Әлқиса, қандастарымыздың отанға оралу қарқыны күшеюдің орнына, төмендегені белгілі.

Несін жасырамыз, оған дейін көші-қон атарлықтай жақсы болды. Көп адамдар көші-қонның саябырлағанын К.Мәсімов үкімет басшысы болған кезден болды деп санайды. Өйткені, шетелден көшіп келетін ағайындарға бұл үкімет тәуелсіз Қазақстан тарихында болмаған талаптар қойды немесе көші-қон заңына өзгеріс жасап, төрт жылдан кейін барып оралмандарға азаматтық беру туралы заң қабылдады. Бұл заң қоғамда біраз дау тудырып, кейін қайта өзгертілді. Бірақ содан бері қазақ көші-қоны түзелген жоқ. Түрлі кедергілерге ұшырап келеді.

Алғаш елге оралған қандастарға дайын үй беріп (әрине, бәріне емес), баспанамен қамтамасыз еткені белгілі. Мұны қаламаған жергілікті бірлі-жарымды адамдар болғанын да жоққа шығара алмаспыз. Бұл қалыпты жағдай. Ел болған соң алуан түрлі пікірдің болатыны заңды ғой. Бірақ өздерін қазақтың "жас перісі" ме, әлде "жас бөрісі" ме (қазір нақтылы есімде қалмапты) саннайтын бір топ жас ақын-жазушылар президент Н.Назарбаевқа "Қазақстан үкіметі оралмандарға баспана бере бергенше, бізді де баспанамен қамтамасыз етсін" деген мазмұнда ашық хат жазып өз наразылығын білдірген еді.

"Әпкеме жездем сай" немесе "Ағама жеңгем сай" дегендей, осы аралықта "Жарқын Жаншуақов" деген қаламатпен бізге белгісіз, редакцияға белгілі бір автор пайда болып, ой мен қырға шапқылап, аттан салып, Қытайдан келген оралмандар арасында пәтер алғандар мен кітап шығарғанын сынаған мақалалар "Жас Алашқа" жариялана бастады. Аяқ-астынан сопаң етіп шыға келген белгісіз автордан оралмандар "бұл кім болды екен?" деп тіксініп қалысты.

Кейін мақаланың шын иесі табылды деп естідік, қалай болған күннің
өзінде, өз басым бұл мақаланың авторы жеке адам емес, ұжымдық еңбек болуы мүмкін деген ойда қалдым. Өйткені Жарқын Жаншуақовтың "Қазақстан - қосмекенділердің отаны емес" деген мақаласы осындай ойға еріксіз жетелейді. Шыны керек, бұл мақала маған ұнаған жоқ. Өте тұрпайы, сауатсыз жазылған. Сол себепті мен "Мұрат Шыңғысов" деген бүркеме атпен "Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең - істің бәрі бос" (Абай) деген тақырыппен мақала жазып, "Жас Алашқа" поштамен (электронды поштаман емес) жібергем, өкінішке орай, мақала жарияланбай қалды. Мүмкін, Ж.Жаншуақовтық мақаласы газет ұжымына ұнап, авторды қорғағысы келген шығар, ол жағын итім біпіп пе?

Араға 7 ай салып, жаңадан шыққан респубикалық "Көзқарас" деген газетке бердім, бұл газет мақаланы басты. Менің өз атымды жазбай, қаламатпен жіберген себебім, "Жарқын Жаншуақов" автордың өзі аты-жөні емес, бүркеме ат екенін іштей білгендігім болатын. Енді осы мақаламды өзімнің аты-жөніммен оқырманға ашық жариялауды жөн көрдім.

"Біріңді, қазақ, бірің дос көрмесең - істің бәрі бос"

"Біріңді, қазақ, бірің дос көрмесең - істің бәрі бос" денен ұлы Абайдың бұл тұжырымы бүгінгі күнде де бәрімізге жол сілтер ұрансөз іспетті. Ал, жеке басының өкпесін саяси өреге көтеру азаматқа жараспайтын жат қылық.

"Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды" дегендей, менің ойыма түрткі болып, қолыма қалам алдырып, пікір жазуыма себепші болып отырған - биылғы (2002 жылы) қаңтардың 26 - жұлдызында "Жас Алашта" жарық көрген Жарқын Жаншуақовтың (менің білуімше бұл автордың бүркеме ата) "Қазақстан - қосмекенділердің отаны емес" атты мақаласы.

Өз басым бұл мақалада жазылған нәрселер шындыққа мүлде жанаспайтын, тіпті ақылға да симайтын, алып-қашпа көше өсектері әрі автор тағып отырған қып-қызыл жала деп есептеймін. Өйткені, мақаланың тақырыбына негізделер
болсақ, ықтиярхаты бар, азаматтығы жоқ оралмандар түгел дерлік қосмекенді "отандастар" саналып отыр. Бұл ҚР-ның "Көші-қон туралы"
заңына мүлде қайшы. Президент Н.Ә.Назарбаев 1992 жылы 1 қазанда Дүниежүзі қазақтарының бірінші құрылтайында жасаған баяндамасында: "Дүниежүзіндегі қазақтардың жалғыз ғана Отаны бар, ол - тәуелсіз Қазақстан", - деп айтып, дүниежүзіндегі қазақтар қай елде жүрсе де өзін Қазақстанның өкілі сезінетіндей болуға шақырғаны әлі есімізде. Қос азаматтығы бар адамдар ғана "қосмекенді" есептелмей ме, ал, ықтиярхатпен жүрген қандастар қалай "қосмекенді" болады? Оны автор неге ескермеген?

Өсек, дейтінім, Ж.Жаншуақов: "Келгендердің қоғамдық орны әртүрлі: зиялы да, қарапайым жұмыскерлері де бар. Олардың ортақ аты "оралман" деп аталады. Сонда бұл оралмандардың қайсысына бұрын қамқорлық жасалуы керек деген сұрақ талай басты қатырды", - дейді. Сонда бұл "сұрақ" бізге "жалғыз Ж.Жаншуақовтың басын қатырды ма, жоқ үкіметтің басын қатырды ма?" деген екі ұшты ой тудырады. Әсілінде, Ж.Жаншуақовтың басын емес, үкіметтің басын қатырған болар. Егер шынымен үкіметтің басын қатырған болса, үкіметтің заңды органы - Көші-қон палциясы мен Көші-қон және демография жөніндегі агенттігі осы сөзді айту керек еді.

Бірақ, олар айтпаған, тіпті олардың ойын да тұрмақ санасында жоқ сөзді
Ж.Жаншуақовтың айтатын қандай заңдық құқығы бар?! Сол себепті, мұны Жаншуақовтың "тисе терекке, тимесе бұтаққа тисін" деп айта салған сандырақ сөзі санаймын.

Ең сорақысы, Ж.Жаншуақовтың: "Қытайдан келгендердің жөні бөлек, ондай дейтініміз басқа шетелден (Моңғолиядан, Өзбекстаннан, Түркиядан) келгендер сол елдің азаматтығынан біржолата шығып келеді де, бірден азаматтығын алады. Ал, Қытайдан келгендердің кейбірі бұған баспайды. Қытай азаматы болып Қазақстанда біраз жыл, тіпті, амал болса, өлгенше ықтиярхатпен жүре бергісі келеді. Алғашында Қазақстан бұған да жол берді" дегені. Сонда қалай, сізше болғанда, Қазақстан жол бермеу керек пе?! Бұл халықаралық заңға да қайшы емес пе? Тіпті адам құқығы тапталған болып, Қазақстан да демократия мүлде жоқ болып шықпай ма? Екіншіден, "Отаным, атамекенім" деп келген қандас бауырларымыз өз елінде шалқып жүрмегенде, енді қайда шалқып жүруі керек? Ондай мүмкіндік ала алмаса "Отаным" деген ұғымның не қадір қасиеті қалмақ? Автор Қазақстан мен Қытай екі ел арасында көші-қон келісімінің болмағанын, ондағы қазақтардың Моңғолия, Өзбекстан және Түркия елінен келген қандастар секілді азаматтығынан шығып, елге келген соң Қазақстан азаматтығын бірден алатын мүмкіндік Қытай қазақтарында жоқ екендігін есінен шығарып алған.

Не болмаса одан мүлде хабары жоқ. Ол және "Кейіндеу және бір шешім қабылданып, "тек Қытайдан зейнетақы алатындар ғана ықтиярхатпен жүреді, баспана алуға болады, қалған жай адамдар бірден азаматтық алу керек"
делінді. Әзірше осы шешіммен іс жүргізіп жатыр", - деп Көші-қон полициясының заңды шешімін айтады да, іле-шала ол сөзінен тайып, "Азаматтық алыңдар десе "бізге Қытайдағыдай зейнетақы беріңдер, біз онда қуғын-сүргін көргенбіз" деп сол елдің қызыл үкіметінің сойылын соғып жазған том-том кітабын көрсетеді екен", - дейді. Сонда Көші-қон полициясының шешім шығарғаны несі, "азаматтық алыңдар" деп қыспаққа алғаны несі,
оның үстіне Қытайдан келген зейнеткерлердің бәрі бірдей ақын-жазушы емес қой. Мұның қайсысына сенеміз? "Қызыл үкіметтің сойылын соғып жазған том-том кітаптар бұл жақта оның көкесі болғанын біле тұрып оның несіне қапаланып отырсыз?

Тағы Ж.Жаншуақов: "Сонда Қытайдан зейнетақы алып мұнда жүргендер кімдер? Олар Қазақстанға не мақсатпен келді?", - деп аттан салады. Мұнда жүргендердің кім екенін, олардың не мақсатпен келіп жатқанын тексеріп-анықтайтын ҚР ҰҚК-ті бар ғой. Тіпті оларға "ықтиярхатты" ҰҚК рұқсат еткеннен кейін барып, Көші-қон полициясы береді емес пе. Соған қарағанда, "олар" сіз айтқандай өте қауіпті адамдар емес шығар?!

Менің білуімше, қазірге дейін Қытайдан Қазақстанға қоныс аударған зейнеткерлердің ұзын саны елуге жетпейді екен. Мүмкін одан да көп шығар, ол маңызды емес. Олар азаматтық алмағанымен бала-шағалары түгел Қазақстан азаматтығын алыпты. Сондықтан біз оларды кінәлап, күйе жаға бергеннен гөрі "Қазақстанның бізге берген басқа көмегі де жетеді" деген жақсы ойынан деп түсінген жөн болар.

Қыза-қыза келіп Ж.Жаншуақов: "Шынайы елім-жерім дейтін қазаққа Қытайдың зейнетақысы неге керек? Қуғын-сүргін көрмей бұл жақтағы қазақтардың қайбір шекесі қызып еді?!

Қазаққа өлшеусіз еңбек етіп келе жатқан Зейнолла Қабдолов, Тұрсынбек Кәкішев, Тұманбай Молдағалиев, Қадыр Мыралиевтер небәрі 10000 теңгеге жетпейтін зейнетақыларымен ешкімге атағын бұлдамай-ақ күн кешіп келеді ғой. Бұлар көрген күнді әлгілердің неге көргісі келмейді?.." - деп кенезесі кеуіп құсаланады.

Қазақта "дұшпаннан түк тартсаң да олжа" деген сөз бар, олар басқа емес, өзінің зейнет ақысын немесе 30-40 жыл жинаған зейнетақы қорын алып келіп жатыр ғой. Бұл азда болса, Қазақ еліне келіп құйылған инвестиция ғой, білген жанға. Бұл екі ел қазақтарын бір-біріне қарсы қою немесе екі ел қазақ зиялыларының арасына май құйып, от жағып арандату деп есептеймін.
Осы бір татымсыз, бәдік мақалаға атағы әйгілі қазақ зиялыларының аты-жөнін енгізіп, көлденең тарту мүлде дұрыс емес. Бұл ол кісілердің атақ-абройына дақ түсірумен бірдей.

Ең күлкілісі, Ж.Жаншуақов: "Атамекенге көш бастап келген Жақсылық Сәмитұлы, Тұрсынхан Зәкен, Ғалым Қалибекұлы, Армиябек Сағындықтар", - деп беті-жүзі қызармай айтуы. Еңбек шартымен, талай есікке кіріп жүріп өздерінің отбасын әзер алып келген аталмыш "бұл топты" қалай "көш бастап" келді деп айта аламыз?! Егер көшбасы деп айтуға тура келсе, олардан екі жыл бұрын (1991 жыл) Алматы облысының Іле ауданына көшіп келген Нұрсапа, Қоңқа ақсақалдың отбасын, Шелек ауданына (1992 жылы) көшіп келген Әбдірәсіл, Тобықбай, Әшім ақсақалдардың отбасы (Әшім ақсақал
өзімен қоса іні-қарындастары - Есім, Сейтақын, Құрманжан, Кенжеқанның отбасын бірге көшіріп келген. Бұл кісілер Кеген ауданының Жалаңаш, Тоғызбұлақ ауылына қоныс тебеді) мен 30 отбасын бастап келіп Жамбыл облысының Шу ауданына қоныстандырған жазушы Қабылқақ Күлмесханұлын неге бірінші айтпасқа? Бірақ, бұларды да "көш бастаушы" деп айтуға келмейді. Себебі, Қытай қазақтарының ұлы көші әлі басталған жоқ. Өйткені там-тұмдап әр жерден суырылып көшкен көш қалай ұлы көш болсын?

Көш деп Моңғолия қазақтарының көшін айтуға болады. Ал,
"Кеше ғана көшіп келген Нәбижан Мұқаметханұлы, Райыс Әріпжан, Дукен Мәсімхан, Майра Мұқаметқызы, Шұғыла Сапарғалиқызы, Алмас Ахметбекұлы, Керім Елеместер Қытайдың зейнетақысына да, жоғары жалақысына да қараған жоқ еді ғой. Нағыз патриот деп осыларды айт...", - дейді Жарқын Жаншуақов. Жарайды, сіз айтқандай жоғары жалақысын тастап келсін-ақ делік, бірақ жоғары зейнетақысы қалай? Олардың ішіндегі ең егдесі жазушы Ж.Сәмиттің өзі әлі зейнеткерлікке шықпаған еді ғой. Ал, қалғандарының алды елуге, соңы қырыққа ілінбеген өрімдей жастар. Және бір келіспейтінім, осы мақалада аты аталғандар нағыз патриот болып шығады да, басқалардың олай болмай, күмәнді болып шыққаны. Бұлай болу мүмкін бе? Бұл "ала қойды бөле қыққан жүнге жарымайды" дегеннің өзі ғой. Олай дейтінім, жоғары жалақысын тастап келіп Қазақстан азаматтығын алғандар неше жүздеп жүр емес пе? Тіпті өмірбақи жалақы алмай келген қарапайым адамдарды да "патриот емес" деп кім айта алады? Бұл көпе көрінеу "сортқа бөліп, алалау" ғой?!

Енді Жарқын Жаншуақовтың "Өзге елдің ақырынан жеп жеп отырғандарға сену де қиын" дегенін қалай түсінуге болады? Бұлай болғанда "Өзге елдің ақырынан жем жеп отыр" деп шетелдегі 5 миллион қазақты өзімізге жау санау керек болғаны ма? Сонда Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Ел тәуелсіздігін жариялаған кезде "Қазақтардың шетелдерден тарихи
Отанына оралулары керек" деп сенім артқаны бекер болғаны ма?

Ал, "Олар... Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Қалдарбек Найманбай мырзаны дедектетіп, жолбасшы етіп,
Алматы мен Астананың арасына қыдырады. Министрдің қабылдауыда болады "Елбасымен де кездессек" деген армандары жоқ емес", - дейді Ж.Жаншуақов. Сонда қалай, Қ.Найманбаев мырзаны "олар дедектетіп" жүр дегенге кім сенеді.

Найманбаев олардың дедекткеніне жүре қоятын адам ба еді? Қайта, "Қ.Найманбаев мырзаны дедектетіп жүр" дегенше, ол кісі өз міндетін оброймен атқарып жүр деген дұрыс болар. Өйткені, шетел қазақтары мен
Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы 1992 жылдан бері мәлени, рухани байланыс орнатып қарым-қатынас жасап келмеп пе еді?!

Ал, олар Елбасымен кездессе не болыпты? Олар да қазақ ұлтының зиялы өкілдері ғой. Оған бола неге шала бүлінесіз? Онымен қоймай: "Онда барып Қазақстанның жағдайы әзір қиын, болашағы бұлыңғыр, басшылары алтыбақан ала ауыз" деп Қытайына жамандайды", - дейді Ж.Жаншуақов. Сонда Сіз бұл сөзді қай шындыққа негіздеп айтып отырсыз? Әлде жанында бірге боллыңыз ба? Егер жанында болсаңыз, атын атап, түсін түстеп неге айтпайсыз? "Олар" деп көпке топырақ шашып отырған жоқсыз ба? Бұл
маған 1937-38 жылдардағы арыстарымызға тағылған жаланы есіме түсірді. Бір сөз айтсақ та ойланып айтайық, ағайын. "Жүйесіз айтылған сөз
иесін тауып" жүрмесін.

Қорыта келгенде, Ж.Жаншуақовтың бұл мақаласы басқа емес, "қызғаныштың қызыл итін жүгірткеннен туындаған" деп кесіп айтуға болады. Егер сенбесеңіз, автордың мына сөзіне құлақ түріп көріңіз: "Екінің бірінің қолына тие бермейтін Қытайдың шетелге шығу төлқұжаттары қолдарында. Қазақстаннан бір-бір пәтердің кілітін тегін алған. Қазақстаннан қаржы босаттырып, бір-бір кітаптарды шығарған. Қазақстанның Тәуелсіздігінің он жылдығына арналған естелік медальді кеуделеріне жарқыратып таққан...", - дейді. Соған қарағанда үкіметтің қаржысымен кітабын шығара алмай, тегін пәтердің кілітін ала алмай жүрген біреу секілді. Бірақ жеке басының өкпесін саяси өреге көтеріп "Таз ашуын тырнадан аладының" керін киіп көпке топырақ шашып, сыпыра жамандау азаматқа жараспайтын жат қылық...

Әлімжан Әшімұлы

Abai.kz