Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ. Қазақ жылқысы тек соғым үшін жаралған ба?
«Күлдір-күлдір кісінетіп, күреңді мінер ме екенбіз...» деп басталатын өлең жолдары сонау жаугершілік тар жол, тайғақ кешу жылдарында болса да, бүгінгі қазақ жылқысы тұқымының құрып бара жатқаны жылқы мінезді қазақтың қанында бар қасиетінің адыра қалып бара жатқанындай көрінеді. Өйткені күн өткен сайын шетелден әкелінген ағылшын мен парсының таза қанды, түрікменнің ақалтекесі ғана бәйгенің алдын бермей, қазақ жылқысының алдын орап, тіпті қазақы жылқылар халықаралық және республикалық аламаннан көрінбей кеткелі қашан...
Қазір қала түгіл ауылдық аймақтарда жылқы тұқымы азайып бара жатыр. Азайғаны былай тұрсын, қазақы жылқылардың тек қой бағу мен соғымға пайдаланылып кетіп жатқаны алаңдатады. Мәселен, ат бапкерлерінің пікірінше, қазіргі таңда халықаралық және республикалық аламан бәйге мен басқа да ат спорты түрлерінен жарысқа қатысатын жылқылардың алпыс-жетпіс пайызы шетелдік жылқылардың тұқымы көрінеді. Сонда бұл қазақы жылқылардың жоқтығы ма? Әлде, Алаштың қазанаты мен жабысының жарнамасы жеткіліксіз болып отыр ма?
«Күлдір-күлдір кісінетіп, күреңді мінер ме екенбіз...» деп басталатын өлең жолдары сонау жаугершілік тар жол, тайғақ кешу жылдарында болса да, бүгінгі қазақ жылқысы тұқымының құрып бара жатқаны жылқы мінезді қазақтың қанында бар қасиетінің адыра қалып бара жатқанындай көрінеді. Өйткені күн өткен сайын шетелден әкелінген ағылшын мен парсының таза қанды, түрікменнің ақалтекесі ғана бәйгенің алдын бермей, қазақ жылқысының алдын орап, тіпті қазақы жылқылар халықаралық және республикалық аламаннан көрінбей кеткелі қашан...
Қазір қала түгіл ауылдық аймақтарда жылқы тұқымы азайып бара жатыр. Азайғаны былай тұрсын, қазақы жылқылардың тек қой бағу мен соғымға пайдаланылып кетіп жатқаны алаңдатады. Мәселен, ат бапкерлерінің пікірінше, қазіргі таңда халықаралық және республикалық аламан бәйге мен басқа да ат спорты түрлерінен жарысқа қатысатын жылқылардың алпыс-жетпіс пайызы шетелдік жылқылардың тұқымы көрінеді. Сонда бұл қазақы жылқылардың жоқтығы ма? Әлде, Алаштың қазанаты мен жабысының жарнамасы жеткіліксіз болып отыр ма?
Өйткені қазанат тұлпардың бабы келіссе, кез келген ағылшын мен парсының аттарын шаң қаптыратынын әрі ешбір жылқы малында жоқ төзімділік қасиетін ата-бабаларымыз дәлелдеп кеткен жоқ па еді. Статистикаға жүгінсек, тұлпар тұқымды қазақы жылқы, шынымен де, азайып бара жатыр. Өйткені сексенінші-тоқсаныншы жылдары республикада бірнеше асылтұқымды жылқы тұқымын өсіретін шаруашылықтар болса, бүгінде олардың азайып, кәсіби атбегілердің жойылып бара жатқаны байқалады.
Марат Қойшин, ұлттық спорт мектебінің директоры:
- Расында да, қыл құйрықты қамбар ата түлегінің азайып кеткені біздің де жанымызға батады. Ұлттық спорттың бір пұшпағында жүргендіктен әрі ауылда ер жеткендіктен ежелден ата-бабамыз кәсіп еткен жылқы жағдайына көзіміз қанып өсті. Жылқы қазақтың қаны мен жаны, һәм пырағы екені де даусыз. Сондықтан оны өзіміздің ұлттық брэндіміз етіп, әлемдік аренаға шығару басты міндетіміз деп есептеймін. Қазіргі таңда ат спорты, оның ішінде көкпар, қыз қуу, теңге алу сияқты ұлттық ойындарымыздың кеңінен қанат жайып келе жатқаны қуантады. Дегенмен онда да қазақы тұқымды жылқыларымыздың азырақ қосылуы көңілге күдік ұялатады.
Өткенге тағы бір көз жіберсек, мінсе көлігі, ішсе қымызы, жауға шапса серігі болған жылқының соңғы мәліметтерге сәйкес еліміздегі саны 1 жарым миллионнан асады. Алайда олардың көпшілігі - жекеменшіктегілердің қолында. Сондықтан да жылқының санынан гөрі сапасының деңгейін көтеруге мүмкіншіліктің де аздығы байқалады. Мемлекет тарапынан мал шаруашылығын, оның ішінде төрт түліктің төресі жылқы шаруашылықтарына субсидиялық жеңілдіктер бөлінгенімен, жылқының асылтұқымдылығын жетілдіру өзектілігі жоғары болып қалуда. Бұл орайда, шаруасын жетілдіруге қолы жетпеген шаруа қожалықтары, яғни кәсіпкерлердің бірсыпырасы қалтасы көтермегендіктен, асылтұқымды жылқы алуға қауқарсыз. Әрі бүгінгі таңда жылқыны шынымен баптап, бәйгенің алдын бермес нағыз сәйгүлікті шығарар ат бапкерлері де азайып кеткен. Бұрнағы жылдары жылқы тұқымын асылдандыратын шаруашылықтар Қазақстанның әр облысында болса, бүгінде тек Қостанай қаласындағы «Қазақ тұлпары» шаруашылығы ғана қазақы тұқымды жылқы басын көбейтуді өз мойнына алған. Тіпті ол тұтастай мемлекеттің бақылауына алынып отыр.
Жомарт Нүркенов, Ақмола облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы:
- Дәл қазір біздің облысымызда асылтұқымды жылқы өсірумен айналысатын алты шаруашылық бар. Мәселен, Ерейментау ауданындағы Темірбек Жайтапов «Мұғалжар» жылқыларын өсіруді қолға алған. Бүгінде мыңнан астам жылқысы бар. Ал Сандықтау ауданындағы «Якбун» және Целиноград ауданындағы «Родина» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері таза қанды ағылшын жылқыларын өсіреді. Ал қазақы тұқымға келсек, «Ақтық» агрофирмасының басшысы Марат Қамзебаев қазақтың жабы жылқысын өсіруді қолға алған. Өкінішке қарай, дәл қазір шаруа қожалықтары тек жылқының еті мен сүтін ғана пайдаланып, оның ұшқан құстай жүйріктігін бағалай алмай келеді.
Ауыл шаруашылығы басқармасының берген мәліметтеріне қарағанда, бүгінде облысымызда 110 155 жылқы бар болса, оның 72 432-сі жекеменшік иеліктерінде. Өткен жылмен салыстырғанда, жылқы басының көбейгені байқалғанымен, асыл-тұқымды жылқы басын көбейтудің ақсап тұрғанын басқарма бастығы да мойындады. Әсіресе ол қазақ жылқысының тұқымы соңғы уақытта ұсақталып бара жатқанын тілге тиек етті.
Құлагердей тұлпарды шығарған Көкше жерінде қазақ тұлпарының көсіле алмауы неліктен? Бұл сұрақты кәсіби атбегілерінен де білуді жөн деп шештік.
Оралбек Қайсанов, кәсіби атбегі, асылтұқымды жылқы өсіруші:
- Ұлттық спорт ойындары, оның ішінде ат спорты дамыған сайын жылқыға деген көзқарас та өзгеріп келеді. Алайда жарысқа баптап ат шығарған біздер әлі күнге дейін іштегі той-томалақ болмаса, республикалық және халықаралық аламан бәйгеге ағылшын мен түрікменнің, сондай-ақ араб жылқыларын шығаруға мәжбүрміз. Өйткені қазақ жылқысы, расында да, ағылшын мен араб жылқыларының шаңына да ілесе алмай қалды. Мәселен, менің таза қанды ағылшын тұқымды «Ботагөз» атты тұлпарым бірнеше мәрте республикалық біріншіліктерде бәйгенің басы болып келді. Тіпті қанша рет ат жарысына барсам да, жүлде алған қазақы жылқы тұқымын өкінішке орай көрген емеспін.
Сонда бұл қазақ жылқысы шынымен бәйгеге жарамайтындығын көрсете ме? Әлде әлі де болса қазақ жылқысына көңіл бөле алмай келеміз бе?! Бұлай дейтін себебіміз, ақалтеке тұқымын әлемге танытқан Түрікменстанда жылқының асылтұқымды болуына, оның ұсақталып кетпеуіне баса көңіл бөлінеді екен. Тіпті онда арнайы осы мақсатты көздейтін жылқы министрлігінің болуы да осыны айғақтаса керек.
Қазақ жылқысы мәстек болып, ауылда арба сүйреп жүре бергенін көргенде, шынымен де, көңілді қыжыл билейтіні рас. Сондықтан да таразы басын теңестіріп, жылқының еті мен сүтін ғана емес, оның жүйріктігі мен төзімділігін дүниеге таныта білсек, бұл қазақтың атын әлемге паш ететін тағы бір тамаша мүмкіндік болмас па еді?! Әрине, бұл іске уақыт қажет. Сондықтан да уақытты бағалап, жылқы мінезді екендігіміз шындық болса, қазақы тұқымды жылқыны баптауда қапы қалмайық!
«Алаш айнасы», 11 сәуір 2012