سىرىلى اقپا جورعانىڭ قارا جەردى دۇبىرلەتە تايپالىپ بارا جاتقانىنداي ەستىلەدى. ەشنارسەگە الاڭداۋعا شاماسى جوق. ءسال دىبىستىڭ ءوزىن دە جاقتىرمايتىن سياقتى...

تەك ءۇيدىڭ ءىشى كۇن نۇرىمەن جارىق بولا باستاعان كەزدە عانا قارىنداشىنىڭ ۇشىن اقىرعى جازعان ءسوزىنىڭ سوڭىندا قاتتىراق تىق ەتكىزدى دە، ورنىنان تۇرىپ، قۇلاشىن جايا ءبىر كەرىلىپ: «جىگىتتەر، «قاراكوز» تامام بولدى، ۋف-ۋف!» – دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى.

– مىنا جازعانىم – ەپيلوگى ەدى، وقيىنشى، ۇنار ما ەكەن سەندەرگە، – دەدى دە، ءوزىنىڭ مايدا قوڭىر ۇنىمەن، ىرعاقتى سارىنمەن وقي باستادى:

– قۇيىل ءسوزىم، قۇيىل ەندى تىيىلماي.

تاۋدان اققان تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي» دەپ كەلىپ... «قۇدىرەتىم، قىلىعىما كۋا بول!» – دەپ ءبىر توقتاعان ەكەن.

جاڭاعى ءبىر كەزدەگى سۋىق ءتۇستى مۇحاڭ قازىر مۇلدە جايراڭداپ ماسايراي قالعان. شابىتتى كوڭلى ەندى عانا كونشىگەندەي، كۇلىمسىرەپ تۇر. ءدال وسى ساتتەگى كوڭىل كۇيى كەسكىن-كەيپى التايدىڭ اق يىعىنداي بوپ، جايناي تۇسكەن ەدى».

شاكىرت جەرلەستەرى پەسانى كوشىرىپ بىتىسىمەن، مۇحتار پەسانى ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە ۇسىندى. سەمەيدەگى تەاتر ساحناسىنىڭ سول كەزدەگى بەلسەندى ساۋىققويى عالياكبار تورەباەۆ:

«1925 جىلدىڭ كۇزى. ءۇش ساباقتان كەيىنگى 20 مينۋتتىق ۇلكەن ۇزىلىستە مۇحتار مەنى شاقىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ «قاراكوز» اتتى پەسا جازعانىن ايتتى» – دەيدى.

مەيلى، پىسپەگەن، تولىسپاعان نۇسقاسى بولسا دا، سەمەيدە جازعان سوڭعى شىعارماسى وسى «قاراكوز». قايتىپ مۇحتار سەمەي توپىراعىندا كوركەم دۇنيە تۋدىرعان جوق. بۇل، شىن مانىندەگى جانىنا ەرەكشە ىستىق قالامەن، اياۋلى ادامدارمەن ونەرى ارقىلى «قوشتاسۋى» بولىپ قالدى. ەل ازاماتى اتاندىرعان، تاربيەلەپ-وسىرگەن قالا مۇحتاردى الىس ساپارعا، قۇتتى جولعا توسىن سىيمەن شىعارىپ سالدى. «قاراكوزدى» ساحنادان كورىپ بارىپ جازۋشى لەنينگرادقا اتتاندى. سول تىلەكتەستەردىڭ ىشىندە كەيىن مۇحتاردىڭ باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعاندا دا دوستىعىنان اينىماعان احمەتبەك شيكىباەۆ، «وقىعان ازاماتتىڭ» ءپروتوتيپى – سماعۇل امزەۇلى، تەتە ءىنىسى احمەت اۋەزوۆ بار ەدى. سونىڭ ءبىرى عايسا سامۋرزين:

– «ەندى سول «قاراكوزدىڭ» كولجازبا كۇيىندە تۇڭعىش رەت قالاي قويىلعانىن ايتايىن. سەمەي قالاسىنداعى قاراتاياقتاردى – قازاق زيالىلارىن جاقسى بىلەتىن مۇحاڭ «قاراكوزدە» ويناۋعا قاتىناساتىنداردى ءوزى ىرىكتەپ العان ەكەن. سولاردى بەر جاقتاعى (جاڭاسەمەيدە) قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ ۇيىنە جيناتىپ پەساداعى رولدەردى ارقايسىسىنىڭ يكەمى مەن داۋىسىنا، دەنەسى مەن كەيپىنە قاراي ءوزى ءبولىپ بەردى. قاراكوز ءرولىن وجەن دەگەن مۇعالىم (قازىر سەمەيدە، پەنسيونەر), سىرىم ءرولىن احمەت اۋەزوۆ پەن سماعۇل ءامزين، نارشانى سۇلەيمەن ەرجانوۆ (فينانس قىزمەتكەرى) پەن احمەتبەك شيكىباەۆ، اسان سال ءرولىن دۇيسەباي ەسەنجولوۆ دەگەن مۇعالىم (قازىر پەنسيونەر) جانە باسقا رولدەردى اركىم-اركىم وينايتىن بولدى. سولاردىڭ ىشىندە ماعان «جار-جار» ايتاتىن ءتورت سالدىڭ بىرەۋىنىڭ ءرولى تيگەندى.

رەپەتيتسيا كوبىنەسە لۋناچارسكي كلۋبىندا وتەدى. وعان مۇحاڭنىڭ ءوزى قاتىسىپ، رەجيسسەردىڭ مىندەتىن كوبىنەسە ءوزى اتقاراتىن.

ويىن قويىلاتىن كۇن جاقىنداعاندا مۇحاڭ مازاسىزدانا باستادى. سوڭعى ءبىر رەپەتيتسيا كەزىندە قاباعىن اشپاي قويدى. اسىرەسە «جار-جار» ايتىلا باستاعاندا، قاتتى جابىرقاپ، «قويىڭدار!» دەگەندەي قولىن ءبىر-اق سەرمەدى (حورعا قوسىلعانداردىڭ بىرنەشەۋى ولەڭدى ءالى جاتتاي الماي، داۋىستارىن جامىراتا بەرگەن ەدى). ساحناداعىلار جىم-جىرت. داعدارىپ قالدىق. ءبىر مەزەتتە، حور ولەڭىن ءالى جاتتاي الماعان ت. دەگەن ءبىر مۇعالىم تۇرىپ:

– مۇحا، جاتتاپ ۇلگىرە الماي جاتىرمىز. پەساڭىزدىڭ تەڭ جارتىسى ادەبيەت ەكەن، – دەمەسى بار ما! تۇتىگىپ وتىرعان مۇحاڭ وعان جالت قاراپ، كۇلىپ جىبەردى. سويتسەك، الگى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ولەڭدى عانا ادەبيەت دەپ تۇسىنەدى ەكەن.

سودان كەيىن مۇحاڭ قايتادان قالپىنا كەلىپ، ويىندى شيراتا، جەتىلدىرە تۇسۋگە ناقتى دا قاتتى تاپسىرما بەردى.

اقىرىندا سپەكتاكلىمىز ءساتتى شىعىپ، قالا جۇرتشىلىعىنان العىس العان ەدىك»، – دەپ ەسكە الادى.

جازۋشى مارجانداي شايمەردەننىڭ كوشىرگەن ءبىر نۇسقاسى قىزىلوردا قالاسىنداعى تۇڭعىش قازاق تەاترىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى رەپەرتۋاردى قورلاندىرۋ ماقساتىمەن جاريالانعان قازاقستان حالىق كوميسسارياتىنىڭ بايگەسىنە جولدانعان. «قاراكوز» 1926 جىلى ءبىرىنشى بايگە الدى. ۇلكەن ساحناعا شىقتى، جەكە كىتاپ بوپ جارىق كوردى.

«قاراكوزدىڭ» قيىن دا قىزىقتى تاعدىرى وسىلاي باستالدى.

زادى، احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاتقان قازاق زيالىلارىنىڭ جولىن كەسۋ 1926-27 جىلدارى باستالسا-اق كەرەك. «اسا قۇپيا» بەلگىسى قويىلعان ءبىر نۇسقاۋدا 1927 جىلى 14 مامىر كۇنى № 88 جارلىقپەن بكپ(ب) قازاق ايماقتىق كوميتەتى سەكرەتارياتىنىڭ شەشىمى بويىنشا باسپا جوسپارىنان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «مادەنيەت تاريحىن»، ت. شوپانوۆ پەن ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «وقۋ حرەستوماتياسىن»، م. اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى تاريحى» كىتابىن الدىرىپ تاستايدى جانە مۇنى بارلىق وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتى سالاسىنداعى مەكەمەلەرگە حابارلاۋدى تاپسىرادى. «ادەبيەت تاريحى» الپىس ەكى جىلدان سوڭ قايتا جارىق كوردى، ال «مادەنيەت تاريحىنىڭ» ءىزى ءوشىپ قالدى، قاشان قولعا تيەتىنى بەلگىسىز. تابىلا قويار ما ەكەن؟ رۋحاني ۇلى ولجا بولار ەدى.

بۇل ىزعار كوپ ۇزاماي مۇحتاردى قاري باستادى. دوس نيەتتىڭ ورنىنا دۇشپاندىك قىساس جاسالدى: «بىزدە مۇحتاردىڭ اتاعىنا، ىزىنە سيىناتىن، ەرەتىن ازاماتتار ءالى دە بار. مۇحتار پرولەتاريات تىلەگىنە كەلتىرىپ كىتاپ جازا بىلمەيدى. جازا بىلسە دە – جازبايدى. «مۇحتاردان ءوزىمىزدىڭ قويشىمىز ادەمى جازادى» دەگەندە: «قويشى تۇگىل مۇحتاردشش جازعانىن مەن دە جازا المايمىن» – دەپ اشۋلاناتىن «ۇلكەن» ازاماتتارىمىز دا بار. ارينە، قويشى ءولىپ جاتسا دا مۇحتاردىڭ «قاراكوزىن» جازا المايدى. جازبايدى دا. بىراق پرولەتارياتتىڭ تىلەگىنە قويشى جازا الادى. قويشىنىڭ باعاسىن بىلمەگەن جولداستار پرولەتاريات ۇستەمدىگىن دە بىلمەگەنى دەيمىز. بولماسا – قويشى ۇستەمدىكتى ورناتا بىلگەندە، ءسوتسياليزمدى قۇرا بىلگەندە، سالت-سانا مايدانىنا دا تۇسە بىلەدى. وزىنە كەرەكتى ادەبيەتتى دە بىلەدى. مۇحتاردىڭ كىم ەكەنىن دە ءبىلدى. وسىنىڭ ءبارىن ءىس جۇزىندە كورسەتىپ تە وتىر. ەندەشە سول ايتقانىمىز ايتقان: مۇنان بىلاي ادەبيەت باعىتى پرولەتاريات قاراقشىسى، سول قاراقشىعا تۋرا كەلگەندەر بايگە الادى. ول قاراقشىنى كورمەي، بايلاردىڭ قاراقشىسىنا شاپقاندارعا بايگە بەرۋ دۇرىس ەمەس. ولاي بولسا: مۇنان بىلاي مۇحتار سياقتى شاپپاي بايگە الاتىندارعا جول جوق. «وتىندى شاپاقانعا جاقتىر، مالدى تاپقانعا باقتىر» دەيتىنىمىز دە وسى. «قاراكوز» بايگە تۇگىلى، باسىلعانىنا تاڭ قالامىز. باسىلماۋى كەرەك ەدى. «قاراكوزدى» مۇنان بىلاي ەڭبەكشىلەردىڭ تەاترىنا قويۋدى دوعارىپ، تاراتتىرماۋ كەرەك. ءدىن قۇرالى، قياليلاردىڭ قۇرالى، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ادەبيەتىن بىلعاماي، ەڭبەكشىلەردى بايلاردىڭ ادەبيەتىنە ۇگىتتەپ، ۇندەتپەي تەز ارادا ءتيىستى ورىندار قاراپ، «قاراكوزدى» زەرتتەپ، كەرەكتى شاراسىن قولدانسىن.» «قۇس جولى»، № 2 1928 جىل. ورىنبور).

شىندىعىندا دا سولاي بولدى. كوپ ۇزاماي «قاراكوز» ساحنادان الىنىپ تاستالدى.

بىراق مۇحتار وزىنە تيەسىلى پارىزىن وتەپ ەدى.

«قاراكوزدىڭ» رۋحاني ازابىنان ارىلعان، كوڭىل قالاۋى ءبىر جاققا بۇتىندەي اۋعان مۇحتار لەنينگرادتا، ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ تۋعان كۇنىندە ءوزىنىڭ سۋرەتىنىڭ استىنا:

«سۇيگەنىم ۆالەچكاعا.

كۇن شۋاقتى قىزىق شاعىمىزدىڭ ەسكەرتكىشى ءۇشىن ۇمىتپاسسىڭ، ۇمىتىلماسىن دەگەن ءۇمىتتى سەنىممەن سىيلايمىن.

مۇحتارىڭ».

25.11. 26 جىل. لەنينگراد. ۆ. و. (ۆاسيلەۆ ارالى – ت. ج.) 3 لينيا، 46 ءۇي، 63 پاتەر. ساعات 1-دەن 10 مينۋت وتكەندە» – دەپ جازىپ بەردى.

ەندى ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ ەستەلىگىنە كەزەك بەرەتىن كەز كەلدى: «مۇحتار ومارحانۇلى تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنەن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنە 1923 جىلى اۋىستى. ەندى، ءبىزدىڭ قالاي تانىسقانىمىز تۋرالى ايتايىن. مۇحتار ومارحانۇلى ۋنيۆەرسيتەتكە قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىندا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ «ارىپتەستەرىمىزبەن» – ول كەزدە ستۋدەنتتەر ءبىر-ءبىرىن سولاي اتايتىن، ازدى-كوپتى تانىسىپ قالعان ۋاقىتتا كەلدى. ءبىزدىڭ كۋرسىمىزدا جەن جانە چەن دەگەن كىشكەنتاي عانا سۇيكىمدى ەكى قىتاي جىگىتى وقيتىن، مۇحتار ومارحانۇلىن ءبىرىنشى رەت سولارمەن بىرگە جۇرگەندە كوردىك، سوندىقتاندا ونى دا قىتاي ەكەن دەپ ويلادىق. ءالى ەسىمدە، ول بىردە اۋديتوريادا اراب كارپىمەن تەرىلگەن گازەتتى وقىپ وتىرعاندا قاسىنداعى كىزىققۇمار كورشىلەرىنىڭ ءبىرى «بۇل قىتايشا جازىلعان با؟» دەپ سۇرادى. وعان بايسالدى ءارى بايىپپەن بۇل اراب جازۋى ەكەندىگىن، ونىڭ وڭنان سولعا قاراي جازىلاتىنىن، ال قىتاي يەروگليفىنىڭ جوعارىدان تومەن جازىلاتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ول كەزدە ستۋدەنتتەردىڭ كيىم ۇلگىسى جوق بولاتىن، الايدا مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ كۇنقاعارى جىلتىراعان، جاپ-جاڭا، ەشقانداي سىزات تۇسپەگەن سونداي ادەمى فۋراجكاسى بولاتىن، ول ونىڭ بۇيرا شاشىمەن سونداي جاراسىم تاۋىپ، قونا كەتەتىن. مۇنداي ادەمى كيىمدى قايدان تاپقانىنا تاڭمىن! مۇنىڭ سونشالىقتى ەرەكشە كورىنەتىنىن ن. انوۆتىڭ ەستەلىگىندە دە سول فۋراجكا تۋرالى ايتىلعاننان-اق بايقاۋعا بولادى.

ەندى الكەي مارعۇلان قايتالاپ ايتا بەرۋدى ۇناتاتىن ءتىلحات تۋرالى ءسوز قوزعايىن. بۇل دوتسەنت، كەيىن اكادەميك بولعان سەرگەي پەتروۆيچ وبنورسكيدىڭ كونە ورىس ادەبيەتى (شىركەۋ – سلاۆيان) جونىندەگى لەكتسياسىنىڭ ۇستىندە بولعان وقيعا ەدى. مۇحتار ومارحانۇلى ۇلگىلى ستۋدەنت رەتىندە پروفەسسوردىڭ ستولىنىڭ الدىنداعى قاتاردا، ال ءبىز كەيىنگى قاتاردا وتىرعانبىز. ءبىز دەپ وتىرعانىم، ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقيتىن مەنىڭ كلاستاسىم نينا مالوفەەۆا سول كۇنى بىزبەن بىرگە وتىرعان. بارىنە سەبەپكەر سول قىز بولدى. بايسالدى، كەلبەتتى مۇحتار ومارحانۇلىن كوردى دە، بىردەن ءبىزدى قايراي باستادى، «ەگەر دە سەندەر ءتىلحات جازساڭدار مىنا ادام ولسە دە جاۋاپ قايىرمايدى» دەدى. مەن سول ارادا كوپ ويلانىپ جاتپاستان ويىما نە كەلسە سونى جازىپ، كىمگە بەرىلۋى ءتيىس ەكەنىن نۇسقاپ، ءتىلحات جولدادىم. ءبىزدىڭ سورىمىزعا وراي ءتىلحاتتى مۇحتار ومارحانۇلى پروفەسسوردىڭ ۇستەلىنىڭ ۇستىنە قويماسى بار ما! وندا پروفەسسورعا جازباشا تۇردە سۇراق قويۋ ءداستۇرى بار بولاتىن، لەكتسيا بىتكەن سوڭ وعان جاۋاپ بەرەتىن. «بۇل سىزگە، سىزگە!» – دەپ ارتتاعىلار سىبىرلاي باستادى. اقىرى ول ءتۇسىندى. «كەشىرىڭىز، پروفەسسور، بۇل ماعان ەكەن» – دەدى دە، ءتىلحاتتى ءوزى الىپ، وقىدى دا، ىلە جاۋاپ جازدى. ارادا قانشاما ۋاقىت ءوتتى، باس جاعى ەسىمدە ساقتالماپتى، تەك: «جاۋاپ بەرىڭىز، لەكتسيانىڭ ءىش پىستىراتىن ساعاتتارىندا ءتىلحات جازىسىپ تۇرايىق» – دەگەنى جادىمدا. ال ءبىز عوي ونى عىلىمنان باسقا ەشنارسە قىزىقتىرمايتىن ادام دەپ ويلادىق!

تىلحاتقا كەلەتىن بولساق، وسى ۇزاق مەرزىمنىڭ ىشىندە مەن ونى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتىپپىن. بۇل ءوزى ىڭعايسىز جاي، بىراق تا ونىڭ مازمۇنىن مۇحتار ومارحانۇلى قايتىس بولعاننان كەيىن كوڭىل ايتا كەلگەن ءمۇسىلىم ەرمەكوۆ ويىما سالدى. «ءسىزدىڭ شاشىڭىز بىزگە بوگەت جاسايدى» – دەگەن ءسوز ەكەن. ءتىلحات پروفەسسوردىڭ قولىنا تۇسكەندە قاتتى قورىققانىمىزدىڭ سەبەبىن سوندا عانا ءبىلدىم، ويتكەنى ونىڭ باسىنداعى شاش ەمەس، سۋسىلداپ ءتۇسىپ جاتقان ءبىر ۋىس مامىق بولاتىن.

سول ءبىر جايساڭ جىلدارى ستۋدەنتتەردىڭ ساباققا قاتىسۋى ەسەپكە الىنبايتىن. ءبىر بولىمدە وقي ءجۇرىپ اپتالاپ كەزدەسپەۋىڭ مۇمكىن ەدى، ونىڭ ۇستىنە مۇحتار ومارحانۇلىن ادەبيەت پەن شىعىس فاكۋلتەتىندەگى لەكتسيالار قىزىقتىراتىن، ال مەن كونە ادەبيەت پەن تىلگە اۋەس ەدىم. سوندىقتاندا ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەننەن كەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قايدا ەكەنىمىزدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءبىر امال كەرەك بولدى. ءبىزدىڭ ايگىلى ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ دالىزىندە ستۋدەنتتەردىڭ حات-حابارىنا ارنالعان اۋزى اشىق ۇيالى قوبديشا تۇراتىن. ءبىزدىڭ جازىسقان ءتىلحاتتارىمىزدى قۇپيا ساقتاۋ ءۇشىن مۇحتار ومارحانۇلى ماعان اراب قارپىن ۇيرەتتى_; الگى قوبديشاعا مەنىڭ دوستارىم ءبىز تۋرالى نەشە ءتۇرلى ءازىل جازىپ سالىپ كەتەتىن. مىسالى: مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ەسىمى اتالاتىن ءبىرىنشى جولى ەسىمدە قالماپتى، قالعانى بىلاي دەپ جازىلعان:

...ۆسپومينالا، گلياديا ۆ سۆياتتسى،

ۆسەح سۆياتىح ەە سەميا.

ۆالەنتينا نە زەۆاەت،

ونا ك ميلومۋ بەجيت.

ون ۆ سەدلو ەە بروساەت،

ۆزماح ناگايكي، كون بەجيت،

ۆوت بلەستيت رەكا، كاك شاشكا،

تۋت كوچەۆنيكي جيۆۋت.

ۋج زارەزالي باراشكا،

س كۋمىسوم پەنيتسيا شاشكا.

زدەس داۆنو يح جدۋت...

بۇدان باسقا، تۋرا پۋشكيننىڭ ولەڭىنىڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان: «بوگات ي سلاۆەن مۋحتاربەي، ەگو ستادا نەوبرازيمى» دەپ باستالاتىن «مۋحتاربەي تۋرالى باللادا» دا بار بولاتىن. سوڭى بىلاي:

ەمۋ سكيازال ودين مۋدرەتس،

سەدوي كاچايا گولوۆويۋ:

– و، مۋحتاربەي، پروداي وۆەتس،

ي سەزدي ۆ پيتەر زا جەنويۋ...

مەن مۇنى مۇحتارعا كورسەتكەن كەزىمدە ول ءتىپتى ەزۋ تارتقان جوق، كەرىسىنشە: «ەتىستىكتەردەن قۇرالعان ناشار ولەڭ» – دەپ جاقتىرمادى.

ۋنيۆەرسيتەتتەگى ءبىرىنشى توقسان وسىلاي ءوتتى. قىسقى دەمالىس كەزىندە مۇحتار ومارحانۇلى اۋىلىنا كەتتى، سودان كەيىن ونى سەمەيدە قىزمەتكە الىپ قالدى دا، ول لەنينگرادقا 1925 جىلى، مەن سوڭعى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزدە قايتىپ كەلدى.

1925 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن 1927 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن مۇحتار ومارحانۇلى ۆاسيلەۆ ارالىندا تۇردى. ونىمەن بىرگە الكەي مارعۇلان مەن سەمەيلىك مۇحامەد: حابيبۋللين ءبىر پاتەردە تۇردى، ۇشەۋى ەكى بولمەنى جالعا الدى، تاماقتى كوبىنە وزدەرى ازىرلەيتىن، ساتىنە وراي نەپ-تىڭ تۇسىندا ءبىر پىسىق اشقان ەت دۇكەنى ءدال قاستارىندا ەدى. ونىڭ ەڭ تۇراقتى    تۇتىنۋشىلارى – وزدەرىنىڭ مىسىقتارى ءۇشىن ارزان ەتتى ساتىپ الاتىن   لەنينگرادتىق بيبىلەر مەن «كەدەي ستۋدەنتتەر» بولاتىن. كەيىننەن مۇحتار ومارحانۇلى مەنىڭ تاماق ىستەۋگە سونشاما كوپ ۋاقىت جۇمسايتىنىما    تاڭقالىپ، وزدەرىنىڭ ادىستەرىن ۇيرەتتى، سويتسەم، لەكتسياعا كەتەر الدىندا ولار تاماقتى قازانعا سالىپ، استىنا وت قويىپ كەتەدى ەكەن، قايتىپ كەلگەندە داپ-دايىن تۇرادى!

ولاردىڭ ورتاق ىدىس-اياقتارى – كاسترول، پريمۋس جانە قوڭىراۋلى ساعات ەدى. ءبىز ۇيلەنگەن سوڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە پاتەر جالداپ تۇردى، ورتاق دۇنيەنى بولىسكەندە بىزگە پريمۋس ءتيدى. 1926 جىلى مۇحتار ومارحانۇلى اۋىلىنا سوڭعى رەت باردى.

1926 جىلى كۇزدە، ءبىز ءبىر شاڭىراقتا تۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان    كەزدە، مەنى الداعى ۋاقىتتا كۇتىپ تۇرعان قيىنشىلىقتاردان ساقتاندىرۋ ءۇشىن ماعان ءوزىنىڭ بولاشاعى تۋرالى سەمەيدەگى ءبىر كورىپكەلدىڭ بولجاۋىن ايتتى. ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن جانە وعان مۇحتار ومارحانۇلى قالاي تاپ بولعانىن سۇراماعانىما ءالى دە وكىنەمىن. ول كورىپكەل مۇحتار ومارحانۇلىنا بەلگىسىز جازۋ ۇلگىسىندەگى كىتاپ بويىنشا بال اشقان، ادەتتەگىدەي قولدىڭ اجىمدەرىنە قاراماعان. «ونىڭ ايتۋى بويىنشا: – مەن وتە، وتە بەلگىلى ادام بولامىن. ءۇش رەت ۇيلەنەدى ەكەنمىن، ءۇشىنشى ايەلىم ۇيلەنگەننەن كەيىن ءۇش جىلدان سوڭ مەنىڭ ومىرىمنەن عايىپ بولادى ەكەن، ول مەنىڭ ەڭ سوڭعى ايەلىم بولماق، قايتىپ ۇيلەنبەيمىن. مەن 56 جاسىمدا ولەدى ەكەنمىن، وعان دەيىن ءۇش رەت پىشاقتان جاراقات الادى ەكەم» – دەدى مۇحتار ومارحانۇلى كوزىن قىسىڭقىراپ. مەن بۇعان: «مۇمكىن ماعان سونداي قىسقا عۇمىر بۇيىرعان شىعار، ەندەشە سول از ءومىردى بىرگە وتكىزەيىك» – دەدىم. مۇنىن، بارلىعى سوقىر سەنىم بولسا دا، ايتىلعان مەرزىمدەر ءبىزدىڭ ءۇي ءىشىمىز ءۇشىن ەڭ اۋىر كەزەڭدەر بولدى. ءبىز ۇيلەنگەننەن كەيىن ءۇش جىلدان سوڭ – ول تۇرمەگە قامالدى، مەن دە مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ومىرىنەن عايىپقا اينالدىم. 56 جاسى – 1953 جىلعا تۋرا كەلدى. مىنە، ماعان 1954 جىلى جازعان حاتىنىڭ ءۇزىندىسى: «وسى وتكەن وتە قاۋىپتى، ادىلەتسىز جىلى مەنىڭ سەن ءۇشىن قاتتى مازاسىزدانىپ، الاڭداۋمەن بولعانىمنىڭ سەبەبىن سەن بىلەتىن شىعارسىڭ. سەنى تاعى دا باقىتسىزدىققا ۇشىراتىپ، بالالارىڭمەن بىرگە تاعى دا بەينەت تارتقىزباس ءۇشىن جانە ونى كورمەس ءۇشىن مەن ومىردەن ءۇمىت ءۇزىپ، ون رەت ولۋگە بار ەدىم»، تىم قۇرىعاندا سەندەردى تىنىش قالدىرايىن دەپ ەدىم...» مۇنى جازىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىز كورىپكەلدىڭ اشقان بالىن سودان كەيىن قايتىپ ەسكە تۇسىرگەن جوق ەدىك، بىراق تا مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ەسىنەن كەتپەسە كەرەك. ويتكەنى، ماسكەۋگە وپەراتسيا جاساتۋعا كەتەر الدىندا ول وقىستان ماعان: – «بۇل مەنىڭ سوڭعى وپەراتسيا جاساتۋىم، مەنىڭ ءۇشىنشى رەت پىشاققا ءىلىنۋىم» – دەدى. سويتسەم ول ءوزىنىڭ ومىرىندەگى ءۇش وپەراتسيانى وسىلاي باعالاپ، ساناپ ءجۇرىپتى: ءبىرىنشىسى – سەمەيدە سوقىرىشەككە جاسالعان، ەكىنشىسى رىجيك ماسكەۋدە جاساعان وپەراتسيا، ال مىناۋ ءۇشىنشىسى جانە ەڭ سوڭعىسى بولدى. ول مۇنى سونداي كوڭىلدەنە تۇرىپ ايتتى. مۇنىڭ سوڭى مۇنداي قاسىرەتكە اينالاتىنىن ەشكىم دە بىلگەن جوق، الدەبىر قاۋىپتىڭ الدىن الاتىن جاي وپەراتسيانىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەدىك. ول ءوزىنىڭ ومىرىندەگى سوڭعى وپەراتسيا ەكەندىگىنە قاتتى قۋانىپ، ءارى قاراي تاماشا ءومىر باستالادى دەپ سەندى».

مۇحتاردىڭ «ومىرىنەن ۆالەنتينا نيكولاەۆنانىڭ عايىپ بولۋى» دا، «ءۇشىنشى رەت پىشاققا ءىلىنۋى» دە الداعى ءومىردىڭ سىباعاسى بولاتىن. ال سۋرەتتىڭ سىرتىنداعى اۆتوگراف – مۇحتاردىڭ جاڭا، جاس وتباسىنىڭ العاشقى باقىتتى كۇندەرىنىڭ بەلگىسى ەدى. جان جاراستىعى ۇيىتقان ماحاببات ءوز قىزىعىن ۇزاعىنان ءسۇيىندىردى. سول شاڭىراق – ۇلى اۋەزوۆتىڭ شاڭىراعىنا، ۇلىستىڭ ۇلكەن وتاۋىنا اينالدى. كاميلامەن ماڭگى قوشتاسقانمەن دە ونىڭ بەينەسىن «قاراكوز» ءجيى ەسكە سالىپ وتىردى. جۇرەكتەن شىققان كەيىپكەر جۇرەككە ۇيا سالادى. ونداي قاھارماندار حاقىندا ايتىلعان گوگولدىڭ: «ءبىز كەيدە اتى-ءجونىن قاتتى داۋىستاپ ايتۋ ارقىلى، شىعارمالارىمىزداعى ۇيقىلى-وياۋ جاتقان كەيىپكەرلەرىمىزدى وياتىپ الامىز. ولار – ەڭ كىرپياز جانە وكپەشىل ادامدار عوي، ءسال عانا ادىلەتسىزدىككە رەنجىپ قالادى. جارىمكوڭىل وقىرماندارعا چيچيكوۆتىڭ رەنجىگەنى دە – رەنجىمەگەنى دە ەشتەڭە شەشپەيدى، ال ونىڭ اۆتورىنا كەلەتىن بولساق، وندا ول كەيىپكەرمەن ەشقاشان دا كەرىسپەۋى كەرەك: ولاردىڭ قول ۇستاسا وتىرىپ ءالى دە شەتسىز-شەكسىز جول جۇرۋىنە تۋرا كەلەدى; ەڭ ۇلى ساپار الدا – ول ساپار ويىنشىق ەمەس» – دەگەن ءسوزى مۇحتاردىڭ دا الدىنان شىقتى. ولار ءبىرى – سىرىم بوپ، ءبىرى – قاراكوز بوپ ۇزاق سىرلاستى. «ياپىرماي، كامەش ماعان قاتتى رەنجىگەن-اۋ. ىلعي تۇسىمە اق كيىم كيىپ، سالقىن قالىپتا، تەرىس قاراپ تۇرادى. سول ەلەستەن ارىلا المايمىن» دەپ ءجيى ايتادى ەكەن مۇحتار.

جاڭعىرمايتىن – جان سارايى، جازىلمايتىن جان جاراسى دا كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلا باستايتىن مەزەتتەر دە كەزدەسەر ەدى. مۇحتار ۇمىتپاپتى. «قاراكوزدىڭ» العاشقى نۇسقاسى مۇلدە وزگەرىپ، سارىنى اۋەنگە اۋىسسا دا، الىستان ەستىلگەن سىبىزعىنىڭ سىزىلعان ءۇنى ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ بارىپ تالىپ جەتكەندەي اسەر قالدىرادى.

كوز الدىنان «بۇلاڭ جىگىت، كەر مارال ەركە توتى، سىپايى جىگىت، ۇلگىلى قىز» بەينەلەرى كوكجيەككە سىڭگەن كەرۋەندەي كوشىپ، «كىمدى ىزدەپ ءومىر سۇرەم» دەپ سىبىرلاعانداي بولادى.

راسىندا دا كىمدى ىزدەپ ءومىر سۇرەمىز؟

بۇل سۇراقتى مۇحتار اۋەزوۆ بىزگە، ەرتەڭگى كۇن يەلەرىنە دە قويعان. كىم قالاي جاۋاپ بەرەدى؟ ماسەلە سوندا.

(جالعاسى بار)

Abai.kz