Дархан  Қыдырәлі, Түркі кеңесі Бас хатшысының орынбасары:

Жақында ғана Түркияда Қазақстанның бастамасымен құрылған Түркі кеңесінің Туы көтеріледі. Осыған орай, Түркі кеңесі Бас хатшысының орынбасары Дархан Қыдырәлі мырзамен әңгімелескен едік.

«Ұлт Times»: - Дархан Қуандықұлы, Кеңестің туын көтердіңіздер құтты болсын!

Дархан Қыдырәлі: - Рахмет. Иә, Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Түркия Президенті А.Гүлді Кеңестің көк байрағын көтеріп, ғимаратымызды ресми түрде ашты. Былайша айтқанда, Стамбул көгінде түгел болған төртеудің туы тігіліп жатыр. Сонымен қатар, Кеңестің кеңсесінде мүше елдердің де тулары ресми түрде көтерілді. Енді Стамбулда Қазақстанның туы тұрақты желбірейтін тағы бір мекеме бар деп айтуға болады.

«Ұлт Times»: - Туларыңыз көк түсті екен, бұған не себеп болды?

Дархан  Қыдырәлі, Түркі кеңесі Бас хатшысының орынбасары:

Жақында ғана Түркияда Қазақстанның бастамасымен құрылған Түркі кеңесінің Туы көтеріледі. Осыған орай, Түркі кеңесі Бас хатшысының орынбасары Дархан Қыдырәлі мырзамен әңгімелескен едік.

«Ұлт Times»: - Дархан Қуандықұлы, Кеңестің туын көтердіңіздер құтты болсын!

Дархан Қыдырәлі: - Рахмет. Иә, Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Түркия Президенті А.Гүлді Кеңестің көк байрағын көтеріп, ғимаратымызды ресми түрде ашты. Былайша айтқанда, Стамбул көгінде түгел болған төртеудің туы тігіліп жатыр. Сонымен қатар, Кеңестің кеңсесінде мүше елдердің де тулары ресми түрде көтерілді. Енді Стамбулда Қазақстанның туы тұрақты желбірейтін тағы бір мекеме бар деп айтуға болады.

«Ұлт Times»: - Туларыңыз көк түсті екен, бұған не себеп болды?

Дархан Қыдырәлі: - Жалпы, көк байрақ - күллі түркінің рәмізі. Көне түріктер де өздерін сондықтан көктен тараған көк түріктерміз деп атаған. Оның үстіне, көк - Қазақстан байрағының түсі. Қазақстан - Кеңесте жетекші ел, Елбасы да Кеңестің құрушысы. Осыған байланысты тудың түсіне мүше мемлекеттер қарсылық танытқан жоқ. Көк туда күн орналасқан, бұл - Қазақстан мен Қырғыз Республикасының туынан алынды. Оның ортасында ай мен жұлдыз бейнеленді, бұл да Түркия мен Әзірбайжан Республикаларының туларынан алынды. Кейбір кісілер «тағы да мүше мемлекеттер енсе, Кеңестің туы өзгере ме?» деп сұрайды. Меніңше, өзгермейді, себебі бұл рәміздер күллі түркілерге ортақ рәміздер. Ол тек төрт елдің ғана байрағынан алынған жоқ, бүкіл түркілердің ортақ символдарын бойына жинақтады деп ойлаймын.

«Ұлт Times»: - Ашылу рәсіміне кімдер қатысты?

Дархан Қыдырәлі: - Ашылу салтанатына екі елдің президенттерінен өзге Кеңеске мүше мемлекеттердің лауазымды тұлғалары, елшілер, дипломаттар, зиялы қауым өкілдері, түркі әлеміне еңбегі сіңген, түркі жұртының тарихы мен мәдениетін зерттеп жүрген көрнекті ғалымдар мен журналист-қаламгерлер қатысты. Жалпы, біз 3 қазан күні арнайы шара өткізуді жоспарлағанбыз. Дегенмен, бұл салтанатты рәсім Қазақстан Президентінің Түркия Республикасына жасаған ресми сапарына орайластырылды.

«Ұлт Times»: - Кеңестің құрылғанына 3 қазан күні үш жыл толыпты. Тарихына қысқаша тоқтала кетесіз бе?

Дархан Қыдырәлі: - Иә, 3 қазан күнін Кеңестің туған күні деуге болады. Кеңестің 2009 жылы 3 қазанда Нахчыван келісімі негізінде құрылғанын білесіз. Сондықтан 2010 жылы Стамбулда қабылданған Декларация бойынша бұл күн түркі әлемінің ортақ мерекесі деп жарияланған. Өзіңіз білесіз, кез-келген тарихи қадамның алғышарттары болады. Түркі кеңесінің тамыры да түркі елдері, соның ішінде Қазақ жұрты тәуелсіздік алған тоқсаныншы жылдарға барып тіреледі. Алғаш бұл идеяны марқұм Тұрғыт Өзал көтерген еді. Дегенмен, әлі еңсе тіктеп үлгермеген, халықаралық деңгейде танылмаған, бұғаналары бекімеген, жас тәуелсіз мемлекеттер мұндай қадамға барған жоқ. Бұдан кейін де әр жылдары түркі мемлекеттерінің Елбасылары бас қосып, уақыт талабына қарай ынтымақтасуға қадамдар жасады. Нәтижесінде 2009 жылы Түркі кеңесі құрылды. Оның орталығы Стамбулда жұмыс істейтін болып келісілді. Бүгінде Түркі кеңесіне Түркия, Қырғызстан, Әзірбайжан және Қазақстан мүше. Уақыт өткен сайын бұл Кеңестің алдындағы міндеті мен мақсаты ұлғайып келеді.

«Ұлт Times»: - Бішкек саммиті Кеңес жұмысына қандай өзгеріс әкелді?

Дархан Қыдырәлі: - Бішкек саммитінде көптеген маңызды құжаттарға қол қойылды. Солардың бірі - Түркі академиясына халықаралық мәртебе беру туралы келісім болды. Түркі академиясы түркі интеграциясындағы негізгі құрылымдардың бірі деп ойлаймын. Ол түркі халықтары арасындағы тамырластықты, бауырластықты ғылыми тұрғыда негіздеп, бүкіл түрік елдеріндегі ғылыми жұмыстарды жүйелеп, осы байланысты дамытатын үлкен құрылымға айналады деген үміттеміз. Жалпы тарихи сананы қалыптастыру үшін түркі әлеміндегі туыстықты ғылыми негіздеу маңызды болса, сол міндет Түркі академиясына жүктелген.

«Ұлт Times»: - Енді «халықаралық» деген статус алған Түркі академиясы басқаша жұмыс істей ме?

Дархан Қыдырәлі: - Келісім бойынша Кеңеске мүше төрт мемлекет қаржыландыратын болады. Онда халықаралық жобалар бойынша жұмыс жасалады. Сондықтан жасайтын жұмысы да өте ауқымды болады деп ойлаймын. Түркі академиясы бүкіл түркі дүниесіне қатысты зерттеулерді үйлестіретін үлкен құрылым болады деп күтілуде. Екінші бір маңызды шешім, Бакуде бүкіл түркі әлеміне ортақ «Мәдени мұра» қоры құрылды. Бұл қордың мақсаты осы түркі әлеміндегі мәдени мұраларды қаржыландыру, «ТҮРКСОЙ» жұмысына, Түркі академиясына қолдау көрсету. Бұл идея да Қазақстан Президенті Нүрсұлтан Назарбаевтан шықты. 2006 жылы Анталияда өткен саммит кезінде Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстанда «Мәдени мұра» бағдарламасы бар екенін айтып, оның жұмысы барысынан мағлұмат берген. Сөйтіп, «осы бағдарламаны түркі әлеміне ортақ бағдарлама ретінде ұйымдастырайық, бұл бізді жақындастырады» деген идея айтқан болатын. Осы бастама қолдау тапты. Өткен жылы Алматыда өткен Саммит кезінде Әзірбайжан Президенті осы қорды Әзірбайжанда құру туралы ойын білдірді. Сөйтіп, бір жылдың ішінде осы қорды құру туралы құжаттар әзірленіп болды да, Бішкекте келісімге қол қойылды. Тағы бір айта кетерлік жайт, Саммиттің алдына бірнеше министрліктің кездесуі болып өткен еді. Онда да маңызды шешімдер қабылданды. Мәселен, мүше мемлекеттердің Білім және ғылым министрлерінің кеңесінде тұрақты комитет құрылды, университеттер одағын құру туралы идея қолдау тапты. Осы арқылы ортақ жобаларды бірігіп жасау, дипломдарды тану секілді жұмыстар жүзеге асатын болады.

«Ұлт Times»: - Университтер одағына бізден қанша оқу орны кіріп отыр?

Дархан Қыдырәлі: - Төрт оқу орны. Олар - Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Назарбаев университеті және Қожа Ахмет Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті. Болашақта бұл университеттердің саны артатын болады. Бірақ, одаққа белгілі, беделді, халықаралық рейтингіде орны бар университеттер ғана кіреді. Олардың арасында ортақ портал жұмыс жасайтын болады. Мәселен, бір университетте болған жаңалықты басқа елдегі университеттер біліп отырады. Сол секілді магистранттар, докторанттар алмасып, ұстаздар тәжірибе бөлісуге мүмкіндік алады. Тағы бір жайт - Түркі әлеміне ортақ тарих оқулықтары мен түркі әлеміне ортақ әдебиет оқулықтарын даярлау, оларды пән ретінде оқыта бастау туралы шешім қабылданды. Бұл біздің елдердің рухани туыстығын мойындап, жақындай түсуіне ықпал ететін болады деп ойлаймын.

«Ұлт Times»: - Басқа министрліктер арасындағы байланыс қандай?

Дархан Қыдырәлі: - Жалпы, мүше мемлекеттердің тиісті министрліктері арасында тығыз байланыс орнаған. Сыртқы істер, Экономика, Көлік және тасымалдау, Мәдениет министрліктері арасында да түрлі деңгейде жиындар өтті. Мәселен, Мәдениет министрліктері өкілдері бас қосқан алқалы жиында Түркі кеңесіне мүше мемлекеттердің Жазушылар одағын құру идеясы көтерілді. Қазір Жазушылардың одақтары бұл идеяны қолдап отыр. Алайда, бір байқағаным, Қырғызстан, Әзірбайжан, Түркия елдеріндегі Жазушылар одағында үлкен ғимарат жоқ екен. Оларда жалпы жазушылардың ортақ бас қосатын орны да сақталмаған. Сондықтан Түркі әлеміне ортақ жазушылар одағы құрылып жатса, оның орталығы Қазақстан Жазушылар одағы болуы әбден мүмкін деп ойлаймын.

«Ұлт Times»: - Бұл одақ құрылса қаламгерлер қауымына қандай серпін болуы мүмкін?

Дархан Қыдырәлі: - Әрине, Кеңеске мүше елдер арасында алыс-беріс, ортақ құндылықтар пайда болуы мүмкін. Бір елдің туындылары екінші бір елдің тіліне аударылып, насихатталады. Шын мәнінде 200 миллионнан астам оқырман аудиториясы бар түркі әлемі қазақ жазушыларының да әлемге кеңінен танылуына жол ашады. Біз өз қазанымызда өзіміз қайнамай, сыртқа шығатын боламыз. Мәселен, бір ғана Түркияның өзінде 70 миллионнан астам халық бар. Аударма арқылы біздің жазушылардың туындылары сол оқырманға жететін болса, ол үлкен жақсылықтың нышаны. Оның сыртында, әлбетте, түркі әлеміндегі драматургия, балалар әдебиеті деген сияқты келелі тақырыптарда семинарлар, симпозиумдар, басқосулар ұйымдастырылып тұратын шығар деп ойлаймын. Сонымен қатар, ортақ сериалдар түсіру, ортақ мультфильмдер шығару, ортақ телеарна құру идеялары да айтылып жатыр. Ол енді алдағы уақыттың еншісінде.

«Ұлт Times»: - Түркі кеңесіне мүше болуға ынта білдіріп отырған елдер бар ма?

Дархан Қыдырәлі: - Түрікменстанның, бейтарап ұстанымы бар екенін өзіңіз білесіз. Дегенмен, бұл елдің лауазымды тұлғалары кейде Саммитке қатысып тұрады. Мәселен, биылғы саммитке Түрікменстан ғылымдар академиясының президенті келіп қатысты. Бұл олардың Түркі академиясына да қолдау білдіретінін көрсетеді. Негізінде Түрікменстан да, Өзбекстан да ТҮРКСОЙ-ға мүше елдер. Демек, бұл елдер Түркі кеңесінің мәдени, ағарту, білім салаларынан сырт қалмайды деген сөз.

«Ұлт Times»: - Ресейдің құрамында да түркі халықтары аз емес. Сіздер қызмет барысында оларды қамти аласыздар ма?

Дархан Қыдырәлі: - Түркі кеңесі тек тәуелсіз түркітілдес елдермен шектеледі. Өйткені, Нахичеван келісімінде бұл мәселе айқын көрсетілген. Екіншіден, автономиялық республикалар бір мемлекеттің құрамында болғандықтан, Түркі кеңесі бір мемлекеттің ішкі істеріне араласпайды. Бір ұйым ретінде құрылымдарға қарсы жұмыс жасамайды. Түркі халықтарының мәдени, рухани мәселеріне қатысты қызмет ететін ТҮРКСОЙ бар. Түркі кеңесі күллі түркінің тағдырына қатысты мәселеде 20 жылдық тарихы бар, бүгінде үлкен істер атқарып жатқан осы ТҮРКСОЙ-ға қолдау білдіреді.

«Ұлт Times»: - Түркі кеңесінің жақын арада жүзеге асыратын қандай жоспарлары бар?

Дархан Қыдырәлі: - Бірінші кезекте, әрине, Бішкек саммитінде қабылданған шешімдерді жүзеге асыру міндеті тұр. Сонымен қатар, келесі жылы Әзірбайжанда өтетін саммитке дайындық жұмыстарын жүргізеді. Олардың арасында тағы да тиісті министрліктердің кеңесі өтеді. Биыл қабылданған келісімдердің ратификациялануына ықпал ететін болады. Оның сыртында бәлкім су проблемасы төңірегінде осы түркі елдерінің арасындағы ынтымақтастыққа ықпал ететін жиындар өтуі мүмкін. Сонымен бірге, көлік тасымалы мәселесі бойынша кеңес өтуі мүмкін.

«Ұлт Times»: - Әңгімеңізден байқағанымыз, түркі халықтары тарихи тамырластығын айшықтай түсуге ұмтылып отыр. Ал, соңғы кезде айтылып жүргендей түркі халықтарына ортақ тіл қалыптастыру мәселесі назарға алына ма?

Дархан Қыдырәлі: - Жалпы, ортақ тіл мәселесін тарихта көтерген тұлғалар бар. Өзіңіз білесіз, Исмайыл Ғаспыралы, өз сөзімен айтқанда «Стамбулдағы балықшы да, Сібірдегі түйеші де түсіне білетін ортақ тіл жасау» үшін «Тәржіман» газетін шығарып, үлкен қызмет атқарды. Тіпті, осы «Тәржіманда» шыққан бір мақалада «болашақта ортақ түрік тілі қалыптасса, ол не Анадолы түркілерінің тілі, яки қазақтардың тілі негізінде қалыптасуы мүмкін» деп жазылған еді. Одан кейін Кеңестер одағы бұл мәселе бойынша жүйелі жұмыс жасады, ұлттардың әдеби тілдері нақты қалыптасты. Менің жеке пікірім, тілдегі түрлілігіміз - біздің үлкен байлығымыз. Тіпті, тілдердің ішіндегі диалектілердің өзі - үлкен қазына. Ал, негізінде, түркі тілдері бір-бірінен аса алшақ жатқан жоқ. Құлақ үйренісе келе, түбір сөзге ден қойса, бауырлас, тамырлас жұрт бір-бірін түсіне кетеді.

«Ұлт Times»: - Ал, ортақ әліпби мәселесі көтерілді ме?

Дархан Қыдырәлі: - Қазір Түркия, Әзірбайжан, Түрікменстан, Өзбекстан - латын әліпбиіне көшкен. Дегенмен, олардың арасында бірізділік жоқ. Мәселен, Өзбекстандағы латын әліпбиінде кейбір дыбыстар екі таңбамен берілсе, Түркияда дыбыс таңба үстіне нүктелер қою арқылы түрленеді. Түрікменстан мен Әзірбайжанда да кейбір ерекшеліктер бар. Дегенмен, жалпы бұл елдердегі әліпбилер негізі бір болғандықтан, оларды ажыратып, оқу қиын емес. Сондықтан латын қарпі түркі әлемінің жақындасуына қызмет етуі мүмкін.

«Ұлт Times»: - Ғалым ретінде жеке пікіріңізді айтыңызшы, Қазақстан латын әліпбиіне көшуі керек пе?

Дархан Қыдырәлі: - Ең әуелі, әліппе, таңба - тек өркениет пен мәдениеттің рәмізі ғана емес, мемлекеттің тәуелсіздігін де білдіретін айрықша символ іспетті. Ол мемлекеттің өз жолы, өз таңдауы жүзеге асып отырғанын көрсетеді. Біздің елдің де өзіндік әліппесі, тасқа басылған таңбасы болған. Кеше ғана арамыздан айрылған академик, марқұм ұстазымыз Аманжолов ағай түркі жазуының тек түркілерге ғана тән жазу болғанын дәлелдеген еді. Латын таңбасы бүгінде жаһандық қолданысқа ие болуда, сондықтан ол қазақ халқының әлемдік үрдіске араласуына да үлкен серпін береді. Қазіргі қаріппен қоғам екіге жарылып отыр. Мәселен, қазақ тілінде «Мәскеу», «Қарағанды» деп жазсақ, орыс тілінде «Москва», «Караганда» деп жазып жүрміз. Ал латын қарпі арқылы емлені қазақшаландырсақ, бұл мәселе де бірізге түсер еді. Бұл ел азаматтарының қазақ тілін тезірек үйренуіне де өз септігін тигізер еді. Сондықтан әліппе ауыстыру бір жағынан сананы сілкіндіріп, қоғамды біріктіріп, ел тәуелсіздігін нығайтса, екінші жағынан жаһан жұртшылығымен байланысын да арттыра түседі. Бірақ бұл терең зерттеуді, ерекше елеп-екшеуді қажет ететін үрдіс. Сондықтан бұл мәселемен Түркі академиясының төңірегінде топтасқан тілші ғалымдар жіті айналысып жатыр деп ойлаймын.

«Ұлт Times»: - Түркістанды Мағжан ақын «Ер Түріктің бесігі» деп атап кетсе, Астана қазір түркі әлемінің мәдени астанасы аталып отыр. Еуразиялық кеңістік құру идеясын жүзеге асыруға түрткі болып отырған Астананың түркі әлемі үшін маңызы қандай?

Дархан Қыдырәлі: - Түркі кеңесі де Еуразиялық интеграцияның бір бөлшегі. Өйткені, Еуразия дегеннің өзі - түркілік кеңістік. Түркі мәдениетінсіз, түркілік санасыз, түркі тарихынсыз Еуразия кеңістігін елестету мүмкін емес.Ежелгі түркілер, сақтар мен скифтер, ғұндар мен қыпшақтар Еуразияның ен даласын еркін қоныстанған. Бүгінгі түсінікпен алғанда, Алтын Орданы да Еуразиялық мемлекет деп атауға болады. Біздіңше, Шыңғысхан идеялық тұрғыда ұлы түркілік идеяны көтеріп, қос мұхиттың арасын мекендеген халықтың жадындағы тарихи сананы қайта жаңғыртқан. Мұнда тарихи сабақтастық жатыр. Елбасымыздың елордада «Мәңгілік ел» қақпасын орнатып, бұл жерді Еуразия кеңістігінің орталығы деп атап отырғаны да сондықтан деп ойлаймын.

«Ұлт Times»: - Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен Нәзира Байырбек

«Ұлт Times» газеті