ابزال الپىسبايۇلى. قازاق جىلقىسى تەك سوعىم ءۇشىن جارالعان با؟
«كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز...» دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارى سوناۋ جاۋگەرشىلىك تار جول، تايعاق كەشۋ جىلدارىندا بولسا دا، بۇگىنگى قازاق جىلقىسى تۇقىمىنىڭ قۇرىپ بارا جاتقانى جىلقى مىنەزدى قازاقتىڭ قانىندا بار قاسيەتىنىڭ ادىرا قالىپ بارا جاتقانىنداي كورىنەدى. ويتكەنى كۇن وتكەن سايىن شەتەلدەن اكەلىنگەن اعىلشىن مەن پارسىنىڭ تازا قاندى، تۇرىكمەننىڭ اقالتەكەسى عانا بايگەنىڭ الدىن بەرمەي، قازاق جىلقىسىنىڭ الدىن وراپ، ءتىپتى قازاقى جىلقىلار حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق الاماننان كورىنبەي كەتكەلى قاشان...
قازىر قالا تۇگىل اۋىلدىق ايماقتاردا جىلقى تۇقىمى ازايىپ بارا جاتىر. ازايعانى بىلاي تۇرسىن، قازاقى جىلقىلاردىڭ تەك قوي باعۋ مەن سوعىمعا پايدالانىلىپ كەتىپ جاتقانى الاڭداتادى. ءماسەلەن، ات باپكەرلەرىنىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق الامان بايگە مەن باسقا دا ات سپورتى تۇرلەرىنەن جارىسقا قاتىساتىن جىلقىلاردىڭ الپىس-جەتپىس پايىزى شەتەلدىك جىلقىلاردىڭ تۇقىمى كورىنەدى. سوندا بۇل قازاقى جىلقىلاردىڭ جوقتىعى ما؟ الدە، الاشتىڭ قازاناتى مەن جابىسىنىڭ جارناماسى جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر ما؟
«كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز...» دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارى سوناۋ جاۋگەرشىلىك تار جول، تايعاق كەشۋ جىلدارىندا بولسا دا، بۇگىنگى قازاق جىلقىسى تۇقىمىنىڭ قۇرىپ بارا جاتقانى جىلقى مىنەزدى قازاقتىڭ قانىندا بار قاسيەتىنىڭ ادىرا قالىپ بارا جاتقانىنداي كورىنەدى. ويتكەنى كۇن وتكەن سايىن شەتەلدەن اكەلىنگەن اعىلشىن مەن پارسىنىڭ تازا قاندى، تۇرىكمەننىڭ اقالتەكەسى عانا بايگەنىڭ الدىن بەرمەي، قازاق جىلقىسىنىڭ الدىن وراپ، ءتىپتى قازاقى جىلقىلار حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق الاماننان كورىنبەي كەتكەلى قاشان...
قازىر قالا تۇگىل اۋىلدىق ايماقتاردا جىلقى تۇقىمى ازايىپ بارا جاتىر. ازايعانى بىلاي تۇرسىن، قازاقى جىلقىلاردىڭ تەك قوي باعۋ مەن سوعىمعا پايدالانىلىپ كەتىپ جاتقانى الاڭداتادى. ءماسەلەن، ات باپكەرلەرىنىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق الامان بايگە مەن باسقا دا ات سپورتى تۇرلەرىنەن جارىسقا قاتىساتىن جىلقىلاردىڭ الپىس-جەتپىس پايىزى شەتەلدىك جىلقىلاردىڭ تۇقىمى كورىنەدى. سوندا بۇل قازاقى جىلقىلاردىڭ جوقتىعى ما؟ الدە، الاشتىڭ قازاناتى مەن جابىسىنىڭ جارناماسى جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر ما؟
ويتكەنى قازانات تۇلپاردىڭ بابى كەلىسسە، كەز كەلگەن اعىلشىن مەن پارسىنىڭ اتتارىن شاڭ قاپتىراتىنىن ءارى ەشبىر جىلقى مالىندا جوق ءتوزىمدىلىك قاسيەتىن اتا-بابالارىمىز دالەلدەپ كەتكەن جوق پا ەدى. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، تۇلپار تۇقىمدى قازاقى جىلقى، شىنىمەن دە، ازايىپ بارا جاتىر. ءويتكەنى سەكسەنىنشى-توقسانىنشى جىلدارى رەسپۋبليكادا بىرنەشە اسىلتۇقىمدى جىلقى تۇقىمىن وسىرەتىن شارۋاشىلىقتار بولسا، بۇگىندە ولاردىڭ ازايىپ، كاسىبي اتبەگىلەردىڭ جويىلىپ بارا جاتقانى بايقالادى.
مارات قويشين، ۇلتتىق سپورت مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى:
- راسىندا دا، قىل قۇيرىقتى قامبار اتا ءتۇلەگىنىڭ ازايىپ كەتكەنى ءبىزدىڭ دە جانىمىزعا باتادى. ۇلتتىق سپورتتىڭ ءبىر پۇشپاعىندا ءجۇرگەندىكتەن ءارى اۋىلدا ەر جەتكەندىكتەن ەجەلدەن اتا-بابامىز كاسىپ ەتكەن جىلقى جاعدايىنا كوزىمىز قانىپ ءوستى. جىلقى قازاقتىڭ قانى مەن جانى، ءھام پىراعى ەكەنى دە داۋسىز. سوندىقتان ونى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق برەندىمىز ەتىپ، الەمدىك ارەناعا شىعارۋ باستى مىندەتىمىز دەپ ەسەپتەيمىن. قازىرگى تاڭدا ات سپورتى، ونىڭ ىشىندە كوكپار، قىز قۋ، تەڭگە الۋ سياقتى ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ كەڭىنەن قانات جايىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. دەگەنمەن وندا دا قازاقى تۇقىمدى جىلقىلارىمىزدىڭ ازىراق قوسىلۋى كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتادى.
وتكەنگە تاعى ءبىر كوز جىبەرسەك، مىنسە كولىگى، ىشسە قىمىزى، جاۋعا شاپسا سەرىگى بولعان جىلقىنىڭ سوڭعى مالىمەتتەرگە سايكەس ەلىمىزدەگى سانى 1 جارىم ميلليوننان اسادى. الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى - جەكەمەنشىكتەگىلەردىڭ قولىندا. سوندىقتان دا جىلقىنىڭ سانىنان گورى ساپاسىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە مۇمكىنشىلىكتىڭ دە ازدىعى بايقالادى. مەملەكەت تاراپىنان مال شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى جىلقى شارۋاشىلىقتارىنا سۋبسيديالىق جەڭىلدىكتەر بولىنگەنىمەن، جىلقىنىڭ اسىلتۇقىمدىلىعىن جەتىلدىرۋ وزەكتىلىگى جوعارى بولىپ قالۋدا. بۇل ورايدا، شارۋاسىن جەتىلدىرۋگە قولى جەتپەگەن شارۋا قوجالىقتارى، ياعني كاسىپكەرلەردىڭ ءبىرسىپىراسى قالتاسى كوتەرمەگەندىكتەن، اسىلتۇقىمدى جىلقى الۋعا قاۋقارسىز. ءارى بۇگىنگى تاڭدا جىلقىنى شىنىمەن باپتاپ، بايگەنىڭ الدىن بەرمەس ناعىز ءسايگۇلىكتى شىعارار ات باپكەرلەرى دە ازايىپ كەتكەن. بۇرناعى جىلدارى جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىراتىن شارۋاشىلىقتار قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىندا بولسا، بۇگىندە تەك قوستاناي قالاسىنداعى «قازاق تۇلپارى» شارۋاشىلىعى عانا قازاقى تۇقىمدى جىلقى باسىن كوبەيتۋدى ءوز موينىنا العان. ءتىپتى ول تۇتاستاي مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىنا الىنىپ وتىر.
جومارت نۇركەنوۆ، اقمولا وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى:
- ءدال قازىر ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا اسىلتۇقىمدى جىلقى وسىرۋمەن اينالىساتىن التى شارۋاشىلىق بار. ماسەلەن، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنداعى تەمىربەك جايتاپوۆ «مۇعالجار» جىلقىلارىن ءوسىرۋدى قولعا العان. بۇگىندە مىڭنان استام جىلقىسى بار. ال ساندىقتاۋ اۋدانىنداعى «ياكبۋن» جانە تسەلينوگراد اۋدانىنداعى «رودينا» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەرى تازا قاندى اعىلشىن جىلقىلارىن وسىرەدى. ال قازاقى تۇقىمعا كەلسەك، «اقتىق» اگروفيرماسىنىڭ باسشىسى مارات قامزەباەۆ قازاقتىڭ جابى جىلقىسىن ءوسىرۋدى قولعا العان. وكىنىشكە قاراي، ءدال قازىر شارۋا قوجالىقتارى تەك جىلقىنىڭ ەتى مەن ءسۇتىن عانا پايدالانىپ، ونىڭ ۇشقان قۇستاي جۇيرىكتىگىن باعالاي الماي كەلەدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، بۇگىندە وبلىسىمىزدا 110 155 جىلقى بار بولسا، ونىڭ 72 432-ءسى جەكەمەنشىك يەلىكتەرىندە. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا، جىلقى باسىنىڭ كوبەيگەنى بايقالعانىمەن، اسىل-تۇقىمدى جىلقى باسىن كوبەيتۋدىڭ اقساپ تۇرعانىن باسقارما باستىعى دا مويىندادى. اسىرەسە ول قازاق جىلقىسىنىڭ تۇقىمى سوڭعى ۋاقىتتا ۇساقتالىپ بارا جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى.
قۇلاگەردەي تۇلپاردى شىعارعان كوكشە جەرىندە قازاق تۇلپارىنىڭ كوسىلە الماۋى نەلىكتەن؟ بۇل سۇراقتى كاسىبي اتبەگىلەرىنەن دە ءبىلۋدى ءجون دەپ شەشتىك.
ورالبەك قايسانوۆ، كاسىبي اتبەگى، اسىلتۇقىمدى جىلقى ءوسىرۋشى:
- ۇلتتىق سپورت ويىندارى، ونىڭ ءىشىندە ات سپورتى دامىعان سايىن جىلقىعا دەگەن كوزقاراس تا وزگەرىپ كەلەدى. الايدا جارىسقا باپتاپ ات شىعارعان بىزدەر ءالى كۇنگە دەيىن ىشتەگى توي-تومالاق بولماسا، رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق الامان بايگەگە اعىلشىن مەن ءتۇرىكمەننىڭ، سونداي-اق اراب جىلقىلارىن شىعارۋعا ءماجبۇرمىز. ويتكەنى قازاق جىلقىسى، راسىندا دا، اعىلشىن مەن اراب جىلقىلارىنىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي قالدى. ماسەلەن، مەنىڭ تازا قاندى اعىلشىن تۇقىمدى «بوتاگوز» اتتى تۇلپارىم بىرنەشە مارتە رەسپۋبليكالىق بىرىنشىلىكتەردە ءبايگەنىڭ باسى بولىپ كەلدى. ءتىپتى قانشا رەت ات جارىسىنا بارسام دا، جۇلدە العان قازاقى جىلقى تۇقىمىن وكىنىشكە وراي كورگەن ەمەسپىن.
سوندا بۇل قازاق جىلقىسى شىنىمەن بايگەگە جارامايتىندىعىن كورسەتە مە؟ الدە ءالى دە بولسا قازاق جىلقىسىنا كوڭىل بولە الماي كەلەمىز بە؟! بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، اقالتەكە تۇقىمىن الەمگە تانىتقان تۇرىكمەنستاندا جىلقىنىڭ اسىلتۇقىمدى بولۋىنا، ونىڭ ۇساقتالىپ كەتپەۋىنە باسا كوڭىل بولىنەدى ەكەن. ءتىپتى وندا ارنايى وسى ماقساتتى كوزدەيتىن جىلقى مينيسترلىگىنىڭ بولۋى دا وسىنى ايعاقتاسا كەرەك.
قازاق جىلقىسى ماستەك بولىپ، اۋىلدا اربا سۇيرەپ جۇرە بەرگەنىن كورگەندە، شىنىمەن دە، كوڭىلدى قىجىل بيلەيتىنى راس. سوندىقتان دا تارازى باسىن تەڭەستىرىپ، جىلقىنىڭ ەتى مەن ءسۇتىن عانا ەمەس، ونىڭ جۇيرىكتىگى مەن توزىمدىلىگىن دۇنيەگە تانىتا بىلسەك، بۇل قازاقتىڭ اتىن الەمگە پاش ەتەتىن تاعى ءبىر تاماشا مۇمكىندىك بولماس پا ەدى؟! ارينە، بۇل ىسكە ۋاقىت قاجەت. سوندىقتان دا ۋاقىتتى باعالاپ، جىلقى مىنەزدى ەكەندىگىمىز شىندىق بولسا، قازاقى تۇقىمدى جىلقىنى باپتاۋدا قاپى قالمايىق!
«الاش ايناسى»، 11 ءساۋىر 2012
