Құқықтық актілердегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау және алдын алу мәселесі қазіргі заманғы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы үшін ерекше маңызға ие.

Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігіне нұқсан келтіріп, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзады. 2024 жылы тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстарының саны артып, бұл мәселенің өзектілігін одан әрі арттыра түсуде. Халықаралық рейтингтерде, мысалы, Transparency International-дың Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде Қазақстанның орташа деңгейдегі орны сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте құқықтық реформалардың әлі де жеткіліксіз екенін көрсетеді. Сондықтан құқықтық актілердегі жемқорлық тәуекелдерін жүйелі түрде анықтап, тиімді алдын алу тетіктерін енгізу Қазақстанның стратегиялық басымдықтарының бірі болып табылады.

Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Бұл зерттеудің негізгі мақсаты – құқықтық актілердегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау және оларды жоюдың тиімді тетіктерін ұсыну. Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:

1. Құқықтық актілердегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау әдістерін зерттеу.
2. Қазақстандағы нормативтік-құқықтық актілердің сыбайлас жемқорлыққа бейім тұстарын талдау.
3. Халықаралық тәжірибені зерттеп, оны Қазақстан жағдайында қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
4. Құқықтық актілердің сапасын арттыру үшін заманауи әдістер мен тетіктерді әзірлеу.
5. Қоғамдық бақылауды күшейту және азаматтық белсенділікті арттыру бойынша ұсыныстар жасау.

Қазақстандағы құқықтық актілердегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау және алдын алу мәселесі қазіргі таңда мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Елдің сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы мен құқықтық реформалары бұл бағыттағы негізгі құралдар болып саналады. Осы зерттеу аясында құқықтық актілердегі жемқорлық тәуекелдерін анықтау әдістері мен алдын алу тетіктеріне тоқталып, Қазақстандағы нақты статистикалық мәліметтер мен халықаралық тәжірибелер негізінде талдау жүргізілді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі мәліметтеріне сәйкес, 2022 жылы Қазақстанда 1,724 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелген, бұл көрсеткіш 2021 жылмен салыстырғанда 11%-ға жоғары. Көптеген жемқорлық қылмыстары мемлекеттік сатып алулар, лицензиялар мен рұқсаттарды беру салаларында анықталған. Бұл фактілер құқықтық актілерді жетілдіру қажеттілігін дәлелдейді, себебі олардың кейбіреулерінде жемқорлық тәуекелдерін туғызатын құқықтық олқылықтар бар екені байқалды.Құқықтық актілердегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау үшін екі негізгі бағыт қолданылады: ішкі және сыртқы талдау. Ішкі талдау мемлекеттік органдардың өз құрылымдары аясында жүргізілсе, сыртқы талдау арнайы уәкілетті органдар мен азаматтық қоғамның қатысуымен жүзеге асырылады. Мысалы, Қазақстанда нормативтік құқықтық актілердегі тәуекелдерді талдау кезінде олардың нормаларының анық және түсінікті болуы, артық бюрократияны болдырмау, сонымен қатар азаматтардың құқықтары мен міндеттерін бұзбайтын әділ талаптардың қойылуы назарға алынады. 2022-2026 жылдарға арналған Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатының тұжырымдамасында жемқорлық тәуекелдерін төмендетудің бірнеше тетіктері көрсетілген.

Осылайша, құқықтық актілердегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін анықтау және алдын алу тетіктерін тиімді пайдалану арқылы Қазақстан сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетіп, мемлекеттік басқарудың ашықтығы мен тиімділігін арттыра алады. Бұл мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайтып, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсер етеді.

Мынбатырова Н.Қ.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы, конституциялық және әкімшілік құқық кафедрасының доценті, заң ғылымдарының кандидаты

Қасымбек Ә.Ж.

Әл-Фараби атындағы  ҚазҰУ Заң факультетінің магистранты

Abai.kz