Кешегі күнге дейін мұсылмандық шарттарды қатып-семіп қалған догма ретінде қарастырып, хақ үкімдерінің кертартпалық сипаты басым деп келдік. Кеңестік дәуірде исламдық қағидалардың құндылықтарға толы болып келетінін атеистік санамыз ұғынғысы келмеді. Тоқсаныншы жылдары халық темір бұғаудан босап хақ дінмен қауышуға мүмкіндік алғанымен, базбір діни фундаментальді топтар (уахапшылар, хизбут тахрир, таблиғшылар, хижратшылар-тәкпіршілер) хақ үкімдерін қатып-семіп қалған догма ретінде дәріптеп, қалың бұқарадан құлтемір жасағысы келді. Бүгінде бұл қарадүрсін үдеріс елімізде ғулат (әсірешіл) топтары тарапынан ерекше қарықынмен жүзеге асырылуда. Әсілі, мұсылмандық шарттар биік парасатқа негізделуімен адамды еріксіз өзіне баурап әкетеді. Бірақ, бұл қазынаны игеру үшін мәселеге биік өре һәм нұрлы ақылмен қарауымыз қажет. Сонымен, біз бүгінгі шығармамызда хақ үкімдерінің хикметі жөнінде көңілге түйгенімізді көпшілікпен бөліспекпіз.

Мұсылман құқығы нені мақсат етеді?

Кешегі күнге дейін мұсылмандық шарттарды қатып-семіп қалған догма ретінде қарастырып, хақ үкімдерінің кертартпалық сипаты басым деп келдік. Кеңестік дәуірде исламдық қағидалардың құндылықтарға толы болып келетінін атеистік санамыз ұғынғысы келмеді. Тоқсаныншы жылдары халық темір бұғаудан босап хақ дінмен қауышуға мүмкіндік алғанымен, базбір діни фундаментальді топтар (уахапшылар, хизбут тахрир, таблиғшылар, хижратшылар-тәкпіршілер) хақ үкімдерін қатып-семіп қалған догма ретінде дәріптеп, қалың бұқарадан құлтемір жасағысы келді. Бүгінде бұл қарадүрсін үдеріс елімізде ғулат (әсірешіл) топтары тарапынан ерекше қарықынмен жүзеге асырылуда. Әсілі, мұсылмандық шарттар биік парасатқа негізделуімен адамды еріксіз өзіне баурап әкетеді. Бірақ, бұл қазынаны игеру үшін мәселеге биік өре һәм нұрлы ақылмен қарауымыз қажет. Сонымен, біз бүгінгі шығармамызда хақ үкімдерінің хикметі жөнінде көңілге түйгенімізді көпшілікпен бөліспекпіз.

Мұсылман құқығы нені мақсат етеді?

Ислам дінінде мұсылман құқығы «шариғат» атауына ие. Араб тіліндегі «шариғат» сөзінің мағынасы: жол, әдіс, әдет, ұқсас, жалғыз, суға апаратын соқпақ мағыналарын береді. Құқықтық мағынасы «Ұлы Жаратушының Мұхаммед (с.а.у)-ды себепші ете отырып бүкіл адамдарға жіберілген Ислам дінінің амалға қатысты үкімдерінің жиынтығы». Құранда «шариғат» сөзі бірнеше жерде айтылады. Оның бірі есім сөз ретінде қолданылған. Екеуі заң мағынасында айтылған: «Сосын сені шариғат ісіне қойдық. Енді осыған бойұсын және білмегендердің ойларына ілеспе» (Жасия, 21-18). «Сендердің әр біреулерің үшін бір жол жоба қойды. Егер, Алла қаласа бәріңді бір-ақ үммет қылар еді. Алайда сендерге берілген жол жобамен сыналмақшы» (Мәйда, 22-48). Басқа аяттарда «шариғат» сөзі етістік формасында діни рұқсат талдау баяндау түсіндіру мағынасын береді: «Мұхаммед (с.а.у) Алла Нух (c.а.у)-ға нұсқау берген нәрселерді және саған уахи еткенімізді, сондай-ақ Ибраһим, Мұса (с.а.у), Иса (с.а.у) нұсқау берген нәрселерімізді сендерге діни жол қылды» (Шура, 21-1). «Әлде дін тұрғысынан Аллаһ бұйырмаған нәрсені оларға шариғат қылатын ортақтары бар ма?» (Шура, 21-21).

Шариғат пайдалылы және зиянды амалдарды аражігін ажыратып, жақсысына ұмтылып, жаманынан түңілуге үндейді. Яғни, жақсылықты жақтап, жаман іс-әрекетке жаза тағайындайды. Тегінде, Исламның құқыққа қатысты үкімдері «фикһ» ілімі деп аталады. Сириялық мұсылман құқығының теоретигі В.Зухайлдың пікірінше «Фикһ бір нәрсені терең меңгеру», деген мағынаны білдіреді. Ал, Имам Ағзам: «Кісінің өзінің қақтары мен міндеттерін білуін фикһ деп атаймыз», десе, Имам Шафий фикһ іліміне «Діннің амалдық үкімдерін нақты дәлел және қайнар-көздермен танып білу», деп анықтама жасаған.  Демек, Құран мен Сүннетке негізделген құқықтық әдіс-тәсілдер мен үкімдер фикһ деп аталады (Prof. Dr. Vehbe Zuhaylı. Islam Fıkhı Ansıklopedısı.)

Имам Шатифи мұсылмандық үкімдердің «негізгі» (асли) және «қосымша» (тали) мақсаттары бар екенін алға тартады. Енді, осы жіктелістің сырына үңілсек.

Қоғамдық қатынас барысындағы маңызды мәселерде адам мүддесін қорғайтын үкімдер шариғаттың негізгі мақсатын құрайды. Негізгі мақсаттың үкімдері абсолютті (өзгертілмейтін) әрі оны орындауға әрбір кәмілетке толған адам жауапты. Себебі оның нәтижесі исламның негізгі мақсатын білдіреді.

Шариғат үкімдерінің «негізгі мақсаттарына» қоғам және адам үшін аса маңызды саналатын мынадай бес құндылық кіреді:

Дінді қорғау. Дінді қорғау жиһад деп аталады. Жиһад сөзі жұртшылықты хақ дінге шақыру деген мағынаны білдіреді. Факиһтер (мұсылман заңгерлері) діни күресті былайша жіктейді:

а) Нәпсімен күрес. Әртүрлі қиындықтарға және нәпсі қалаулары мен шайтанның азғыруына тойтарыс жасау.

ә) Білімді болу үшін күресу. Білуге ұмтылу және білгенін көркем әрі батыл түрде өзгелерге жеткізу.

б) Дүние-мүлкімен және жан-тәнін хаққа арнау. Яғни, ақиқат үшін дүние-мүлкі мен күш-қайратын сарқа жұмсау (Ниса 95; Тәубе 4; Әнфал 72; Мухаллид 7).

Ақылды қорғау. Мұсылманның әрбір іс-әрекеті ақыл мен білімге сай болуы тиіс. Шариғат ақылға зиян келтіретін іс-әрекеттерге жол бермейді.  Исламда ақылдан айыратын арақ-шараптың ішілуін харам еткен. (Мәйда 90-91) Адамды мас қылатын нәрсенің азы да харам деген қияс дәлелі  бойынша барлық мас қылатын ішімдіктер мен есірткі түрлері харам етілген. Хақ үкімі тиым салған бұл заттарды пайдалануға ерік берілетін болса, ол қоғамда сол заттарды өндірушілердің материалдық тұрғыдан мерейі үстем болып, ал, оны тұтынушылар Алланың адам баласына берген зор қасиеті ақылдан айырылып пұшайман күй кешуге мәжбүр болады.

Жанды қорғау. Ислам қоғамда нақақтан кісі өлтірушіні қысас бойынша өлтіруді парыз еткен (Бақара-178). Ауыр қылмысқа ауыр жаза қолдану арқылы қоғамда адам жанын қорғайды. Бұл үкім орындалмаған қоғамда болмашы себептерден кісі өлімі туындайтын болады. Жанды қорғау мақсатында  шариғат намысты әйелге зина жаласын жабуды харам етуде. (Нұр 4-5) Егер бір әйелді зина қылмысымен кінәлаушылардың сөзі жала екендігі анықталса жалақорларға 80 дүре соғылуы парыз етілген. Яғни, Шариғат адам заңын тек материалдық тұрғыдан ғана емес, моральдік тұрғыдан да қорғайды.

Дүние-мүлікті қорғау. Қаражат қоғамның материалдық тірегі. Қоғам мүшелерінің әлеуметтік жағдайлары қанша жақсы болса, сол елдің соншалықты әлеуетті болуына әсер етеді. Қоғам мүшелерінде байлығы нисап мөлшеріне (байлық өлшемі) жеткен адамдарға зекет беру парыз. Зекет арқылы қоғамда кедей жандарға қаржы үлестіріледі. Байлардың малы Алланың қорғауында болады. Халықтың жеке мүлкіне қол сұғып табыс табу жолы харам етілген. Ұрлықты болдырмау мақсатымен шариғат ұрының қолын кесуді парыз еткен. (Мәйда 38) Бұл шариғаттың халық мүлкін қорғаудағы бір ғана мысалы.

Адал ұрпақ пен ар-намысты қорғау. Ұрпақты қорғау әрбір елдің келешегі сол елдің ұрпағына байланысты. Ұрпақтың тәрбиелі болуы келешектің айнасы. Шариғатта баланың тәрбиесі кімнің жауапкершілігінде, баланың үлесіндегі ақы не, ажырасудан кейін тәрбие міндеті кімдерге уәжіп және ол міндетті жүктеушінің сипаттары қандай? - деген тек қана бала тәрбиешісі мәселесіне жеке "һидане" бөлімі бар. Ұрпақты қорғау мақсатында зина істеуді харам етіп, ол қылмыспен ұстағандарды  түрлі ауыр жазалар қолданумен қоғамнан тазартады.

Ғұламалардың пікірінше осы бес құндылық тиісінше ұлықталмаса, ол қоғам төрт аяғын тең баса алмайтын мешеулікке ұрынады. Демек, «қой үстінде бозторғай жұмыртқалайтын» жерұйық қоғам орнауы үшін ең алдымен осы бес құндылық ардақталуы тиісті.

Ал, «қосымша мақсаттар» адамның жеке өмірі мен қоғамдық пайдасын көздейді. Яғни, бұл жағдайда адамның көбіне әлеуметтік қалауы мен мұқтаждықтары қамтылады. Алла адамға қалау еркін тарту еткен. Яғни, шариғат бойынша адам баласының адал жолмен саудамен айналысуына, үйленіп, бала-шағалы болуына, мамандық иесі болуына т.б. сол сияқты тіршілік талаптары бойынша ғұмыр кешуіне рұқсат (мүбах) етіледі (Prof. Dr. Zekıyyüdın Şaban. Islam Hukuk ılmının Esasları. Ankara-1999.).

Хақ үкімдері өзгеріске ұшырай ма?

Мұсылман құқығы тек абсолютті үкімдерден тұра ма, жоқ әлде салыстырмалы ма? дегенге келетін болсақ, шариғат дін негіздеріне (таухидке қатысты және Алланың Құрандағы үкімдері) қатысты үкімдерді өзгермейтін құндылық ретінде бағалайды. Ал, дін негіздерінен тыс дүниелік істердегі үкімдердің қоғам талабына қарай өзгеріске ұшырауына мүмкіндік тудырады.

Мұсылман құқығының теоретиктері өмірде әртүрлі жағдайдың орын алуын ескеріп, хақ үкімдерінің жүзеге асуын былайша жіктеген:

«Зәруриет» - бұл жағдайда адам шариғат үкімдерінің ең бастыларын ғана орындауға күш салады. Шариғат сынақ әлемінде өте ауыр әрі қиын жағдайлардың болатынын негізге алып, кейбір харам саналар жайттарды зәрулік жағдайда жағдайда адал санай алады. Мысалы, жай күні доңыз еті харам саналғанымен, ашаршылықта аман қалу үшін талғажу етуге рұқсат береді.

«Қажиет» -  бұл жағдайда шариғат қажеттілікке қарай жеңілдіктер жасайды. Мысалы, ауру адамның намазды отырып оқуына, оразаны кейін тұтуға, су болмасатәйәмуммен дәрет алуға, отбасында ерлі-зайыптылардың түсінісіп өмір сүруі мүмкін болмған жағдайда, ажырасуына рұқсат беріледі. Мұндай жеңілдіктер беру туралы Құран былай деп бұйырады: «Алла сіздерді күштеуді қаламайды» (Мәйда-6) «Алла сізге жеңілдік қалайды, күштеуді тілемейді» (Бақара-185).

«Тақсиниет» - бұл жағдайда шариғат мұсылмандардың биік парасат пен көркем мінезді болуы үшін парыз (орындалуы міндетті) бен бірге нәпіл (орындалуы міндетті емес, орындалса сауабы мол әрекеттер) амалдарды іске асыруды қолға алады. Мысалы: нәпіл намаз оқу, нәпіл ораза тұту, садақа беру, әдемі киіну, ысырап жасамау, ешкімді ренжітпеу, әдеп сақтау, көркем мінезді болу. Яғни, хақ үкімдері «тақсиниет» жағдайында әрбір істің кемелді болуына барынша байыпты болуды бұйырады (Prof. Dr. A.Zeydan. Fıkıh üsülü. Istanbul. 1995).

Жалпы, хақ үкімдерінің жағдайдың өзгеруіне қарай өзгеріске ұшырауы Құран мен Сүннеттен бастау алады. Мәселен, Құранда араққа тиым жөнінде мынадай үш түрлі үкім бар. Алдымен арақтың пайдасынан көрі зияны көп екені туралы аят түсті. («Бақара» сүресі, 219-аят).  Одан кейін мас күйінде намазға жақындамау («Ниса» сүресі, 43-аят) туралы бұйрық келді. Ең соңында Алланың: «Ей, иман келтіргендер! Арақ, құмар, бұтқа табыну, бал ашу - лас, нәжіс шайтанның тірлігінен. Шайтан, арақ және құмармен араларыңа дұшпандық, бір-бірлеріңді көреалмаушылықты салып, Алланы еске алумен намаз оқып, сауап алудан тосқысы келеді. Әлі де тоқтамайсыңдар ма?» («Мәйда» сүресі, 90-91-аяттар) деген түбегейлі шешімі бекітілді. Егер, үкімдерді жеке-жеке қарастырар болсақ, арақты ішіп-ішпеу жөнінде бір-біріне қайшы түсініктер шығар еді. Ал, Құрандағы үкімдердің түсу реттілігі тұрғысынан зер салсақ, Алла-тағаланың арақ ішуге бірте-бірте тиым салғанын көреміз. Алла Елшісі (с.а.у)-ның сұлу сүннетінен де дәл осындай үкімдердің өзгеріске ұшырауын байқауға болады. Мәселен, Мұхаммед (с.а.у)-ның Сүннетінде қабірге зиярат жасау туралы тиым да салынған және рұқсат та берілген. Мәселенің түйінін тарқатар болсақ, Мекке дәуірінде бір Құдайға сенуді насихаттаған Алла Елшісі (с.а.у) анимизмге тиым салған. Бірақ, кейін мұсылмандардың монетистік түсінігі қалыптасқан Мәдина дәуірінде Аллаға ақыретте есеп беретінін еске алу үшін өлгендерге зиярат етуге үндеген. Ауыртпалықты жеңілдету немесе кемелдену мақсатында үкімдердің өзгеріске ұшырауы мұсылмандық демократияның көрінісі екені даусыз. Демек, мұсылманшылдықты қатып-семіп қалған догма ретінде қарастырушылар қателеседі.

Задында, шариғат үкімінің орындалуын қамтамасыз ететін институт ол - «дарул ислам». Яғни, конституциясы мен өзгеде құқықтық актілері және құрылымдық жүйесі Құран мен Сүннетке негізделген мемлекетті «дарул ислам» деп атаймыз. Имам Ағзамның көзқарасынша шариғаттың атынан санкцияны тек осы «дарул ислам» қамтамасыз ете алады. Ал, дін негіздерін терістейтін немесе діни рәсімдердің орындалуына құқықтық тұрғыдан бөгеу қоятын мемлекет - «дарул һарб» деп қарастырылады. Бұдан өзге жоғары саяси ұйымның ұстындары дінге негізделмегенімен, бірақ, діни рәсімдердің орындалуына рұқсат беретін мемлекет «дәрул сулх» деп аталады (Prof.dr. Hayreddin Karaman. Islam Hukuku". Izmir.1996.). Қазіргі, біздің зайырлылықты осы «дәрул сулх» дәрежесіндегі мемлекет қатарына жатқызуға болады. Мұсылман заңгерлері діни рәсімдердің жүзеге асуына рұқсат бергендіктен, мұсылмандардың «дәрул сулх» тұрпатындағы мемлекеттің қабылдаған заңдарына мойынсұнуын міндеттейді.

Хақ үкімдері тек Құран мен Сүннеттен тұрмайды...

Мұсылман құқығында әрбір мәселенің үкімі «насқа» (Құран мен Сүннет ілімі. Әдебиеттерде «накл» деп те аталады ) негізделеді. Егер, туындап отырған мәселеге «настан» нақты үкім таба алмаған жағдайда, факиһтер (заңгер) «насқа» қайшы келмейтін негізде «ақылмен» пәтуа береді. Мұсылман құқығында «наспен» үкім беруге Мұхаммед (с.а.у)-ның көзі тірісінде барынша басымдық берілді. Себебі, Ұлы Жаратушы Мұхаммед             с.а.у)-ның миссиясын атқару кезіндегі негізгі мәселелер бойынша уаһи түсіретін. Туындап отырған мәселеге уаһи түспеген жағдайда Мұхаммед (с.а.у) өз фәтәнатымен  шешім шығаратын. Дінтанушылар Мұхаммед с.а.ғ-ды адамзат баласына пайғамбар ретінде Ұлы Жаратушы түсіргендіктен, оның фәтәнатын (ақыл-парасаты) да «нас» қайнар-көзіне жатқызады.

Мұхаммед (с.а.у) көз жұмғаннан кейін мұсылман құқығының екі мектебі қалыптасты. Бірінші; «Хадис» мектебі бойынша туындап отырған мәселеге Құран және Сүннетпен үкім берілді. Екінші; «Рай» мектебі бойынша туындап отырған мәселе бойынша Құран мен Сүннетте нақты үкім болмаған жағдайда, «нассқа» қайшы емес негізде факиһтер «ақылмен» үкім беруді қолға алды. Факиһтер «ақылмен» үкім беруді «нассқа» қайшы емес деп білді. Себебі, Құранда дүниені танып білудегі ақылдың ролі туралы бір ғана Бақара сүресінің 44, 73, 75, 76, 164, 170, 171, 242-ші аяттарында баяндалады. Ал, Құранда бұдан басқа ақыл жөнінде жүздеген аяттар бар. Мұхаммед (с.а.у)-ның Муаз б. Жебелдің Иеменге әкім болып тағайындалғанда: «Иеменде қалай үкім бересің?» деген сұрағына, оның; «Егер, Құран мен Сүннеттен үкім таба алмасам, білімімен үкім беремін» - деген  жауабына, Мұхаммед (с.а.у)-ның ризашылық білдіруін факиһтер ақылмен пәтуа берудің Сүннеттегі дәлелі ретінде қарастырады (Л.Сюкияинен. Мусулманское право. Вопросы теории и практики. Москва. Наука. 1986.). Құран мен Сүннеттегі осы ишараларды негізге ала отырып «Рай» мектебінің өкілдері ақылмен үкім беру әдісін шариғатқа қайшы емес деп таниды.

Факиһтердің ақылмен үкім беруі Ислам дінінің ауқымының кеңейуімен біртіндеп дамып отырды. Әсіресе, VІІІ ғасырда Сунниттік бағыттағы төрт мазхабтың ірі өкілдері үкім берудегі логиканың дамуына өлшеусіз үлес қосты. Мұхаммед (с.а.у) дүниеден өткеннен кейін сахабалар үкім берудің «Құран» және «Сүннетпен» қатар «Ижма» және «Қияс» қайнар-көзін қолданса, атақты имамдардың дәуірінде «Истихсан», «Истислах», «Әдет-ғұрып», «Истисхаб», «Сәдди-заррия», «Исламнан бұрынғы шариғаттар», «Сахаба сөзі» мұсылман құқығының қайнар-көзі ретінде қалыптасты. Енді, осы қайнар-көздердің сырына үңіліп көрсек:

Мұсылман құқығының қайнар-көздері

Құран - Кітапты төрт мазхабтың өкілдері үкім берудегі өзге дәлелдерден жоғары қояды. Өйткені, Құран Исламның түп-қайнары. Исламның қиямет-қайым орнағанға дейінгі негізгі өлшем-таразысы Ұлы Жаратушы тарапынан адамзат баласына жібірген қасиетті кітабы Құран-Кәрім болып табылады.

Құран аяттары жиырма үш жылда Мұхаммед (с.а.у)-ның басынан өткерген жағдайға қарай біртіндеп түсіп отырды. Мекке дәуіріндегі он үш жылда Құранның иман тұрғысындағы аяттары түссе, Мәдина дәуірінде мұсылмандар тәуелсіз мемлекет құрғандықтан мұндағы он жылда түскен аяттардың құқықтық сипаты басым болды.

Құраннан үкімді факиһтер мүмкіндігінше мүхкам (мағынасы анық үкімдер) аяттардан іздеген. Мысалға; «Негізінен сондай жетімдердің малдарын зұлымдықпен жегендер, олар қарындарын отпен толтырған болады. Сондай-ақ, жалындаған тозаққа кіреді» (Ниса, 4/10). Яғни, мұнда жетімнің мүлкіне қол салудың харам екендігі ашық айтылған. Тіпті, өзге қайнар-көздерде харам деп танылған нәрсені Құранда еңсеретін аяттар болса, Кітаптағы үкімнің күші басым болып табылады. Мысалы; «Біреудің киіміне иттің аузы тиген болса, жеті рет жусын» деген хадис бар болғанмен, Құранда; «...Алланың өздеріңе білдіргенін үйретіп, тәрбиелеген иттерді (жыртқыштарды) Алланың атын айтып аңға салсаңдар, сендер үшін ұстағандарын жеңдер» (Мәйда, 5/4) деген аят иттің аузы тиген нәрсенің мүлде арам еместігін, жуып тазалап пайдалануға болатындығын білдіреді. Сонымен бірге, факиһтер туындаған мәселеге үкім беру барысында Құранда ашық үкім болмаса, ауыспалы немесе тұспалды аяттарды да үкім ретінде қолданған. Мысалы; Құранның Әнғам сүресінің 145 аятында «өлексе, қан, доңыз еті лас» деп айтылады. Бұндағы «лас» сөзін факиһтер «харам» мағынасында айтылған деп біледі.

Сүннет - Факиһтер туындаған мәселеге Құраннан үкім таппаған жағдайда, Мұхаммед (с.а.у)-ның Сүннетімен пәтуа береді. Үкім беру кезінде алдымен «мутәуәтір» хадис негізге алынады. «Мутәуәтір» хадис дегеніміз бір топ сахабаның өздерінен кейінгі келесі бір топқа Мұхаммед с.ғ.а-нан естіген хадисті жеткізуін айтамыз. Жеткізілген мәлімет «мутәуәтір» саналуы үшін жеткізуші сахабалар және естуші топтың есте сақтау қабылеті мен жалған сөйлемегендігі негізге алынады.

Факиһтер туындаған мәселеге «мутәуәтір» хадистен үкім таппаған жағдайда, шешімді «мәшһүр» хадистен іздейді. «Мәшһүр» хадис дегеніміз бір, екі немесе бірнеше сахабаның Мұхаммед с.ғ.а-нан естіген хадисін өздерінен кейінгі келесі бір топқа жеткізуін айтамыз. Бұнда да сахаба мен естуші топтың есте сақтау қабылеті мен жалған сөйлемегендігі ескеріледі. Сонымен бірге, бұл «машһүр» хадис табиндер (сахабаларды көрген мұсылмандар) мен таба-табиндер (табиндерді көрген мұсылмандар) кеңінен таныс болып, жалпы жұртшылық бұл «машһүр» хадистен хабардар болуы тиіс.

Факиһтер мәселеге «мәшһүр» хадистен шешім таппаған жағдайда, үкімді «аһад» хадистен іздейді. «Аһад» хадис дегеніміз Мұхаммед (с.а.у)-ның айтқан хадисін бір сахабаның келесі бір адамға жеткізуін айтамыз. Осы себептен де «аһад» хадис жалпы табиндер мен таба-табиндерге беймәлім болып келеді.

Факиһтер «әлсіз» хадиспен үкім беруді көбіне «қияспен» алмастырады. Себебі, хадис «әлсіз» саналуы үшін хадисті жеткізуші сахаба мен бұл хадисті естуші мұсылманның өмір сүру уақытында алшақтық болады. Сондай-ақ, хадисті жеткізушінің есте сақтау қабілетінің төмендігі ескеріледі. Сондықтан, факиһтер «әлсіз» хадисті үкім беру барысында көбіне қолданбайды.

Ижма - Факиһтер Құран мен Сүннеттен үкім таппаған жағдайда «ижмамен» үкім береді. «Ижма» дегеніміз бір мәселеге қатысты бірнеше факиһтердің ортақ пәтуасын айтамыз. Алайда, «ижма» әдісімен берілген үкім Құран мен Сүннетке қайшы келмеуі тиісті. Егер, «ижмамен» берілген пәтуа Құран мен Сүннетке нұқсан келтіретін болса, Сунниттік бағыттағы факиһтер бұндай пәтуаны негізсіз деп тапқан. Мұхаммед (с.а.у) көз жұмғаннан кейін мұсылмандар әрбір мәселенің тұрақты үкімін білуге маңыз бере бастады. Құран мен Сүннеттен нақты үкім таба алмаса, мәселеге қатысты қазылардың шешімін негізге алды. Осы тұрғыда бірнеше қазының ортақ пәтуасы туындаған мәселенің соңғы шешімі болып табылды. «Ижма» деп аталатын бұл әдіс кейінірек атақты мазхаптардың негізін қалаушы тұлғалардың өмір сүрген кезеңінде де қоғамдық қатынастарға үкім беруде маңызды рол атқарды.

Қияс - Құран мен Сүннетті негізге ала отырып ақылмен үкім беруді факиһтер «қияс» деп атайды. «Қиястың» сөздік мағынасы «теңестіру», «ұқсастыру» мағынасына келеді. Ал, терминдік мағынасы «насстағы» үкімдермен туындаған мәселенің ұқсастығына қарай үкім беруді айтамыз. «Қияспен» үкім берудің мынандай төрт шарты бар; «негіз», «қосымша», «иллат», «үкім». «Негіз» деп Құран мен Сүннетте берілген үкімді айтамыз. Айталық; «насс» үкімі бойынша арақ ішу харам  саналса, коньякті ішу немесе ішпеу жөнінде «насста» нақты үкім жоқ. Енді, конякьті ішге бола ма, болмай ма? деген мәселеге қияс үкімін беретін болсақ. Бұл мәселеде «негіз» арақ саналады. «Иллат» - екеуінің арасындағы ұқсастық, яғни арақ пен коньякта спирттік қосындының болуы. Ал, «қосымшасы» - коньяк болса, қиястың «үкімі»  -  факиһтің коньякті ішуге болмайды деген пәтуасы болып табылады.

Мұхаммед (с.а.у) жан тәсілім еткеннен кейін құқықтық үкім берудің қалыптасқан екі мектептің бірі «Рай» мектебі осы «қияспен» үкім беруді қолға алған болатын. Кейін, «қияспен» үкім беруді Имам Ағзам мектебінің өкілдері мейлінше дамытты. «Қияспен» үкім беруде тікелей ақыл қолданғандықтан, бұл әдіс Исламдағы ғылымның да өркендеуіне үлкен әсер етті.

Истихсан - Бұл үкімді беру үшін де туындаған мәселе бойынша «насста» нақты үкім болмауы керек. Екі түрлі қияс жасау мүмкіндігі бар болған оқиғада басым тартқан қиястың қолданылуын айтамыз Яғни, әлсіз қиясты тәрк ету мағынасына келетін бұл әдіс бойынша факиһтер ақылмен үкім береді. Мәселен, қияс бойынша матадағы нәжісті кетіру үшін жуу керек деген үкім болса, истихсан бойынша кейбір маталардағы нәжісті жумай-ақ қағып кетіруге болады деп үкім береді.

Түсініктірек болу үшін тағы бір мысал келтіретін болсақ, қияс үкімі түз тағысының аузы тиген нәрсені жеуге болмайды деп үкім береді. Себебі, түз тағыларының аузында адам ағзасына зиянды микроп өте көп болады. Түз тағысының қатарына жыртқыш құстарды да кіргізетін болсақ, истихсанда жыртқыш құстардың тұмсығы тиген нәрсені жеуге болады деп үкім береді. Себебі, факиһтердің зерттеуінше құстардың тұмсығында микроп болмайды.

Қияс немесе истихсан үкімін беру үшін факиһтер өзіне беймәлім мәселелер бойынша мамандардың көмегіне арқа сүйейді.

Истислах - Құран мен Сүннет және Ижмада болмаған қоғамға пайдалы немесе зиянды кетіретін факиһтердің үкімін «истислаһ» деп атаймыз. «Истислах» үкімін беру үшін факиһтер оның мынандай үш шарты бар екендігін айтып өтеді;

1.Дінге қатысты мәселені шешуден бөлек болуы тиіс.

2.Діннің қағидасы мен рухына қайшы болмауы тиіс.

3.Қабылданған шешімнің тиімділігі айқын, қажетті және мәнді болуы тиіс.

Мәселен, соғыс кезінде қорғанысқа қажетті қор байлардың есебінен жиналады. Сонымен бірге, қоғамда азық-түлікке деген қажеттілік артқан кезде билеушілер диқандардың ақысын өтеп жұмыс істеуге бұйрық бере алады. Бұндай шақта диқандар бұйрықтан бас тартса, билеушілер оны жазалай алады. Рамазан айында арақ ішкендердің жазасын ауырлату, бір мұсылманның қалатын жері болмаған жағдайда үйінде бос бөлмесі бар мұсылманның оны қонақ етуі (ақылы түрде де болуы мүмкін) тиіс деген үкімдер «истислах» үкімдеріне жатады.

Ғұрып - Құран мен Сүннетке қайшы емес негіздегі ұлттардың Исламнан бұрынғы қалыптасқан әдет-ғұрпымен үкім беруін факиһтер теріске шығармайды. Бір мәселеге қатысты «насста» нақты үкім болмай, оны шешудің дұрыс жолы әдет-ғұрыпта болған болса, ол үкім ретінде қабылданады. Осы ретте әдет-ғұрыптар «сахих» және «фасид» болып екіге бөлінеді. «Сахих» әдет-ғұрыпта Құран мен Сүннетке қарама-қайшылық болмайды. Ал, «фасид» әдет-ғұрып «нассқа» қайшы болып келеді.

Истисхаб - Бір үкімді теріске шығаратын дәлел табылғанға дейін ол үкімнің күші сақталады. «Истисхаб» үкімінің бірнеше мынандай шарттары бар:

1. Бір нәрсені қолдануға тиым салуға дәлел табылғанға дейін ол нәрсе адал саналады немесе бір келісімшарттың дұрыс еместігі белгілі болғанға дейін ол келісімшарт күшін сақтайды.

2.Судың нәжіс болғандығы дәлелденгенше ол су таза саналады.

Бір адам әйелімен ажырасып, бір талақпен ажырастым ба, жоқ әлде үш талақпен ажырастым ба деп күмәнданса, бір талақпен ажырасқан саналады. Өйткені, бұнда бір рет ажырасу фактісінің болғандығы анық.

Сәдди-заррия - Харамға әкеп соғатын амалдар харам, адалға алып келетін жолдар адал саналады. Осы себептен харамға әкелетін амалдарға тиым салынып, адалға алып келетін жолдарға рұқсат етіледі.

Мақсаттарға амалдар мен жолдар арқылы баратындықтан, шариғат амалдар мен жолдарға да үкім береді. Дін бір нәрсені харам деп бұйырса, демек, оған әкеп соғатын амалдар мен жолдар да харам саналады. Егер, дін бір нәрсені адал деп бұйырса, демек оған апаратын амалдар мен жолдар харам болмауы мүмкін. Мысалы, дәрігерлер бір науқасты емдегенде, оның науқасын ауырлататын амалдарға тиым салады. Олай етпесе, науқастың халі одан сайын ауырлай береді. Осы секілді шариғатта харамды тудыратын іс-әрекеттерге де тиым салынады. Осы ретте «сәдди-заррия» үкімі мынандай екі тұрғыда қарастырылады:

1.Амалдардың ниеті. Тұлға бір амалды жасағанда жақсылықты ма, әлде жамандықты мақсат еткен бе? Өйткені, Мұхаммед с.ғ.а «Амалдар ниеттеріне қарай» деп бұйырған болатын. Егер, іс-әрекеттердің адалдығы мен харамдығында күмән болғанмен, ниетінде ізгілік болса, бұндай іс-әрекеттер харам саналмайды.

2.  Амалдардың сыртқы пішіні. Жақсы ниетпен болса да пұттарды сүйсе немесе мүшіріктердің Аллаға сиынуына кедергі келтірсе харам іс-әрекет жасаған саналады.

Факиһтер амалдардың ниетін кейбір жағдайларда ғана ескеріп, көбіне амалдардың формасына қарай үкім берген. Ниет жаман болып, әрекет ету барысында мақсат орындалмаса да ол әрекет харам саналады. Мысалы, бір адам бұзық ниетпен бір адамды өлтіруге қару жұмсап, бірақ, белгілі себептермен адам өлмеген болса да, қылмысты жасауға оқталушы айыпты саналады.

Ханбали мазхабының өкілдерінің «сәдди-заррия» үкімдерінен бірнеше мысал беретін болсақ.

А) Малды базарға жетпестен сатып алып, оны үстеме бағамен базарда сату харам. Себебі, шариғатта монопалист болу немесе еңбек етпестен пайдаға кенелу дұрыс емес. Осы себептен де бұндай ретте сатушы алданғанын білсе, келісімшартты бұзуына құқылы.

Ә) Өз мүддесі үшін көпшілікке зиян келетін жағдайда бағаны көрер-көзге аспандату немесе жерге ұру харам. Өйткені, бағаны жоғарлатқан немесе төмендеткен адам қаншама адамның саудасын тұралатады.

Б) Бүлік орнаған кезде қару-жарақ сату харам. Өйткені, қару сату мәселені одан сайын ушықтыруы мүмкін. Осы секілді шарап жасаушыға жүзім сату да харам саналады. Себебі, шарап жасаушының жүзімнен шарап жасайтыны белгілі.

Сахаба сөзі - мұсылман құқығының теоретиктері сахабалар Мұхаммед (с.а.у)-ның көзін көріп, тікелей тәрбиесін алғандықтан, олардың сөздерін пәтуа ретінде негізге алған. Бұлай үкім беруге Мұхаммед (с.а.у)-ның: «Менің сахабаларым аспандағы жарық жұлдыздар секілді. Қайсысының соғынан ерсе де ақиқатты таба алады» деген хадисі арқау болған. Сондықтан, кемеңгер төрт халиф дәуірінде берілген пәтуаларды факиһтер өзгеріссіз қалдырған.

Исламнан бұрынғы шариғаттар - Ислам мен бұрынғы діндердің үкімдері бір-бірімен қабысып жатса, бұндай үкімдермен пәтуа беруге болады. Бұндағы негізгі шарт бұрынғы діннің үкімдері Ислам негіздеріне қайшы келмеуі тиісті (M.Ebu Zehra. Islamdaki syasi, itikati  ve fikhi mezhepler tarihi. Istanbul-1996).

Түйін

Қоғам талабын қанағаттандыра алмаған заң - өлі заң. Ал, мұсылман құқығында көріп отырғандарыңыздай қоғамның алғышарттарына қарай үкімдердің өзгеріп дамуына мол мүмкіндік қарастырылған. Шариғаттанушы Ю.Апайдынның көзқарасынша қазіргі зайырлы мемлекеттің қабылдаған заңдары дін негіздеріне теріс келмесе, ол заңға мойынсұнудың шариғатқа ешқандай қайшылығы жоқ. Себебі, Парламент шығарған заңдар ақылға немесе мамандардың талдауына негізделеді (Yünüs Apaydın. Musulman hukuku. Тurkestan 1999). Яғни, шариғаттағы акли (қияс) қайнар-көздердің динамикасының қаншалықты өміршең екенін бағамдай беріңіз. Ал, белгілі ғалым Л.Сюкияиненнің пікірінше Батыс заңдары мен мұсылман құқығы теориялық тұрғыдан терең үндестік табады. Әсіресе адам құқықтары жөніндегі қағидаларында ұқсастық басым (Леонид Сюкияйнен «Исламские и Западные правовые ценности: Столкновение или взаимодействие?». Журнал DA). Олай болса, дамыған Батыс қоғамының заңдылықтарынан қалыс қалмайтын мұсылман құқығы да прогрессивтік маңызға ие. Демек, шариғаттың кертартпалық сипаты басым деп түсінетін атеистер, сондай-ақ, хақ үкімдерін қатып-семіп қалған догма ретінде дәріптейтін фундаменталистер (уахапшылар, хизбут тахрир, таблиғшылар, хижратшылар-тәкпіршілер)  мүлде қателеседі.

«Абай-ақпарат»