немесе Ибн Батута саяхаты жайлы шындық

Араб саяхатшысы Ибн Батутаның XIV ғасырда Алтын Орда империясы аймағына жасаған саяхаты жайындағы шындықты қолда бар қазақша, орысша аудармаларды өзара салыстыра отырып анықтауды ары қарай жалғастырсақ.

«Я наслышался о городе Булгаре и захотел отправиться туда, чтобы взглянуть на то, что говорится про чрезвычайную краткость ночи в нем, а также про кратковременность дня в противоположное время года. Между ним и ставкою султана был десяток пути. Я попросил у него проводника туда и он отправил со мною такого, который довез меня туда и привез меня обратно к нему. Прибыл я туда в рамазан и, помолившись на закате солнца, мы разговелись. Сделан был призыв к вечерней молитве во время нашего розговенья. Мы совершили ее, да молитвы теравих, шаф и витр, а вслед за тем занялась и заря. Также короток день в нем в период краткости его. Пробыл я там три дня. Захотелось мне пробраться в страну мрака. Вход в нее через Булгар и между ними 40 дней пути. Потом я отказался от этого вследствие больших хлопот на это и малой пользы). Путешествие туда совершается не иначе, как на маленьких повозках, которые возят большие собаки, ибо в этой пустыне лед, на котором не держатся ни ноги человеческие, ни копыта скотины; у собак же когти и ноги их держатся на льду» – «Париждік нұсқа».

«Наслышавшись о городе Булгаре, я пожелал его видеть и поверить рассказы о чрезвычайной краткости его ночей в одно время года, и обратно дней в другое время. От султанского табора до Булгара около десяти дней пути. Я просил Султана дать мне проводника, и он милостиво согласился. Действительно, я видел в Булгаре, что, когда там прочитают молитву захождения солнечного в месяце рамадане, уже наступает время вечерней молитвы, и так далее, и наоборот в другое время. Я пробыл в Булгаре три дня, и возвратился к Султану. В Булгаре рассказывали мне о земле мрака, и возбудили было большое желание посетить ее. Расстояния до нее сорок дней езды, но меня уговорили не ездить, представляя опасности и бесполезность путешествия. Слышал я, что ездят туда на маленьких санях, запряженных собаками, ибо дороги покрыты льдом, по которому скользит человеческая нога и конское копыто, и только собаки могут держаться» – «Лондондық нұсқа».

Ресей зерттеушісі Мурад Аджи қазіргі Москва қаласында (Кремль аумағында) шығыстық жазулары бар белгісіз ескі екі храм барын жазған. Ал араб тарихшысы Әл Масуди Х ғасырда Бұлғар қаласында сәулетті мешіт болғанын көрсетеді. Ол аймақтың климаты жайлы ақпаратта жылдың кей мезгілінде күннің батуы мен қайта шығуының арасы 6 сағат 50 минут шамасында екені (сонда құптан намазы мен таң намазы арасы 4 сағат болғаны), кей мезгілде күндіздің де осылайша өте қысқа болатыны анық мәлімделген [8]. Москва патшалығын орнатқан династия әуелде Киев княздігін билеген Рюрик (Бюрик) әулетінен тарайды. Оларды еуропалықтар «Варяг» дейді және Ресей патшаларының билік символы болған Монамах тәжі – кәдімгі қазақы бөрік және ондай көне бөріктер Қырым музейлерінде жеткілікті көрінеді. Еуразияны ертеден билеген Ас династиясы (Асылұя тайпасы) жайлы, олардың Қырымдағы урус-сакалбан елін билеген тобы әуелде Сұрбөріас, кейін қысқаша Бөрі деп аталғанын және кейін славян-болгарлар көпше түрде «бюри-ки» дегендіктен атаулары «Бөрік» болып өзгергенін осы уақытқа дейінгі жазбаларымызда жеткізгенбіз. Ресей империясы олардың түркітілді жазбаларын «древнерусские» етіп өзгерткенде (8а), «Бөрік» атауын «Рюрик» деп бұрмалаған. Ал Хазар қағанатында ариси елінің Куа әулеті бас уәзірлікті иеленді, ал урус-сакалбан елінің бір бөлігі хазар патшасына қызмет еткен (8б). Урус елінің дұрыс атауы арыс екені туралы Арыс (арицы) елі жайлы жазған мақаламызда тоқталған болатынбыз. Яғни, Хазар қағанатының әскері болған ариси елі мен сол жерді мекен еткен урус (рус) тайпаларының арғы тегінің бір-бірімен туыс болғанын байқауға болады. Хазар қағанаты шамамен X ғасыр соңында жойылғаны мәлім, ал Киев княздігі XI ғасырда тарих сахынасына шықты. Қысқарта айтқанда, Хазар қағанатындағы бас уәзір лауазымы келісім бойынша ариси елінің Куа әулетіне тиесілі болған. XI ғасырдағы Киев княздігі араб жазбаларында «Куаб» деп көрсетілген. Демек, Куаб қаласы деген атау Хазар қағанатында бас уәзірлікті иеленген Куа руымен байланысты пайда болуы мүмкін. Өйткені, Киев княздігін урус пен чорноклобук одағы билегені мәлім. Урус пен чорноклобук дегеніміз XI ғасырда Тбилисиден қуылған қарапапах тобы мен Хазар қағанаты жойылған соң, сол мекенге барған урус тобы. Сонымен қатар Киевтегі «хазар қақпасы» мен ол жерден табылған хазарлық еврей жазбалары Хазар қағанатын билеген еврейлер де Куаб (Киев) қаласынан пана тапқанын айғақтайды. Демек, Киев княздігін билеген, кейін Москва патшалығын орнатқан – Бөрік династиясының Куа деген руы, ал олардың сенімді тірегі Урус елі! Урус елінің арғы тегі Қырымнан шыққан халық болып табылады.

Ибн Батута заманында, ХIV ғасырда ішкі Ресейдегі бұлғарлар мұсылман болды, олардың X ғасырдан Ислам дінінде екенін арап тарихшысы Әл Масуди көрсетеді (8в). Ибн Батута заманында Бұлғар елінің Алтын орда құрамында екенін көреміз. Ол заманда Москва княздігі тұрмақ, Москва атауы да болмаған. Тіпті, ол аймақта христиан дінді Қырым елі де, Куа адамдары да мекендеген емес. Ит жеккен шаналары бар алыстағы қараңғы елден хабардар бар Ибн Батутаның мұсылман бұлғар елін билейтін христиан тобы бар екенін білмеуі ақылға симайды. Білсе, сөзсіз еңбектерінде жазып қалдырар еді. Бюрик-Рюрик династиясы ол кезде қазіргі Беларусия аймағындағы урус елін басқаруы мүмкін, олар түркітілді католиктер болған (беларустар әуелде ХІІІ ғасырда католик болғаны айтылады). Рус тайпасы – Қырымды мекендеген [9] түркітілділер, олардың түркітілді және католик дінді болғанын ХІІІ ғасырдың соңында жазылған «Кодекс Куманикус» жазбасы растайды [10]. Билеуші болғандықтан оларды «ақ рус» деп атаған. Кейін православяны қабылдап, болгарлық шіркеу тіліне көшкенде (славяндалғанда), «белорус» ұлты болып қалыптасты. Олар Алтын орда ыдыраған ХV ғасырда ғана бұлғарларды бағындырып, Бұлғар қаласына орныққан. Арғы түбі қырымдық болғандықтан, олардың орныққан мекендерін бұлғарлар «Қырымел» деп, ал басшыларын ру атауымен «Куа» деп атады. Олар христиан болғандықтан, шарап ішуді дәстүрге айналдырды. Сондықтан бұлғарлар оларды «мас куа» деп атап кетіп, осыдан «Москва» атауы қалыптасқан деп тұжырымдаймыз. Ибн Батута ХIV ғасырда «түні аса қысқа» Бұлғар қаласында болып, ондағы мешітте намазын оқыды, ол ешқандай орыс немесе славян адамдарын көргенін жазбайды.

Демек Маскуа атауы да, Москва патшалығы да тек ХV ғасырда ғана пайда болды (ХIV ғасырдағы Ибн Батута заманында ол Бұлғар деген қала еді). ХV ғасырда Бұлғар елі билігіне келіп Маскуа патшалығын орнатқан урустар өз атауларын бұлғар елінің әскери ұраны еткен. «Урраас» деп атойлап ұран шақырған бұлғар елін қазақтар сол заманнан «орыс» деп атап кеткен. Орыстардың «ура» деген баршаға белгілі әскери ұраны соның айғағы деп білеміз. Кейін ХVІ ғасырда бұлғар-орыстар шоқынып шіркеу тіліне көшкенде (славяндалғанда) «орыс» атауын бұрмалап, өздерін «рос» деп атаған және мемлекеттері сол себептен Россия болып орнықты. Қазіргі христиан дінді, славян тілді орыс халқы ХIV ғасырда мұсылман дінді әрі түркі тілді бұлғар елі екенін Ибн Батута жазбасы мен оған дейінгі Әл Масуди, Ибн әл Асир жазбалары деректері дәлелдейді. Ондағы деректер Ресей тарихының толық жалған екенін паш етеді. Сондықтан Ресей мен Кеңестік империя аталған жазбаларды сенімсіз етіп көрсетуге ұмтылды және барынша елемеуге тырысты, тіпті тарихи жазбалар каталогына енгізбеді.

Біз көрсеткен Белая горка (Бештаг) мен Москва (Бұлғар) арасы салт атты адамға шамамен он күндік жер. Орыстар Бұлғар қаласы аймағы деп қазіргі Татарстан жерін көрсетеді, Белая горка (Бештаг) мен Татарстан аймағы арасы салт аттыға шамамен кем дегенде 20 күндік жер екені қартадан байқалады. Яғни, Ибн Батута көрген Бұлғар қаласы – қазіргі Москва, ол Бұлғар елінің астанасы болғандықтан «Бұлғар» деп аталған. Ибн Батутаның «қараңғы ел» деп отырғаны ит жеккен шаналары бар ел ненец, коми халықтарының ата мекені болған қазіргі Архангельск облысы аймағы екені түсінікті.

Қорытынды: Ибн Батута Бештаудан (Белая горка) он күнде Бұлғар (Москва) қаласына жеткен. Сол жердің мешітінде намазға қатысқан, аса қызықса да алыс, әрі жолы қиын болғандықтан «қараңғы елге» (ненец, коми этностары мекендеген Архангельск облысы аймағы) барудан бас тартқан. Ол Бұлғар қаласында үш күн болып, Өзбек хан отырған өлкеге (Бештаг-Белая горка) қайтып оралған.

«Вернулся я из города Булгара с эмиром, которого султан отрядил вместе со мною, и застал я ставку султана в местности, известной под именем Бишдаг. Это было 28 рамазана. Я присутствовал с ним при праздничном богослужении. Когда праздник кончился, то мы отправились в путь с султаном и со ставкою и прибыли к городу Хаджитархану. Город этот получил название свое от тюркского хаджи, одного из благочестивцев, поселившегося в этом месте. Султан отдал ему это место беспошлинно, и оно стало деревней; потом оно увеличилось и сделалось городом. Это один из лучших городов, с большими базарами, построенный на реке Итиле, которая одна из больших рек мира. Султан остается здесь до тех пор, пока усиливается стужа и эта река замерзает. Потом он приказывает жителям этого края привезти тысяч возов соломы, которые они кладут на лед, сплотившийся на реке. По этой реке и соединенным с нею водам ездят в арбах на расстоянии 3 дней пути. Часто по ней проходят караваны, не смотря на конец зимней поры, но тонут и погибают» – «Париждік нұсқа».

«Я воротился в табор султанский 28-го рамадана, и отправился потом за Султаном до Астрахани, одного из подвластных ему городов. Он стоит на берегу реки Этель, одной из величайших рек в мире» – «Лондондық нұсқа»

Ресей ғалымдары: «Ибн Батута Бұлғар қаласына Хаджтархан (Астрахан) қаласынан аттанған тәрізді» деп өрескел бұрмалайды. Осылайша «Бұлғар қаласы қазіргі Волгоград маңында орналасқан және ол аймақта ертеде Волжская Булгария мемлекеті болған» дейтін жалған тұжырымдарына қосымша дәлел іздейді. Олар «Ибн Батута Бұлғарға барған жолында Орал тауындағы Рус елін көрсетті» деген өтіріктерін де қосады. Осылайша «Рус халқы, яғни орыстар Ресейді ертеден мекендеген» деген қисынсыз тұжырымдарына араб ғалымы жазбасын куә етуге тырысады.

Ибн Батута өзінің Бештагтан Бұлғарға аттанғанын, сосын қайтадан сол Бештагқа оралғанын анық жазған және сол сапарында рус деген тайпа немесе ұлт кездесетінін көрсетпеген. Ибн Батута қалдырған деректерге сәйкес, Рус елі таулы жерде, мүлде басқа аймақта – Солтүстік Кавказ тауында отырған.

Қорытынды: Ибн Батута Бұлғар (Москва) қаласынан Бештауға (Белая горка) қайтып келген және осы жерден хан ордасымен бірге Хажтұрған (Астрахан) қаласына барған. Тарихшы «Хажтұрған» атауы ол жерді бір сыйлы мұсылман қажы тұрғандықтан пайда болғанын, кейін ол ауылға, сосын үлкен қалаға айналғанын баяндайды. Оның жай ауылдан үлкен қалаға айналуы Мұхаммед Өзбек хан заманына дейін орын алғаны түсінікті. Осы деректің өзі Алтын орда аймағында ислам діні ертеден орныққанын дәлелдейді. Яғни, «Алтын ордада ислам діні Өзбек хан заманында келді» деген орыс зиялыларының тұжырымы жалған. Ибн Батута жазбасы Мұхаммед Өзбек хан Еділ өзенінің қатуын осы Хажтұрған (Астрахан) қаласында күтетінін, өзен қатқан соң оған сабан төсеп жол жасайтынын, одан қыста керуендер де өтетінін мәлімдейді. Осы деректен Мұхаммед Өзбек ханның мұз қатқанша Хажтұрғанда (Астраханда) отырып, мұз қатқан соң сабан төселген жол арқылы ел астанасы Ақсарай қаласына жететінін байқаймыз.

Қосымшалар:

[8] Москва – Этимология гидронима Москва точно не установлена. Археологические раскопки, проведённые в районе Кремля, свидетельствуют, что к концу XI века там уже существовало поселение, защищённое валом и рвом. Географическим положением Москвы обусловлена продолжительность дня в течение года. Она колеблется от 7 часов 00 минут 22 декабря до 17 часов 34 минут 22 июня. В старой части Москвы, вследствие её более северного положения, летом световой день чуть дольше, чем на присоединённых территориях, а зимой – короче. Вблизи дня летнего солнцестояния (22 июня), солнце не опускается ниже −12°. Таким образом, астрономическая ночь (высота солнца меньше −18°) не наступает. Тем не менее такого освещения недостаточно для нормальной жизнедеятельности человека, потому что астрономические сумерки (высота Солнца от −12° до −18°) неотличимы от ночи, поэтому улицы нуждаются в искусственном освещении, и считается, что так называемых белых ночей в Москве нет, хотя небо остаётся тёмно-синим, а не чёрным, как, например, на юге России. Неполные ночи на широте Москвы длятся с 6 мая по 8 августа, 95 суток в году солнце не опускается ниже −18°, и полной ночи не наступает.

[8а] Ал Масуди «История Ширвана и Ал Баба» – Что касается язычников в государстве, то среди разрядов их находятся сакалиба и русы, которые живут на одной стороне этого города. Русы и сакалиба, которые, как мы уже говорили, язычники, служат в войске царя и являются его слугами. Они известны в городе как арсийа, и они являются переселенцами из окрестностей Хорезма. Они остались в его владениях на определенных условиях, одним из которых было то, что они будут открыто исповедовать свою веру, иметь мечети и призыв к молитве; также, что должность царского вазира будет сохраняться за ними, как и в настоящее время вазиром является один из них, Ахмад бин Куйа;».

[8б] "Игорь полкі туралы сөз" - ХVІ ғасырда қайта өңделіп боялған, ХІІ

ғасырдың оқиғаларын бейнелейтін ескі әрі әбден тозған картина. "Сөз" екінші мәрте ХVІІІ ғасырда қайта өңделу кезеңінен өтті.

("АЗиЯ"/ Олжас Сүлейменов)

[9] Ал Масуди «История Ширвана и Ал Баба» – В верхней части хазарской реки есть проток, вливающийся в залив моря Нитас – море русов, по которому не плавают другие, и они обосновались на одном из его берегов. Русы состоят из многочисленных племен разного рода. Среди них есть купцы, которые постоянно ездят к царю бургар. Город Бургар стоит на берегу Майтаса, и я полагаю, что этот народ живет в Седьмом климате. Они род тюрков, и караваны постоянно ходят от них в Хорезм, что в хорасанской земле, и из Хорезма к ним;. В настоящее время, когда идет 332/943 год, бургарский царь мусульманин; он принял ислам в дни Муктадира-Биллаха после 310/922 года, когда он во сне увидел видение. Его сын уже раньше совершил паломничество, достиг Багдада и привез с собой для Муктадира знамя, савад и дань. У бургар есть соборная мечеть...  В стране бургар в течение части года ночи чрезвычайно коротки. Некоторые из них говорят, что человек не успеет сварить горшок, как настает утро.

[10] Кодекс Куманикус – известный письменный памятник куманского языка начала XIV века (1303 г.), единственный список которого хранится в библиотеке собора Святого Марка в Венеции. «Кодекс» был написан в 1303 г. в Крыму, поэтому в языке этой книги сильно огузское влияние южно-крымского тюркского диалекта. Для передачи кыпчакского языка составители использовали латинскую графику.

[11] Аварцы – мусульмане-сунниты шафиитского толка. В горах Аварии до сих пор сохранились развалины христианских храмов и часовен.  Сарир – аварское средневековое государство в горном Дагестане, существовавшее с VI по XI вв. Правители исповедовали христианство. Столицей являлся город Хунзах, идентифицируемый с современным аулом Хунзах (в переводе с аварского «У хунов»). А нынешней Армении тогда существовал Государство Шаддадидов. В 1020-ые годы его правители заключили союз с Русами, прибывщими в Азербайжан на своих короблях, и с их помощью захватили Байлакан. В 1032 году Мстислав Тмутараканьский, совершая свой рейд по Кавказу, стал врагом для Сарира, так как эмир Дербента Мансур, который был в состоянии войны с ним, был женат на дочери Сарирского царя. Последнее упоминание о Серире относится к 1067 году. На территории Серира образовалось несколько вольных обществ, а на территории нынешнего Хунзахского района образовалось Аварское нуцальство. В родословной аварских нуцалов в исторической хронике Мухаммеда Рафи «Тарихи Дагестан» первым в длинном перечне предков хана Саратана назван Арскан. Там же: «Султаны Авара, которые из рода султанов урус».  Также писарь Имама Шамиля Хаджи али Нахибаши из с. Чох, указывал, что хунзахские правители – это пришельцы с Севера из племени «руссов».  При Суракате установился порядок престолонаследия, согласно которому на троне никто не имел право восседать, кроме его наследников по мужской и женской линии. В случае прекращения рода, престол должен был наследовать кто-то из рус, грузин или армян. Суракат стал главным врагом для Шейха Ахмада. Ахмаду удалось изгнать Сураката из Нуцальства. Сын Сураката, Байар, пытался вернуть трон, но получил отпор от Арабов. Лишь только его сын уже в пожилом возрасте вернул трон предков. благодаря Монголам. Мухаммед Рафи пишет о заключённом союзе между монголами и аварцами – «такой союз был основан на дружбе, согласии и братстве», подкреплённом к тому же и узами династических браков. По мнению современного исследователя Мурада Магомедова, правители Золотой Орды способствовали расширению границ Аварии, возложив на неё роль сборщика дани с многочисленных покорённых на Кавказе народов: «Изначально установившиеся мирные взаимоотношения между монголами и Аварией могут быть связаны и с исторической памятью монголов. Они, очевидно, имели информацию о воинственном Аварском каганате, сложившемся в IV в. на древней территории Монголии… Возможно, сознание единства прародины двух народов и определило лояльное отношение монголов к аварам, которых они могли воспринять как древних соплеменников, оказавшихся на Кавказе задолго до них… С покровительством монголов, очевидно, следует связывать и отмеченное в источниках резкое расширение границ государства и развитие хозяйственной деятельности в Аварии… Об этом можно судить и из сообщений Хамдуллы Казвини, который отмечает о довольно обширных размерах Аварии в начале XIV в. (протяжённостью якобы в один месяц пути), объединявшей равнинные и горные районы».

[12] Мурад Аджи «Без вечнего синего неба» – Не славяне стояли у власти в Киеве, в том лучше слов убеждают опять же документы. Скажем, текс договора, заключенного в 911году между киевскими князьями и Византией, начинался так: «Мы от роду Русского. Карл, Ингелот, Фарлов, Веремид, Рулав, Гуды, Рауль, Карн, Флелав, Рюар...». Так, кто представлял Русь на переговорах? Кто говорил от имени Руси? Варяги! И спорить тут не надо, пустым будет спор. Позорно согласилась россииская наука с «греческим» крещением Руси в Х веке, хотя на самом деле было католическое крещение.. «Не верите? Вот молитва Руси, ее, как реликвию, читали в Киеве в год 1 500-летнего юбилея города. «Ходай алдында бетен адэм ачык булсын...», что значит «каждый человек должен предстать перед Богом с открытой душой». В Великой степи жили тюрки, не славяне, они основали Киевскую Русь, потом Московскую. Начиная Предчувствую недоумение: на каком языке говорила Московская Русь при Иване Грозном? Отвечаю по тюркски.. Авары были католиками, единственными на Кавказе. Повторяю, авары – что подтверждают их кладбища! – были католиками.

Бекжан Әденұлы

Abai.kz