Қазақстандағы радиоактивті ластану мәселесі негізінен ядролық сынақтар, уран өндіру, радиохимиялық өндірістер және радиоактивті қалдықтарды сақтау жұмыстарымен байланысты. Бұл құжатта елдегі негізгі ластанған аймақтар, нақты сандар, даталар мен әдебиеттер негізінде берілген мәліметтер жинақталып ұсынылады.

Семей ядролық сынақ полигоны (СЯСП)

Жұмыс істеген уақыты: 1949–1989 жж.

Сынақ саны: 456 ядролық сынақ, оның ішінде 116 – атмосфералық, 340 – жерасты сынақтары.

Зардап шеккен халық саны: 1,5 миллионнан астам адам (UNSCEAR, 2000).

Атом көлі (Шаған көлі): 1965 жылы 140 килотонна қуатындағы жарылыс нәтижесінде пайда болған. Қазіргі кезде радиациялық ластануы нормадан 100 есеге дейін жоғары (IAEA, 2009).

Кошкар-Ата көлі (Маңғыстау облысы)

Ластану көзі: 1960–1990 жылдарына дейін химиялық және радиоактивті қалдықтар төгілген.

Қалдық мөлшері: 356 миллион тонна, оның ішінде 105 млн тоннасы – уран өндірісінен шыққан.

Қауіп: Көл құрғап бара жатқандықтан радиоактивті шаң таралу қаупі бар (Kazatomprom, 2018).

Сырдария өзені мен Түркістан облысындағы уран кеніштері

Кен орындары: Заречное, Хорасан, Ирколь (жұмыс басталған жылдар: 2008–2009).

Радионуклид деңгейі: өзен суы ауылшаруашылық мақсатта қолдануға жарамсыз деп танылған (ENNJR, 2016).

Степногорск және Ақмола облысы

Кәсіпорын: Степногорск тау-кен химия комбинаты.

Ластану түрі: радий, торий және уран қалдықтары.

Радиациялық көрсеткіш: ауадағы гамма-сәуле қуаты – 2,87 мкЗв/сағ (ECT Journal, 2022).

Саумалкөл ауылы (Солтүстік Қазақстан)

Радиациялық көрсеткіштер: гамма-сәулелену – 0,35–1,08 мкЗв/сағ; радон – нормадан 8 есе жоғары.

Ластану көзі: уран кендерін тасымалдау және сақтау (ENU диссертациялық дерекқор, 2020).

Ақтау қаласы мен Маңғыстау уран өндірісі

Мәселе: желмен таралатын радионуклидтер; торий және уранның шоғырлануы өсімдіктерде анықталған.

Капустин Яр және Сарышаған сынақ полигондары

Капустин Яр: Атырау облысына жақын, Ресеймен шекаралас аймақта орналасқан. 1950-жылдардан бастап зымыран сынақтары жүргізілген.

Сарышаған: Балқаш көлінің маңында, кеңестік зымыранға қарсы сынақтар үшін пайдаланылған. Радиациялық мониторинг қажет.

Қорытынды:

Қазақстанда радиоактивті ластану негізінен тарихи ядролық сынақтар, уран өндіру және қалдықтарды басқарудың жеткіліксіздігінен туындаған. Ел аумағында қазіргі таңда 800 млн тоннадан астам радиоактивті қалдық сақталуда (IAEA, 2020).

Ұсыныстар:

- Радиациялық мониторингті тұрақты жүргізу;

- Ластанған жерлерді қалпына келтіру;

- Қоғамға радиациялық қауіп туралы ақпарат жеткізу;

- Ғылыми-зерттеу жұмыстарына қолдау көрсету.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz