Әліпби комиссиясының жүздеген әліпби ішінен таңдап алған әліпбиінде елеулі кемшіліктер бар. Бұл әліпбиге қазақ мектептері ғана көшетінін ескерсек, әрбір кемшілік ұлттық емледе қиындық туғызып, ұлт мектебіне айтарлықтай ауыртпалықтар әкеліп, білім сапасына кері әсер етері сөзсіз. Сондықтан әліпбиге қатысты ойларымды ортаға салмақпын.

1 Ағылшын таңбаларының әліпбиде қамтылуы туралы. Пернетақтадағы бар қарыптарды толық пайдаланылу керек еді. «J»,  «x» таңбалары не үшін алынбағаны түсініксіз.

2 Кірме дыбыс таңбалары туралы. Әліпбиде «f ‒ ф», «v ‒ в», «h ‒ х/һ», «c ‒ ц», «ch ‒ ч» әріптері кірме дыбыстарды білдіреді. Осы орайда олардың қайсысы қаншалықты қажет екенін анықтап алуымыз керек.

Алдыңғы үш дыбыс (в, ф, х) тіліміздегі кірме сөздер арқылы орнығып қалған. Бірақ қосарланған дыбысты білдіретін «c ‒ ц», «ch ‒ ч» таңбалары қазақ әліпбиі үшін артық. Тілімізде «тс», «тш» дыбыс тіркесі жиі кездеседі ( кетсе, жатса, кетші, атшы, т.б.) «Ц, «ч»» таңбадарының дыбыстық мәні олардан өзгеше емес. Сондықтан кірме сөздердегі «ц», «ч» әріптерін керек жағдайда «тс», «тш» түрінде жазуға болады ғой.

3 Диграфтар туралы. Бір дыбысты қос таңбамен беру алфавиттерде кездесетіні рас. Олар сөз ішінде бірегей жазылып, бірегей оқылады. Түрлі сөздер ішіндегі осындай әріп тіркесінде өзгеше оқылу, қайшылық болмауы тиіс. Әліпбидегі диграфтарға осы тұрғыдан назар аударайық.

Дауысты дыбыстарға берілген диграфтар: «ae» ‒ «ә»; «oe» ‒ «ө»; «ue» ‒ «ү». Автор «ae» ‒ «ә» диграфына «aelem» сөзін келтірген. Жақсы, бұл жағдайда «ae» таңбасы «ә» дыбысын беретіні даусыз. Дәл осы «ае» әріп тіркесі келетін фамилия қазақта да, өзге ұлт өкілдерінде де аз емес. Оның ішінде Елбасының да фамилиясы бар. Мысалға осы әліпби бойынша жазылған «Asarbaev», «Oeserbaev» сөздерін «Асарбәв», «Өсербәв» деп те, «Асарбаев», «Өсербаев» деп те оқуға болады. Келесі «ое» диграфын да осылай: «Mirzoev» ‒ «Мирзөв», «Мирзоев»; «bioekologia» ‒ «биөкология», «биоекология»; «aloe» ‒ «алө», «алое»  деп екі түрлі оқуға болады.

Мұндай шалыстыққа «ng» диграфы да ұшыраған. Бұл диграф еуропа халықтары тілдеріне қолайлы болғанымен, қазақ тіліндегі сөздер ішінде аса қолайлы емес. Мысалы, «tengge» сөзін «теңге» деп оқимыз. Дұрыс-ақ. Бірақ дәл осы «ng» тіркесіндегі «sengen», «koengen сөздерін «сеңен», «көңен»  деп те, «сенген», «көнген» деп те оқуға болады. Осылай жазып берген соң, олай оқуға болмайды деп кімге тыйым саламақпыз?.. «Мына жағдайда былай, ана жағдайда алай оқы» деп, артық шығарып, оқушыға міндеттеуіміз дұрыс емес.

Екі түрлі дыбысты білдіретін әріп мәселесі. Әліпбидегі «і» таңбасы «і/и» («і» ж»не «и») дыбыстарын білдіруін қолдай алмаймыз. Мысал үшін «kiim», «iin», «iisi» сөздерін қалай оқу туралы ереже шығарып, емлені қиындата беру не үшін қажет?   бұл қазақтың «і» дыбысын біртіндеп жоғалтуға апаруы ықтимал.

«Ж» дыбысы үшін «j» таңбасы тұрғанда «zh» диграфын алу түсініксіз.

Қысқасы, бұл әліпби қазақ мектебі үшін көп қиындық туғызары хақ.

Бұл мәселенің шешімі «Abai.kz» сайтында жарияланған Байынқол Қалиевтің «Жаңа қазақ-латын әліпбиі былай болу керек» (21.09.2017) деген мақаласындағы әліпби нұсқасынан табылады. Онда латынның «һ» таңбасы әріп емес, шартты белгі деп берілген. Оны «шартты белгі» дегеннен гөрі «реңдік таңба» десек, нақты болар еді. Өйткені ол жай шартты белгі емес, өзі тіркескен әріптің дыбыстық мәніне өзгеше рең беріп, өзгеріске түсіреді. Мысалы: «а ‒ аһ ‒ ә», «o ‒ oһ ‒ ө», «u ‒ uһ ‒ ү», «y ‒ yһ ‒ і» «g ‒ gһ ‒ ғ», «n ‒ nһ ‒ ң». Осы «һ» реңдік таңбасымен берілген сөздердің жазылуы мен оқылуында жоғарыдағыдай шатасушылық болмайды. Әрі «һ» реңдік таңбасы ұлттық әліпбидің ерекшелігін байқатып, оны аша түсер еді.

Әліпбиге кірме «х» дыбысы үшін «х» таңбасы алынып, «v», «f» таңбалары артылып қалған екен. ХХ ғасырдың басындағы қазақтың ауызекі тілінде «ф» дыбысы «п, б» (Фатима ‒ Патима ‒ Бәтима), «х» ‒ «қ» болып айтылу үрдісі жиі кездескенімен, бұл дыбыс таңбаларын А.Байтұрсыновтың өзі де шығарып тастай алмаған. Қазіргі қазақтар «х», «ф», «в» дыбыстарын ондай өзгерісте емес, өз дыбыстық қалпында айтады. Осы қалыптасқан артикуляцияны қайта бұзып, қазақты ертедегі сөйлеу тіліне оралту мүмкін емес. Сонымен бірге бұл дыбыстар ақпарат және компьютерлік бағдарлама жүйесінде аз кездеспейді. Енді оларды тілімізден аластап, жаңа ереже туғызып, әлек болудың реті жоқ. Сондықтан әліпбидегі «f» таңбасын «ф», «v» таңбасын «в» үшін алсақ, төл сөздер де, кірме сөздер де дұрыс жазылып, оқылар еді. Сонда бұл нұсқа қазақ тілі үшін де, компьютерлік бағдарлама үшін де толық жарамды болмақ.

Б. Қалиевтің осы нұсқасы комиссияға ұсынылса, көпшілік тарапынан қолдау табар деген ойдамын.

Аюбай Кәкімбек, қазақ тілі маманы

Abai.kz