- Думан Әмірғалиұлы, биылғы «Алтын қалам» байқауының «Жылдың ең үздік прозасы» аталымы бойынша сіздің «Көш» атты әңгімеңіз бас жүлдені иеленіп, жеңімпаз атандыңыз. Оның үстіне Мемлекеттік стипендияның иегері атанып жатыр екенсіз. Құтты болсын!
- Рақмет!
- Жақында ғана Астанадағы Қалибек Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық драма театрында «Кенесары-Күнімжан» атты тарихи драмаңыздың тұсаукесер қойылымы болып өтті. Себепсіз салдар жоқ. Әңгімеміздің әлқисасын осындай драмалық туынды жазуыңызға не себеп болғанын айтудан бастасақ...
- «Жақсы сөз - жарым ырыс» демекші, ең алдымен жылы пікіріңізге рақмет! Жалпы, Кенесары тақырыбы маған таңсық емес. Кезінде хан сүйегін іздестіру жорықтарын ұйымдастырғанымызды өзіңіз жақсы білесіз. Сол жорықтардың негізінде «Хан Кененің қазасы» атты кітап дүниеге келді. «Кенесары хан» деректі фильмін түсірдік.

- Думан Әмірғалиұлы, биылғы «Алтын қалам» байқауының «Жылдың ең үздік прозасы» аталымы бойынша сіздің «Көш» атты әңгімеңіз бас жүлдені иеленіп, жеңімпаз атандыңыз. Оның үстіне Мемлекеттік стипендияның иегері атанып жатыр екенсіз. Құтты болсын!
- Рақмет!
- Жақында ғана Астанадағы Қалибек Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық драма театрында «Кенесары-Күнімжан» атты тарихи драмаңыздың тұсаукесер қойылымы болып өтті. Себепсіз салдар жоқ. Әңгімеміздің әлқисасын осындай драмалық туынды жазуыңызға не себеп болғанын айтудан бастасақ...
- «Жақсы сөз - жарым ырыс» демекші, ең алдымен жылы пікіріңізге рақмет! Жалпы, Кенесары тақырыбы маған таңсық емес. Кезінде хан сүйегін іздестіру жорықтарын ұйымдастырғанымызды өзіңіз жақсы білесіз. Сол жорықтардың негізінде «Хан Кененің қазасы» атты кітап дүниеге келді. «Кенесары хан» деректі фильмін түсірдік.
Кенесары отаршылдармен не үшін күресті? Асыл жанын не үшін пида етті? Әрине, елінің еркіндігі үшін. Құдайға мың да бір шүкір, қазір еркіндік алдық, тәуелсіз ел атандық. Бірақ қуануға әлі ерте, қауіп-қатер сейілген жоқ. Алдымен «тәуелсіздігімізді қалай баянды етеміз?» деген сауал әркімді ойландыруы керек. Міне, осындай кезде Кенесары сияқты ұлыларымызды еске алуымыз және жоқтауымыз заңды құбылыс қой деп ойлаймын. Бізге арқамызды кеңге салуға болмайды. Даңқты ата-бабаларымыз бастап берген ұлы күресті бүгінгі ұрпақ лайықты жалғастыра білмесе, болашағымыздың жарқын болары күмәнді. Осынау қасиетті іске әр қазақ азаматы өзінше үлес қосуы керек. Жас ұрпақтың бойына өрлік пен ерліктің дәнін сеуіп, елі мен жерін сүйе білуге тәрбиелеу үшін отаршылдардың озбырлығына тойтарыс беріп, дегендерін істетпеуге тырысқан Кенесары сынды батыр бабаларымыздың ісі мен идеясын барынша насихаттай білуіміз керек! Міне, сонда бізді ешқандай жау ала алмайды. Аңсап жеткен тәуелсіздігіміз баянды болады. Кенесары туралы драмалық шығарма жазуымның басты себебі осы. Ұлы ханның ұлы ой-арманын бүгінгі ұрпақтың бойына сахна тілімен сіңіре алсақ, біздің де мақсатымыздың орындалғаны деп білемін.
- Зерттеу еңбектерде болсын, көркем шығармаларда болсын Кенесары ханның бәйбішесі Күнімжан туралы көп айтыла бермейді. Сондықтан да болар, ханым жөнінде білетініміз тым мардымсыз. Ал сіздің пьесаңыздың тақырыбының өзі - «Кенесары-Күнімжан», яғни шығармаңыздағы негізгі оқиға хан мен оның ғашығы төңірегінде өрбиді. Біздің білейін деп отырғанымыз, Кенесары-Күнімжан-Қоңырқұлжа арасындағы тартыс шын мәнінде, өмірде болған ба, жоқ әлде жазушылық қиялыңыздың жемісі ме?
- Кенесары сынды ұлы тұлғамыздың өмірін бұрмалап, қиыннан қиыстырғандай өтірік жазудың өзі үлкен қылмыс қой! Ел аузындағы әңгімелер мен тарихи деректерге қарағанда, бұл шығарманың өзегінде шындықтың жатқаны ақиқат. Әрине, көркем шығарма болғаннан кейін кейде қиялға да ерік беретініміз анық. Бірақ соның өзінде де шындықтың ауылынан алыс кетпеу керек. Егер ондай болмаған жағдайда тарихи шығарманың көк тиындық құны болмайды.
- Сіздің суреттеуіңізге қарағанда, Күнімжан көркіне ақылы сай қыз болғанға ұқсайды. Аталары да елдің сөзін ұстаған өз заманының белді де белгілі адамдары болыпты. Егер біз Кенесарыны толық танығымыз келсе, оның өміріне қатысы бар адамдарды да мейлінше жан-жақты зерттеп-зерделегеніміз дұрыс қой!
- Өте дұрыс айтып отырсыз! Онсыз Кенесарыны толық тани алмаймыз. Күнімжан шын мәнінде, көрікті, ақылды, сымбатты, нағыз ханға лайық жар болатын батыл қыз екен. Өз әкесі Тұрсын да, атасы Байболат та бақ-дәулеті шалқыған беделді адамдар болыпты. Күнімжанды айттырып, қалың малын төлеп қойған Қоңырқұлжаға шықпай, неге Кенесарыны таңдады? Дәл сол кезде Қоңырқұлжаның басындағы бақ Кенесарынікінен артық болмаса, кем емес еді. Ол да ханның тұқымы, керек десеңіз, Ақмоланың аға сұлтаны. Ал Күнімжанның көзімен қарайтын болсақ, Кенесары елі үшін от пен суға түсуге дайын нағыз ер де, Қоңырқұлжа аз күндік билікке сатылған итаршы. Былайша айтқанда, Кенесары отаршылардың озбыр саясатына қарсы күрескер текті ұл да, Қоңырқұлжа солардың сойылын соғып, өз халқын қосыла қанаған тексіз құл. Ендеше, Күнімжанның Қоңырқұлжаның менменсіген кеудесінен итеріп, Кенесарының етегінен ұстауы табиғи заңдылық қой деп ойлаймын. Қоңырқұлжаның артында аузын айға білеген алып империя тұр, қайтіп ол айттырып қойған қалыңдығын Кенесарыға оңай беріп қойсын! Міне, талас-тартыс осыдан басталып, аяғы өнбес дауға, бітіспес өшпенділікке ұласады.
- Жалпы, тарихта Кенесары мен Қоңырқұлжаның арасында талас-тартыс болған ба?
- Болғанда қандай! Екеуінің көзқарастары бір-біріне мүлде кереғар болған. Оны тарихи деректерден анық аңғаруға болады. Қоңырқұлжа үнемі Кенесарының үстінен патша шенеуніктеріне арыз-шағым түсіріп отырған. Дәлірек айтсақ, отаршыларға көтерлісшілер туралы ақпарлар беріп тұрған. Кенесары көтерілісін басып-жаншудың жолдарын бірге қарастырған.
- Сіздің драмаңызда Кенесары мен Қоңырқұлжа арасындағы тартыс өте сәтті шыққан деп айтуымызға болады. Екеуінің алғашқы кездесуінде Қоңырқұлжа Кенесарыға «Ұлы империяға жалаң қылышпен қалай қарсы тұрмақсың, елді құр босқа дүрліктіріп, қанды қырғынға бастағаннан не табам дейсің?!» дейді ғой. Осында бір шындық жатқан жоқ па?
- Бір қарағанда шындық жатқан сияқты көрінуі де мүмкін. Ал Кенесары «Сен сияқты түлкібұлаңға салып, ақ патшаға қызмет етіп, күнің үшін жаныңды жалдап, сатылып жүргенше, азаттық үшін күресіп өлгенім артық» демей ме! Мен сізді жақсы түсініп отырмын. Кенесары алып империяны жеңе алмайтынын білмеді дейсіз бе? Білді. Ол жалаң қолымен от ұстамаған адам. Батырлығымен қоса ақылы да бір басына жетерліктей болған. Сонда оны күреске жетелеген қандай күш? Намыс. Берісі еркектік, әрісі елдік намыс. Көз алдында қызын зорлап, күңге айналдырып, ұлын қорлап, құлақкесті құлға айналдырып жатса, қайтіп шыдасын! Елі мен жерін қолдан беріп қойып, қалай қарап отырсын! Оның өмірлік принципі мынау: «Елімнің тізгіні мен шылбыры жат қолында болғанын қаламаймын. Біз құл болу үшін жаралғамыз жоқ. Сен құл болсаң, мен құл болсам, ертеңгі ұрпағымыз кім болмақ! Не соғысып еркіндікті күшпен тартып аламыз, не болмаса, болашақтағы ұлы жеңістер үшін осы жолда жанымызды құрбандыққа шаламыз!» Мұнысымен Кенесары не ұтты, қандай пайда тапты дейтін шығарсыз. Біле білсеңіз, Кенесары жеңілген жоқ, жеңді! Алып империяға жалаң қылышпен болса да қарсы шығудың өзі сол бір алмағайып кезеңде қазақ халқы үшін ұлы жеңіс еді. Отаршыларға қазақпен байқап сөйлесуді үйретті... Қазақтарды жаппай шоқындыруды қолға ала бастап еді, Кенесары көтерлісінен кейін ондай бассыздықтардың бәрін тыйып тастады. Кенесарының сол күресі тектен-текке кеткен жоқ, осынау ұлы жеңісімізге баспалдақ болды, негіз қалады. Ұрпағының жүрегіне тәуелсіздіктің ұрығын сеуіп кетті. Кейбіреулер айтып жүргендей, бізге тәуелсіздік өзі келген жоқ. Осындай ұлы тұлғалардың арқасында жеңіп алдық. Кенесары ұрпағының осындай ұлы жеңістері үшін өзін-өзі саналы түрде құрбандыққа шалды. Ел тәуелсіздігі үшін күресудің өзі ұлы мәртебе екенін ұрпағына ұқтырып кетті.
- Пьесаны сіз жазғаныңызбен, оны сахнаға алып шығатын режиссер ғой. Яғни қойылымның қандай дәрежеде шығатыны режиссерге тікелей байланысты. Шыныңызды айтыңызшы, сіз шығармаңызды сахнаға шығарған қоюшы режиссер Болат Ұзақовқа ризасыз ба, жоқ әлде әттеген-айлар болды ма?
- Жалпы, маған қолқа салған сол Болат бауырымыз. Кенесарыны сахнаға шығаруға көптен бері дайындалып жүр екен. Яғни тақырыпты терең біледі, керек десеңіз, мен сияқты Кенесарымен «ауырған» адамдардың бірі. Сондықтан екеуміз тез тіл табыстық. Спектакльді дайындау барысында оның ізденімпаз режиссер екеніне көзім жетті. Сөзім жалаң болмау үшін мына бір нәрсені ғана айта кетейін, қойылымда артистер бастан-аяқ жоғарыдан тартылған арқандар арқылы ойнады. Артистердің ойынына әр беріп, нәр беріп тұрған да сол арқандар болды. Керек десеңіз, режиссер арқандарға тіл бітіріп, сөйлетіп қойды. Көп нәрседен хабар беріп тұрды. Міне, өнердің құдіреті деген осы. Арқан арқылы көрермендер сол бір алмағайып заманның халқымыздың басына түскен ауыртпалығын сезінді, түйсінді, түсінді ғой деп ойлаймын. Шынында да қазақ халқы сол кезде дар ағашының алдында тұрғандай еді ғой. Міне, мен Болат Ұзақовтың осындай тапқырлығы мен білім-білігіне қатты риза болдым. Сөз жоқ, өз саласының нағыз майталманы. Сондықтан да болар, спектакль көңілдегідей шықты. Ал енді халықтың ықылас-пейілі жақсы.
- Артистер ше? Көңілдегідей ойнай алды ма?
- Артистерге де айтар алғысым шексіз. Әрқайсысы өз рөлдерін өз мүмкіндіктеріне қарай жақсы ойнап шықты. Сырым Қашқабаев (Кенесары), Айнұр Жетпісбаева (Күнімжан), Жанқалдыбек Төленбаев (Қоңырқұлжа), Жанат Оспанов (Наурызбай), Ержан Нұрымбет (Нысанбай), Мейрам Қайсанов (Горчаков), Шахмұрат Ордабаевтар (Карбышев) өздерінің образдарын өте сәтті сомдап шықты деп айта аламын. Театрда тәжірибелі де талантты артистер баршылық. Көңілім тоғайып қайтты. Артистердің ойынына залда отырған көрермендер де қатты риза болып, қайта-қайта қол соғып, қошемет білдіріп отырды. Мен соған қуандым.
- Қойылым барысында үш мәрте Құран оқылады. Артықтау емес пе?
- Қайта дұрыс болды-ау деп ойлаймын. Режиссердің мықтылығы сонда, спектакльге көрермендерді де қатыстырып қойды. Көрермендер де өз рөлдерін жақсы ойнап шықты. Әр Құран оқылған сайын бірі қалмай қол жайып, іштей білетін дұғаларын айтып, беттерін сипап отырды. Өзіңіз айтыңызшы, жақсы тәсіл емес пе?! Мұның да өзіндік мән-маңызы бар. Кенесарының өзінен бастап қаншама ерлердің мәйіттері қорланып, жаназалары шығарылмай қалды. Бұл сол батыр бабаларымыздың жаназаларын өнер арқылы шығарып, жандарының жай табуына мұрындық болсақ деген ізгі ниеттен туындаған ой еді.
- Дәке, сіздің кезінде Кенесары ханның сүйегін іздестіру бағытында Ресей мен Қырғызстанға жоралғылы жорықтар жасағаныңызды білеміз. Сол сапарлардан жазған мақала-материалдарыңызды қалың көпшіліктің қызыға оқығаны да есімізде. Кейінгі кездері хан сүйегі туралы мәселе баспасөз беттерінде қайтадан көтеріле бастады. Сол жорықты жалғастыру ойларыңызда жоқ па?
- Біз одан кейін де Ресей мен Қырғызстанға талай мәрте бардық. Бірақ нәтиже шамалы болғаннан кейін жалпақ жұртқа жар сала қойғанымыз жоқ. Жақында мені кезінде осы істің басы-қасында болған «Нұр Отан» партиясының хатшысы Қайрат Сатыбалды мырза өзіне шақырып, осы мәселе жөнінде ой бөлісті. Қайтадан қозғау салып, қайыра қолға алсақ деген ойын айтты. Әрине, мен қуана келістім. Сондықтан хан сүйегін іздестіру жорықтарының жалғасатынына көпшілікті сендіргім келеді.
- Әлдекімдер Кенесары ханның сүйегін қырғыз жерінен тауып әкеліп, арулап жерледі деп жүр ғой. Ол туралы өзіңіздің әріптесіңіз, жазушы-журналист Құлтөлеу Мұқаш «Қазақ әдебиеті» газетіне егжей-тегжейлі сапарнама жазғанын білеміз.

<!--pagebreak-->
- Құдай-ау, егер ол шынымен Кенесары ханның сүйегі болса, ең алдымен қуанатын адам мен болар едім. Оған ешқандай күмәніңіз болмасын. Бірақ бір өкініштісі, олай болмай тұр ғой. Мұны елі үшін еңіреп өткен атамыздың аруағын қорлау деп түсінемін. Бір көріпкелдің көрсетуімен барып, әй-шай жоқ қазып әкеле салды. Осылай бола ма екен?! Ғылым қайда қалды, ғалымдар не қарап отыр?! Оның кімнің сүйегі екенін көріпкел емес, ғалымдар анықтау керек қой!.. Қазір көріпкелге сенетін заман ба?!. Жарайды, көріпкел білгіш-ақ болсын, бәрібір антрополог ғалымдар ғылыми тұрғыда сүйекті тыңғылықты зерттеп, қорытындыны солар шығаруы тиіс қой! Қазіргі ұрпақтарының қандарымен салыстыра отырып, шетелдерде лабораториялық зерттеулер жүргізілуі керек еді. Қазір ғылым жетілген, ақ-қарасын оп-оңай ажыратып береді. Жоқ, олай емес, айдаладағы бір сүйекті қазып алады да, ханның сүйегі осы деп, асығыс-үсігіс қайтадан жерлей салады. Осының өзінде бір шикіліктің жатқаны анық.
- Жалпы, ел арасында қазақ әдебиеті туралы бір-біріне кереғар екі түрлі көзқарас бар екенін өзіңіз де жақсы білетін шығарсыз. Кейбіреулер төл әдебиетімізді әлемдегі үздік әдебиеттердің қатарына қойса, енді біреулер санға қосқандарымен, санаттан мүлде шығарып тастап жатады. Шыныңызды айтыңызшы, шындық қай жақта?
- Бір нәрсені анық білем, бізде өте жақсы әдебиет бар. Ай мен күнді қолмен жауып, бүркемелей алмайтыны сияқты, оны ешкім де жоққа шығара алмас. Әлемдік деңгейде ұялмай көрсете алатын классикалық шығармалар да, әлем әдебиетінің классигі атануға лайық тұлғалық қаламгерлеріміз де бар. Бізде бір-ақ нәрсе ғана жетіспейді. Біз сол бар нәрсенің өзін көрсете алмай жатырмыз, өз деңгейінде насихаттай алмай жатырмыз. Әрине, біздің әдеби шығармалардың бәрі саф алтын, қаламгерлеріміз шетінен классик десек, өтірік болар еді. Аттарын атап, түстерін түстемей-ақ қояйық, мықтылары да бар, ортаңқолдары да жетерлік, қара көбейтіп жүрген «халтурщиктер» де жоқ емес.
- Кейінгі кездері қандай әдеби шығармалар оқыдыңыз. Несімен ұнады, несімен ұнамады дегендей...
- Әлемдік деңгейде аты шыққан қаламгерлердің шығармаларын іздеп жүріп оқимын. Бұл менің қазіргі күнделікті жұмысым. Қызметім де осыған тікелей байланысты. Әлемдік деңгейде танылған, мойындалған қаламгерлердің шығармаларын аударып басатын «Әлем әдебиеті» журналында қызмет істеймін. Журнал «Фолиант» баспасының бас директоры, ұлтжанды азамат Нұрлан Исабековтің тікелей қолдауымен шығып келеді. Жылт еткен жаңалығы бар шығарманы қазақ оқырманына жеткізуге асығамыз. Сондай туындыларды тауып, «тәржімалап беріңізші» деп аудармашыларға қолқа саламыз. Журналымыз екі жүз елу беттен тұрады. Солардың бәрін оқып шығу бас редакторымыз Кеңес аға Юсуповтан кейін сол кісінің оң қолы ретінде менің міндетіме жатады. Яғни нан тауып жейтін қызметімнің өзі менің негізгі жазушылық кәсібіме тікелей байланысты. Біз әр елдің әдебиеті туралы арнайы нөмірлер дайындаймыз. Осы бағытта көп ізденуге тура келеді. Міне, осының өзі-ақ шығармашылық адамға көп нәрсе береді. Яғни мақтанғаным емес, бір жылдың өзінде ғана оқыған шығармаларымның авторларын термелеп тізетін болсам, газеттеріңіздің беті жетпей қалуы бек мүмкін. Міне, мен өзімдегі кемшіліктерді осылай толықтырып, жаңа «майданға» шығуға дайындалып жатырмын. Қанша жерден жамандағанымызбен, Нобель сыйлығын алған ақын-жазушылардың шығармаларын міндетті түрде оқуға тырысамын. Кейінгі он жылда бұл сыйлықты алған қаламгерлердің басым көпшілігінің шығармалары көңілден шыға қоймайды. Бір-ақ мысал айтайын, 2000 жылы Нобель сыйлығын алған қытай жазушысы Гао Синцзянның шығармаларын оқып көрейін деп қанша іздедім. Интернетті толық тінтіп шықтым, кітапханаларды шолудай-ақ шолып шықтым. Жоқ. Таба алмадым. Сөйтсем, оның шығармалары орыс тіліне де аударылмапты. Тек сыйлықты алардағы ғана сөзі бар. Соны оқып шықтым да түңілдім, баланың шалдыр-шатпағы сияқты. Сөйтсем, ол сабазың өз елін сатып, өзге елдің тарысын жеп жүрген жай әшейін ортаңқол жазушылардың бірі екен. Нобель сыйлығы кейінгі кездері осындай тексіздерге беріліп жүргені ешкімге жасырын сыр емес.
- Ал бізде Нобель сыйлығын алуға лайық жазушылар бар ма?
- Бар. Мәселен, Мұхтар Мағауинді алайықшы. Кейінгі он жылда сол сыйлықты алған қай жазушыдан кем. Бірақ бізге бермейді.
- Себеп...
- Ол да саясат. Егер Нобель сыйлығын қазақ жазушысына берсе, қазақ әдебиетінің әлемдік деңгейде мойындалғаны болар еді. Өзіңіз де білесіз, оларда астамшылық пиғыл күшті ғой! Бір алса, Шыңғыс Айтматов алар еді ғой, бірақ әрнені сылтауратып бермеді. Егер Шыңғыс Айтматов сияқты өз таланттарымен әлемге танылған қаламгерлер алса, Нобель сыйлығының қадір-қасиеті де артар еді. Ал Нобель сыйлығын алғаны үшін ғана танымал болған жаңағындай Гао Синцзян сияқты ортаңқол жазушылар оның беделін түсіріп-ақ жүр.
- Биылғы Нобель сыйлығы Марио Варгас Льоса атты атақты жазушыға берілді ғой. Бұл сыйлыққа ол да лайықсыз ба?
- Оның атағынан ат үркетіні рас. Жаман жазушы деп те айта алмаймын. Не жазатынын біледі. «Город и псы» және «Разговор в Соборе» атты екі романдарын оқығанмын. Шыншыл әрі сыншыл, батыл суреткер. Біздің жазушылардың көпшілігінде осы шыншылдық пен сыншылдықтың, батылдықтың жетіспей жататыны рас. Бірақ анау айтқандай, ғажайып суреткер деп айта алмаймын. Әлемде оның деңгейіндегі жазушылар көп. Мәселен, онымен сыйлыққа бірге ұсынылған жапонның осы заманғы ең атақты жазушысы Харуки Муракамиді алсақ та жетіп жатыр. Оның көптеген әңгімесін мен қазақ тіліне аударып, журналымызда жарияладым.
Жалпы, салыстыра алсақ, Марио Варгас Льоса біздің Қытайдағы Қажығұмар Шабданұлы тәрізді жазушы. Шырылдаған шындықты жазғаны үшін қуғын-сүргінге ұшырап, шығармалары талай мәрте отқа оранса да, абақтының тар қапасында отырып кітап жазған жоқ. Егер Нобель сыйлығын шындықты жазатын қаламгерге бергілері келсе, ең алдымен Қажығұмар ақсақалға берулері керек еді. Дәл қазір әлемде тағдыр-талайы жағынан ол кісіге тең келетін суреткер жоқ. Ал Марионың көрген құқайы оның жанында түкке тұрмайды. Қайта сол қуғындалғаны үшін аты әлемге жайылды. Ал шығармалардың көркемдік сапасы туралы әңгіме мүлде бөлек. Нобель сыйлығына ұсынылатын шығармалардың көбінесе көркемдігіне емес, саяси жағына баса назар аударылатынын екінің бірі біледі. Менің айтайын дегенім, Нобель сыйлығы қазір әбден саясиланып кетті. Егер өз саясаттарына сай келмесе, Мағауин мен Айтматов түгіл, Толстой болсаң да, бермей қояды.
- Сыншыл дегеннен шығады, қазір қазақ әдеби сыны туралы сыни пікірлер жиі айтылып жүр. «Сын - өлді!» деп жалпақ жұртқа жар салған ағайындар да болды. Осы пікірлерге алып-қосарыңыз бар ма?
- «Жел соқпаса, шөптің басы қимылдамайды» ғой. Қазіргі қазақ әдеби сынының өз деңгейінде көріне алмай жатқаны рас. Әрине, ғалым зерттеушілер баршылық, десек те, қазіргі әдебиеттің тамырын тап басып айта алатын сыншылар саусақпен санарлықтай ғана. Мәселен, Тұрсынжан Шапай, Әмірхан Меңдеке сияқты көкірегінде көзі бар, шығарманың тамырын тап басып тани алатын әдебиет сыншылары сын жазуды қойып кетті. Неге? Оның да өзіндік себептері бар, әрине. Егер жағдайларын жасап, сын жазумен алаңсыз айналысуға мүмкіндік тудырса, осы екі сыншының өзі-ақ қазіргі қазақ әдебиетінің ақ-қарасын ажыратып, жіліктеп, жіктеп, әр қаламгер мен әр шығарманы өз орындарына қойып берер еді. Оған ағаларымның қарым-қабілеті мен білім-біліктері толық жетеді. Амал қанша, ондай бақыт әл-әзір бұйырмайтын түрі бар. Қазір әдебиет сынының майданында Амангелді Кеңшілікұлы мен Әмірхан Балқыбек екеуі ғана атой салып жүр. Әрине, екеуі де оқыған-тоқығандары көп, білім-біліктері бір бастарына жетерлік талантты сыншылар. Бірақ олардың да алаңсыз сын жазумен айналысуға мүмкіндіктері жоқ. Әйтпесе осы екеуі талай нәрсені өз орындарына қойып берер еді.
- Жаңа өзіңіз «Әлем әдебиеті» журналында қызмет істейтініңізді айтып өттіңіз. Шетел қаламгерлерінің шығармаларын аударып басатындарыңызды да білдік. Жалпы, қазір аударма мәселесінің жай-күйі қалай? Өсіп келе жатқан талантты жас аудармашылар бар ма?
- Тап қазір аударманың шекесі шылқып тұрғаны шамалы. Бұрын бізде үлкен мектеп бар еді. Өздеріңіз де жақсы білесіздер, аударма өнерімен атағы көпке жайылған мықты-мықты аудармашылар болды. Біз қазірдің өзінде көбіне-көп сол тәжірибелі аудармашылармен қоян-қолтық жұмыс істейміз. Аударманың құпия-сырын жетік меңгерген, ең бастысы, қазақ тілін жақсы біледі. Өкініштісі сол, ол кісілердің қатары күн өткен сайын сиреп барады. Ал болашағынан көп үміт күттірер жас аудармашыларды көріп тұрғаным жоқ. Әрине, бірлі-жарым тәп-тәуір аудармашылар бар. Бірақ олардың өзін салыстырмалы түрде ғана жақсы деп айтуға болады. Басым көпшілігі тілді жақсы білмейді, тіпті керек десеңіз, сөйлемнің өзін дұрыс құрай алмайды. Сонымен, соларды түзеп, өңдеп-жөндеп дегендей, терлеп-тепшіп отырамыз. Міне, қазіргі аударма өнерінің хал-жағдайы осындай.
- Дәстүрлі сұрақ, қазір не жазып жүрсіз?
- Ең алдымен айтарым, жақында кейінгі жылдары жазылған шығармаларымның басын қосып, қолжазба күйінде Байланыс және ақпарат министрлігіне ұсындым. Ондағы шығармалардың барлығы дерлік мерзімді баспасөзде жарияланған, халықтың талқысынан өткен шығармалар. Құдай бұйыртса, келесі жылы шығып қалар деген үмітім бар. Дәл қазір Қызылағаштағы су тасқыны туралы пьеса жазып жатырмын. Қолдан жасалған осы апаттың себеп-салдарлары мен қайғы-қасіретін барынша ашып көрсетуге тырысып жатырмын.
- Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан
Берік БЕЙСЕНҰЛЫ

«Айқын» газеті