Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 3075 0 pikir 25 Qantar, 2011 saghat 01:29

Zikiriya Jandarbek. Songhy bastiongha shabuyl

Myng ólip, myng tirilgen qazaq halqynyng basynan qansha zúlmat ótse de ata- babasynyng jolynan adastyrmay, ainytpay kele jatqan basty qasiyeti - dәstýri men mәdeniyeti bolatyn. Keshegi qylyshynan qan tamghan kenestik-ateistik jýiening ózinde qazaqtyng qazaq ekenin, dini islam ekenin úmyttyrmaghan da da osy dәstýri edi. Osy dәstýrding arqasynda halyq dinining islam, Payghambarynyng Múhammed, jýrer joly Áziret Súltan Qoja Ahmet Yasauy negizin salghan sopylyq jol ekenin, kiyeli mekenining әuelgisi Mekke, ekinshisi qazaqtyng bar jaqsysy mәngilik sapargha attanghan basyn qosqan Týrkistandaghy Áziret Súltan kesenesi ekendigin qazaq eshqashan esinen shygharghan emes. Búl kiyeli mekendi jyrshy-jyraulary jyryna arqau etti. Sonau Manghystaudaghy Sәttighúl jyrau óz shygharmasynda bylay deydi:                    Ánbialardyng aqyry,

Haq Rasuly Múhammed,

Abzaly asyl núr ótken.

Artynan kelip kóp imam,

Sharighat jolyn kýzetken.

Piradar pirding basshysy

Qoja Ahmet Yasauiy,

Týrkistanda bú da ótken.

Tuyna júrtty týnetken,

Keremetin asyryp,

Jeti ólikti tiriltip,

Músylmangha qayyr dúgha etken.

Onyng jerlesi Sýgir Begendik úly bolsa,

Ayyrlyp ata qonys Manghystaudan,

Qan saulap qabyrghamnan qaqyradym.

Ornaghan Týrkistanda Áziret Súltan,

Taryqsam atyndy aityp, ahyladym, - deydi.

Myng ólip, myng tirilgen qazaq halqynyng basynan qansha zúlmat ótse de ata- babasynyng jolynan adastyrmay, ainytpay kele jatqan basty qasiyeti - dәstýri men mәdeniyeti bolatyn. Keshegi qylyshynan qan tamghan kenestik-ateistik jýiening ózinde qazaqtyng qazaq ekenin, dini islam ekenin úmyttyrmaghan da da osy dәstýri edi. Osy dәstýrding arqasynda halyq dinining islam, Payghambarynyng Múhammed, jýrer joly Áziret Súltan Qoja Ahmet Yasauy negizin salghan sopylyq jol ekenin, kiyeli mekenining әuelgisi Mekke, ekinshisi qazaqtyng bar jaqsysy mәngilik sapargha attanghan basyn qosqan Týrkistandaghy Áziret Súltan kesenesi ekendigin qazaq eshqashan esinen shygharghan emes. Búl kiyeli mekendi jyrshy-jyraulary jyryna arqau etti. Sonau Manghystaudaghy Sәttighúl jyrau óz shygharmasynda bylay deydi:                    Ánbialardyng aqyry,

Haq Rasuly Múhammed,

Abzaly asyl núr ótken.

Artynan kelip kóp imam,

Sharighat jolyn kýzetken.

Piradar pirding basshysy

Qoja Ahmet Yasauiy,

Týrkistanda bú da ótken.

Tuyna júrtty týnetken,

Keremetin asyryp,

Jeti ólikti tiriltip,

Músylmangha qayyr dúgha etken.

Onyng jerlesi Sýgir Begendik úly bolsa,

Ayyrlyp ata qonys Manghystaudan,

Qan saulap qabyrghamnan qaqyradym.

Ornaghan Týrkistanda Áziret Súltan,

Taryqsam atyndy aityp, ahyladym, - deydi.

Arqanyng qazaghy Balmaghambet Balqybayúly bylay deydi:

Qoja Ahmet Yasauiy

Silsalasy silslam,

Atyn bilgen bar ghalam.

Hilafalyq qylyp ol zatqa,

Sóz aitpaydy bir kalam.

Al, Dulat Babatayúly bolsa,

Qasiyetti Qaratau,

Asa almaghan senen jau, - dep, Týrkistandy arqa tútady. Qazaq qinalsa da, qayghyrsa da, quansa da esinen әuliyesi Qoja Ahmet Yasauy men ol jatqan  kiyeli meken Týrkistandy eshqashan esinen shygharghan emes. Kommunistik partiyanyng aitqany bolyp, aidauyna halyqty jýrgizip túrghan kezding ózinde sol partiyanyng qatarynda Respublikanyng birinshi basshysy bolyp jýrip-aq Dinmúhammed Qonaevtyng ózi Otyrargha barghanda, Arystan bab qabirin «Netken úzyn, ólshep kóreyinshi», - dep qúlashyn jazyp, qúshaqtap, Týrkistangha kelgende Áziret Súltan kesenesi ishindegi qúdyqqa «Terendigi qansha ekenin bayqayyn», - dep tiyn tastap, ózinshe qúrmet kórsetken eken. Al, Ózbekәli Jәnibekov bolsa, búl kiyeli jerler ýshin qúrban bolugha bar edi. Búl túlghalar qazaqtyng kiyeli jerlerin kórkeytu jolynda qoldarynan kelgenning bәrin jasady. Ásirese, Týrkistandy, Áziret Súltandy retin tauyp kórkeytuge, jalpy halyq keletin oryngha ainaldyrugha baryn saldy. Óitkeni, olar búl kiyeli meken qazaq halqynyng ruhani, mәdeny bolmysynyng ózegi ekendigin sezine bildi. Úshsa qús qanaty talatyn, batysy men shyghysy myndaghan shaqyrymgha sozylghan sayyn dalany mekendegen qazaq halqynyng tili men dilinin, әdet-ghúryp, salt-dәstýrinin, ólen-jyrynyng bir boluy - iman-senimining bir boluymen tikeley baylanysty edi. Qazaq dalasyn alyp jatqan sansyz әuliyeler de Týrkistanmen, Áziret Súltanmen baylanysty, Yasauy jolyn taratushylar edi. Jalpy qazaq halqynyn, qazaq mәdeniyetining taralu aimaghyn aiqyndaghan da Yasauy joly, Yasauy mәdeniyeti bolatyn. Yasauy joly qay jerge deyin jetse, sol jerde qazaq mәdeniyeti boldy, ol qay jerden sheginse, qazaq mәdeniyeti de sol jerden shegindi. Búl qazaqty qazaq etip úiystyrushy ruhany kýsh - Yasauy jolyn ekenin kórsetedi. Sol ýshin qazaq halqy Qoja Ahmet Yasauiydi, ol jatqan kiyeli meken Týrkistandy qadirlep, qasterlep keldi. Búl jer qazaq halqynyng ruhany tútastyghynyng myzghymastyghynyng kepili edi. Ókinishke oray, songhy jyldary uahhabiylik aghym yqpalynyng artuymen Yasauy ilimine, Týrkistangha qarsy shabuyl kýn sanap órship keledi. «Allagha serik qosu» degen jalghan úrandy tu etken uahhabiyler әuliyeli jerlerge, aldymen Týrkistangha, Áziret Súltangha ziarat jasaugha qarsy shyghuda. «Sopylyq islamgha jatpaydy, sopylyq kóp qúdayshyldyqtyng bir týri» dep, halyqty, әsirese jastardy qazaqtyng dәstýrli diny tanymynan aiyrugha kýsh saluda. Búl ýderisting basynda M. Búlytay siyaqty «әsire músylmandar» túrsa, QMDB basshylary da solardyng soyylyn soghyp, olardan kem qalyp jatqan joq. Muftiyimiz Á. Derbisaliyev, «Týrkistangha ziarat jasau Ámir Temirden beri bar. Onyng astarynda sayasat jatyr. Áytpese, Áziret Súltan da, Týrkistan da kiyeli jerge jatpaydy. Búl islamgha jat!» - dep sayrasa, Diny basqarmanyng ýgit-nasihat bólimining mengerushisi A. Dәurenbekovtyng ZONA kz. saytynda jariyalanghan súhbatynda búl oidy odan ary damyta týsedi. «Týrkistan ekinshi Mekke degen týsinik bar. Oghan ziarat jasaugha bolady ma?» - degen tilshi súraghyna A. Dәurenbekov myrza bylay dep jauap beredi.

- Soglasno osnovnym kanonam islama svyatymy dlya musuliman mestamy yavlyaytsya Mekka y Madina. Chto kasaetsya polomnichestva v Turkestan, to Duhovnoe upravlenie protiv etogo, poskoliku eto protivorechiti islamu. Hadj sovershaetsya toliko v Mekku. Pokloneniya mogilam y svyatym mestam schitaitsya proyavleniyem yazychestva, no poity protiv slojivshihsya narodnyh tradisiy muftiyat ne vprave, tak kak Kazahstan schitaetsya svetskim gosudarstvom, a ne musulimanskoy stranoy». Búl sózimen A. Dәurenbekov myrza ghasyrlar boyy osy dәstýrdi saqtap kelgen qazaq halqy men ózge týrki halyqtary músylman emes degen pәtua berip otyr. Búl pikirdi aityp, halyqtyng sanasyna qúiyp jýrgen tek QMDB basshylary emes. Olardyng qaramaghyndaghy meshitterde osy baghyttaghy uaghyzdar jýrgiziletinine kýmәn joq. Basqa jer emes, Týrkistannyng ózinde osy baghyttaghy uaghyzdy diny bilimi joghary sanalyp jýrgen bir imam «Áziret Súltangha ziarat jasaugha bolady ma?»-  degen saualgha  «Bolmaydy» -dep jauap berip, Týrkistangha, Áziret Súltangha ziarat jasaudy ýlken kýnә qataryna jatqyzypty jәne ony Qúrandaghy «Pil» sýresinde bayandalatyn oqighamen baylanystyrypty. Basqasha aitqanda, Áziret Súltangha ziarat jasau Allanyng búiryghyna qarsy shyghu ekenin dәleldepti. Múnday uaghyzdy tyndaghan kez-kelgen adam óz mәdeniyeti men dәstýrin saqtaghan qazaqty músylman qataryna jatqyzady ma? Joq! Olay bolsa shynymen qazaq músylman emes pe, sonda bizding ata-babalarymyz kim? - degen zandy súraq tuary haq. Ókinishke oray, islam dinining qaynarlarynan, tarihynan habarsyz, shala sauatty, sharighat pen tariqattyng arajigin, birligi men erekshelikterin ajyrata bilmeytin paqyrlar islam dinine ýkimin jýrgizip túrghan kezde búl súraqqa jauap beru onay emes. Áytpese, mufty de, Diny basqarmanyng bólim mengerushisi de, Týrkistandaghy imam da múnday әngimeni aitpas edi. Eger olar bilimdi bolsa, Qúrandaghy dәlelderge qúlaq asar edi. Mysaly, Qúranda «dәnekerler», «әuliyeler» turaly ayattar maghynasyn terenirek úghynghan kisi, Payghambar hadisterinen ýstirt habary bar adam da bizding dindarlar aitqan úshqary pikirdi aitpasy anyq. Qazaqtyng dәstýrli diny tanymy negizinde Qúran ayattary men Payghambar hadisteri jatqanyn, qazaqtyng әrbir әdet-ghúryp, salt-dәstýri sol diny tanymmen tyghyz baylanysty ekendigin dәleldep jatudyng ózi artyq. Qazaqtyng dәstýrli diny tanymy úzaq ghasyrlar boyyna qanshama syndardan ótip, saralanghan jol. Qúran ayattarynyng ózi qazaq úghymyna say úghynyqty tilmen «maqal» degen at alyp, halyq sanasyna sinip ketken. Ókinishke oray, bizding dindarlar  búlardan habarsyz. Esesine búlarda uahhabiylik-salafiylik kózqaras, tanym basym. Ózderin «Ahl al-sunna ua l jama'a» ókilimiz, hanafy mazhabynanbyz dep sayraghanymen, ishi bólek ekendigi súhbatynan-aq kórinip túr. Anyq hanafy mazhabynyng ókili bolsa, sharighat pen tariqat arasyndaghy erekshelikti bilui tiyis edi. Áuliyelerge ziarat etu, olardan jәrdem súrau Allagha serik qosu emestigin týsiner edi. Áulie týgil, Múhammed Payghambar atyn atasang Allagha serik qosu bolyp tabylady, - dep habar úiymdastyryp jýrgen «Asyl arna» atty telearna QMDB atynan shyghyp jýrgen joq pa? Býgingi kýni «Asyl arnagha» «Habar» telearnasy qosyldy. Qúrban aittyng birinshi kýni uahhbizmning elimizdegi beldi ókili Daryn Mubarov, shetelge ketken jerinen qayta kelip taghy da uaghyzyn bastady. Aytatyny sol Allagha serik qosu. Búl QMDB-nyng bet-perdesi hanafy bolghanymen, onyn  ar jaghyndaghy ishki bolmysy uahhabiylik-salafiylik ekendigin kórsetedi. Olay bolmasa, Payghambargha til tiygizgen arna QMDB atynan shyqpas edi. Al Payghambar qazaqtyng dәstýrli diny tanymynda ruhany túlgha. Múhammed Payghambardyng núry on segiz ghalamnan búryn jaratylghan. Qalghan әlem sol núrdyng qúrmetine jaratylghan. Búl týsinik Shәdi tórening «Nazym siyar Shәrip» atty dastanynda bylay jyrlanady:

Ghalamnan óz segiz myng әuuel búryn,

Jaratty payghambardyng Alla núryn.

Áueli jappar Alla núrym degen

Haqynda dәlel boldy hadis múnyn.

Aspan, jer, gharshy, kýrsi, kýlli ghalam,

Syidyrghan jәnnәt, tozaq bәrin tamam,

Ol núrdyng fazylymen payda boldy.

Jaralghan on segiz myng kýlli ghalam.

Shәdi aqynnyng búl aitqany oidan shygharylghan emes. Qúran ayattarynda negizi bar sóz. Qúran Kәrimning «Anbiya» sýresining 107 ayatynda bylay delinedi: «Ey, Múhammed! Rasynda, Biz Sizdi barlyq әlemderge tek qana rahmet etip jiberdik». Payghambardyng «Seni jaratpasam, qalghan dýniyeni jaratpas edim» degen hadiysi bar. Búl qazaqy diny tanym negizinde shyndyq jatqanyn kórsetedi. Al qazaqy diny tanym negizin salghan túlgha Qoja Ahmet Yasauy ekendigin biz jogharyda aityp óttik. Qoja Ahmet Yasauy ózining ruhany silsilasyn Múhammed Payghambarmen baylanystyrady. Al qazaqtyng kez-kelgen shejiresi әrbir adamdy ru, taypa basyndaghy atalar (әuliyeler) arqyly Qoja Ahmet Yasauiymen, Yasauy arqyly Payghambar ruhymen baylanystyrady. Payghambar arqyly Allamen baylanysady. Ruhany sabaqtastyq, ruhany tútastyq demekting mәni osynda. Osy tanymgha baylanysty qazaq әuliyelerdi «Allamen baylanystyrushy-dәneker» - dep biledi. Sol sebepti, qazaq ýshin Payghambar da, әulie de mәngilik túlgha! Al búghan Qúran Kәrimde dәlel bar ma? Bar!  Úly Jaratushy «Maida» sýresining otyz besinshi ayatynda «Ey, iman keltirgender! Alladan qorqyndar jәne oghan jaqyn bolatyn joldy izdender jәne onyng jolynda kýresinder, sonda, әriyne qútylasyndar», - deydi. Demek, әrbir músylman balasyn Allagha jaqyndatatyn әuliyeler joly emespe? Bar ómirin Alla jolyna arnaghan, әuliyeler salghan joldan ózge Allagha jetkizer jol bar ma? Áziret Súltan kesenesi qaqpasynda «Babu-s-Sadaaty maghdanu-s-sa'adati, Hubbu-s-saadaty miftahu-s-sa'adati» degen jazu bar. Qazaqshagha audaratyn bolsaq «Áuliyening esigi baqyttyng keni. Áuliyening mahhabaty baqyttyng kilti» degen maghyna beredi. Árbir adam balasy óz Jaratushysyn әuliyeler tanyghan dәrejede tanysa, baqytqa jetetini anyq emes pe?  Áuliyeler turaly Qúran Kәrimning «ngunus» sýresining 62 ayatynda «Allanyng dostaryna esh qauip-qater joq, әri olar qayghyrmaydy», -dep jazylghan. Búl aitylghandy tolyqtyra týsetin jәne bir ayat bar. Onda, «Sender Alla jolynda jan bergen shahidterdi óldige sanamandar. Olar tiri. Olar Allanyng rahmetin óz iyelerinen alghanyna quanyshty. Olar әli de óz qatarlaryna qosylatyndardy kýtude. Olarda eshqanday qorqynysh joq jәne olar eshqashan qayghyrmaydy» (3/169-170). Búl aitylghandar qazaqtyng dәstýrli diny tanymy islam dinining negizderine qayshylyghy joq ekenin, kerisinshe uahhabiyler men QMDB ókilderinin  islam dini negizderine qayshy әreketke baryp otyrghanyn dәleldeydi.

Kelesi mәsele - sharighat pen tariqattyng araqatynasy. Árbir músylmannyng oryndauy tiyis zandar jinaghyn sharighat deydi. Ábu Hanifa sharighatqa mynaday anyqtama beredi: «Búl әrbir adamnyng qúqyghy men mindetterin bilui». Odan keyingi ghúlamalar «sharighat - fiyqh ghylymy adamnyng syrtqy, kýndelikti ómirdegi qyzmetin zertteytin ghylym. Al adamnyng ishki ruhany bolmysy sopylyq ilim shenberinde» degen anyqtama bergen. Biraq sharighat pen tariqat biri-birinsiz ómir sýre almaydy. Shayh Ahmad Zarruh degen ghúlama bylay deydi: «Fiyqh iliminsiz islam bolmaydy. Óitkeni, Allanyng bar zany fiyqh iliminen shyghady. Sopylyq ilimisiz fiyqh ilimi joq. Óitkeni, shyn niyetinmen әreketindi qúday jolyna jasamasan, onda ol әreketing qabyl bolmaydy. Tәn men jan biri birinsiz ómir sýre almaydy.» Demek, sopylyq ilim islam dinining mәni. Qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymy Qoja Ahmet Yasauy negizin salghan Yasauy joly negizinde qalyptasty. Olay bolsa, biz nelikten búl joldan bas tartugha tiyispiz. Onyng ýstine myng jyl boyy islamda dúrys dep qabyldanghan «Ahl al sunna ua-l jama'nyn» qúramyndaghy hanafy mazhabynyng qúramdas bóligi bolyp tabylady. Áriyne, Yasauy jolynyng ózindik ereksheligi bar. Alayda, búl erekshelikter islamgha qayshy kelmeydi. Sopylyq tariqattar - Allagha baratyn joldar degen maghynany bildiredi. Árkim ol joldar ishinen ózining mýmkindigi men uaqytyna qaray tandaydy. Yasauy joly - týrkining ruhani, mәdeny erekshelikterin eskere otyryp jasalghan, onyng ruhany qajettilikterin tolyq qamtityn Allagha úlastyratyn jol. Qazirge deyingi qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymy osy Yasauy joly negizinde qalyptasyp, әdet-ghúryp, salt-dәstýrinin, jalpy mәdeniyetinin  ózindik qaytalanbas erekshelikterin qalyptastyrugha negiz boldy. Basqasha aitqanda, Yasauy joly islam dinining týrkiler arasyndaghy ómir sýru formasy edi. Týrki balasy ýshin Yasauy jolynan tys Islamda jol qalmady. Búl joldyng shenberinen shyghu týrki mәdeniyetinen qol ýzu degendi bildiretin. Yasauy jolynda týrkilerding tek ruhani, mәdeny bolmysy emes, memlekettik jýiesi de osy jolmen birlikte qalyptasty. Mysaly, nekelik qatynastaghy jeti atagha deyin qyz alyspau mәselesi birinshiden, qan tazalyghyn saqtaugha mýmkindik berse, ekinshiden, týrkilik memlekettik jýiening negizin qúraytyn rulyq, taypalyq jýiening saqtaluynyng kepili edi.  Nekelik qatynasqa múnday qatang talap Yasauy jolynan ózge birde-bir tariqatta joq. Óitkeni, rulyq, taypalyq jýie  memlekettikting tiregi retinde tek týrki memlekettiginde ghana bar. Ol jýieni saqtau - týrki memlekettigining negizin saqtau. Búl týrki halyqtarynyng tek ruhani, mәdeny bolmysy emes, memlekettik jýiesi de Yasauy joly negizinde qalyptasqandyghyn bildiredi. Ortaghasyrlarda Yasauy jolynan sheginu Altyn Orda, Ózbek úlysy siyaqty memleketterding ydyrauyna әkelse, Qazaq handyghynyng kýireui de Yasauy jolynan sheginuge baylanysty boldy. Býgingi kýni qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymynyng negizin qúraytyn Yasauy jolyna jasalyp jatqan shabuyl  ertengi kýni qazaq halqynyng tolyghymen tarih sahnasynan ketiruge yqpal eteri haq.

Býgingi kýni «әsire islamshyldar» Yasauiyge, Yasauy jolyna, osy joldyng ózindik diny jol-joralghylaryna: atap aitqanda, әuliyelerge ziarat etu, әruaqtargha arnap as baru, zikir ghibadaty siyaqtylargha shabuyldaumen shektelip otyrghan joq. Yasauy joly negizinde qalyptasqan býkil әdet-ghúryp, salt-dәstýrge qarsy shabuyldy bastady. Halyqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrleri halyqtyng diny tanymynyng materialdanghan kórinisi, simvoldary. Halyqtyng әdet-ghúryp, salt-dәstýrin ózgertu diny tanym negizderin, kiyeli sanalghan býkil simvoldaryn joyady. Búl halyqty diny tanymymen qosa, ruhani, mәdeny bolmysynan tolyq ajyratugha әkeledi. Basqasha aitqanda, qazaq halqyn tamyrymen qoparyp, tarih sahnasynan ketiredi. Qazirgi kýni osydan bary-joghy 20-30 jyl búrynghy әdet-ghúryp, salt-dәstýrding kópshiligining halyq sanasynan óshkenining kuәsi bolyp otyrmyz. Olardyng eshbiri sharighat talaptaryna qayshy kelmeytin jәne qazaq halqynyng tabighiy-geografiyalyq erekshelikterine negizdelgen bolatyn. Endi sol erekshelikterding birine toqtalyp ótelik. Solardyng biri - qazaqta kisi qaytys bolsa, qazan kóterilip, tamaq pisiriledi. Óitkeni, qazaq әli kýnge óz aghayyn-tuysynan ajyramaghan, qoghamdasyp ómir sýrip kele jatqan halyq. Kisi qaytqan ýy bar auyrtpalyqty jeke kótermeydi. Aghayyn, tuys, jekjat bolyp, birlesip kóteredi. Adam balasy ýshin ólimnen auyr salmaq joq. Aghayyn, tuystyn, jekjattyng kisisi qaytys bolghan ýide boluy - sol ýige ólim әkelgen auyrpalyqty birlesip kóteruge, kisinen airylghan otbasynyng kónilin aulap, taghdyrgha moyynúsynu qajettigin sezindiredi. Al ol ýidegi qonaqtyng iship-jemi alghashynda sol ýiden boluy mýmkin. Alayda, ertengi kýni aghayyn, tuysy búl shyghynnyng ornyn toltyrady. Joq-jitik bolsa, onday kisini jóneltudi aghayyn, tuystary men auyl-aymaghy birlesip kóteredi. Búl halyqtyng úzaq ghasyrlar boyyna jalghasyp kele jatqan salt-dәstýri.

Ókinishke oray, songhy jyldary irgeles kórshi otyrghan ózbek halqyndaghy kisi qaytys bolghanda ýsh kýnge deyin qazan asylmaytyn, tamaq berilmeytin saltty qazaq arasyna kýshtep endiru qolgha alyndy. Týrkistan qalasy men audan kóleminde búl ýrdis tolyq jeniske jetti desek artyq aitqandyq emes. Diny tanymy, túrmys-salty, mәdeniyeti bólek halyqtyng salt-dәstýri nelikten kýshtep endirilui tiyis. Ózbek halqy aghayyn-tuyspen emes, óz betinshe kýn kórip, ózine ghana senip ýirengen halyq. Anadan bir tughanymen, ósken song qyz alyp, qyz berip, bir-birine qúda bolatyn halyqta aghayyn, tuys bolmaydy. Ýiinde erkegi bolmasa, ne ininin, ne aghanyng ýiine kiru mýmkin emes. Múnday salt-dәstýr qalyptasqan halyqta kisisi qaytys bolghan ýide qazan kóterilmeui zandy. Sebebi, ol aza tútyp otyrghan ýiding ózinen basqa senetin eshkimi joq. Sondyqtan múnday salt ózbek halqy ýshin ómirlik qajettilik. Tek , qazaq ýshin emes. Búl aghayyn, tuys arasyn alshaqtatatyn, bir-birine jatbauyr etetin salt.

Búdan basqa da qazaqqa ghana tәn qanshama salt-dәstýrler halyq sanasynan óshirilude. Búl salt-dәstýrlerden ajyraghan kýni qazaq halqy halyq retinde últtyq ereksheliginen airylghan song  jer betinde qalady ma? Joq. Bizde qazir «Til bar jerde últ bar» degen aldamshy týsinik bar. Til әr halyqtyng mәdeniyetimen, әdet-ghúryp, salt-dәstýrimen, osylardyng qalyptasuyna negiz bolghan diny tanymmen tikeley baylanysty ekendigin eskere bermeymiz. Mysaly, týrki halyqtarynyng etnikalyq jiktelui diny tanymnyng ózgeruimen tikeley baylanysty boldy. Týrki halyqtarynyng diny tanymymen qosa tilderi de ózgerdi. Mysaly, Týrkistan, Shymkent, Tarazdaghy ózbek halqynyng payda boluy sol jerdegi halyqtardyng Yasauy jolynan bas tartyp, naqshbandiya tariqatyn qabyldauymen baylanysty ekendigin bizding tarapymyzdan 2000-2003 jyldarda jýrgizilgen zertteulerimizde tolyq dәleldendi. Qazir ol halyqtyng tili qazaq tilinen bólek ekendigi barshagha ayan.

Qúrmetti oqyrman! Búl mәselelerding barlyghyn tәptishtep jazyp otyrghandaghy maqsat ózimning kóp biletindigimdi kórsetu emes. Qazirgi elimizde qalyptasqan ruhany ahual meni osynday qadamgha barugha iytermelep otyr. Islam dini atyn jamylghan «әsire músylmandar» býgingi kýni dýniyening jartysyn qangha bóktirgenimen shektelmey, bizding qasiyetti Otanymyzgha auyz saldy. Áuliyeler jatqan Qasiyetti mekenderimizdi, әruaqtarymyzdy, salt-dәstýrimizdi, mәdeniyetimizdi ayaqqa taptap, halyqty, әsirese, jastardy mýlde bólek tanymgha tartuda. Olar óz uaghyzdaryn «islamda últ joq» degen jalghan úranmen jýrgizude. Demek, olar ýshin qazaq halqy qajet emes. Búl qazaq halqyn jer betinen ketiruding basy ekendigin әrbir sanaly azamat týsinui tiyis. Ókinishke oray, búghan Qazaqstan músylmandarynyng diny basqarmasy múryndyq bolyp otyrghandyghyn jogharyda aityp óttim.  Múnday jaghdayda әreket etpey qarap otyru, bilgenindi aitpay jasyryp qalu, Otandy satqanmen birdey.

Jaqynda Qazan qalasynda ótken Islam konferensiyasyna baryp keldim. Konferensiya júmysyna TMD elderi men músylman elderining birazynan  ghalymdar qatysty. Sol jerde Soltýstik Kavkazdan kelgen ghalymdar tarapynan maghan mynaday súraq qoyyldy: - Zikiriya myrza, aitynyzshy, Qazaqstandaghy diny ahual qalay dep baghalaysyz? Islam elinizde qay baghytta damuda? Men ol súraqqa: - Qazaq halqy hanafy mazhabynda. Biraq qazir basqa aghymdar da bar,- dep jauap berdim. Sonda ol: - Men óz basym, zertteushi retinde, Qazaqstanda hanafy mazhaby degenge kýdigim bar. Óitkeni, qazir bizdegi uahhabiylerge Qazaqstan men Qyrghyzstan tarapynan óte kýshti qoldau kórsetilude. Tek materialdyq kómek emes, moraldyq jәne adam kýshimen de jәrdem berilip jatyr. Biz olardy әzir esepke alumen shektelip otyrmyz. Búl ýrdis ary qaray jalghasar bolsa, Qazaqstan bizdegiden de zor bәlege úshyraydy. Múny nege sezinbeysizder, nege aitpaysyzdar? - dep jauap qatty. Men sózden tosyldym. Olay emes deuge auzym barmady. Janaózennen ketken bes jigitting sol jaqqa baryp ólegenin, Aqtau týrmesinen qashqan 21 jigitting uahhabiyler ekeninen habarym bar bolatyn. Onyng elimizdegi diny ahualdy menen terenirek biletinine kýmәnim qalmady. Elimizdegi diny ahualdyng kýrdelenui bizdi ghana emes, kórshilerimizdi de alandata bastaghanyna kuә boldym. Ókinishke oray, múny osy diny ahualgha tikeley jauap beretin qúzyrly mekemeler kórse de, kórmegensiydi. Kerisinshe, uahhabiylerding «Asyl arna» siyaqty telearnasyna halyq sanasyn uahhabiylik uaghyzben ulaugha mýmkindik berip otyr. Uahhabiyler qolyndaghy bar mýmkindikti paydalana otyryp, qazaq halqynyng dәstýrli dinine, sol diny tanym negizinde qalyptasqan ruhani, mәdeny bolmysyna, әdet-ghúryp, salt-dәstýrine shabuyl jasauda. Búl qazaqtyng songhy qamaly. Ol ketse, qazaq tarih sahnasynan joyylady.Ókinishke oray, ony týsinip jatqan qazaq joq.

«Abay-aqparat»

 

0 pikir