سايىن دالانى ساۋدىراعان سۇيەككە تولتىرعان وتىز ەكىنىڭ قىسى ەرتە ءتۇستى. بۇل كەزدە سۇر جىلان ىسپەتتەس اشتىق، ءۇيدى-ۇيگە سۋماڭداپ كىرىپ، اينالدىرعان ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە تاۋ بوكتەرىندەگى وتىز قارالى شاڭىراقتى ويرانداپ كەتكەن ەدى. ەسىك اشىلماي، كۇل شاشىلماي قالدى. «جۇت جەتى اعايىندى» دەگەن راس ەكەن. انشەيىندە الدىمەن ەڭىسكە ءتۇسىپ، كەمى ەكى اپتا سىرەسىپ جاتىپ الاتىن قىربىق قار بۇل جولى تاۋدى ورلەپ، جەر جاھاندى باسىپ قالدى.

وگپۋ-ءدىڭ اۋداندىق بولىمشەسىنىڭ باستىعى الەكساندر براگين قۇرىم ەتىگىن سىقىرلاتىپ، ونسىز دا قيۋى قاشقان ەسكى ەدەننىڭ تاقتايلارىن مايىستىرا ءارى-بەرى جۇرگىشتەپ، تەمەكىنىڭ كوك تۇتىنىنە بوگىپ قالعان بولمە ءىشىن كەزىپ كەتتى. «جاعداي قيىن» دەدى. حالىق اشتان قىرىلىپ جاتىر، ءاي، مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى-اۋ. ۇزىن قۇلاقتان جەرگىلىكتى بايلاردىڭ استىرتىن جيىن وتكىزىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بۇلىك ۇيىمداستىرماقشى بولىپ جاتىر دەگەن اڭگىمەلەرىن دە ەستىپ وتىر. مۇمكىن شىندىق، مۇمكىن داقپىرت. وزەگى تالعان جۇرتتىڭ ولىمنەن قورىقپايتىندىعى شىندىق. الەكساندر براگيننىڭ كوكشىل جانارىنىڭ ءۇستىن جاۋىپ كولكىلدەگەن قاباعى ءدىر ەتە قالىپ، تەمەكى تۇتىنىنە ىستالعان شالعى مۇرتى جىبىرلادى. بەتى شيقانداي قىپ-قىزىل وگپۋ-ءدىڭ باستىعى گرافيننەن قۇيىپ العان ساموگوندى شولدەن قاتالاپ كەلگەن ادامداي، سىمىرە تارتىپ، ءبىر تال پيازدى قوڭعاق مۇرنىنىڭ استىنداعى دەلديگەن تاناۋىنىڭ استىنا توسىپ ءبىراز وتىردى. «مۇنداعىلاردىڭ ءبارى جاۋ، كوكىرەكتەرىنە قولدارىن قويىپ، «الەكساندر يۆانوۆيچ» دەپ بەتىنە كۇلە قاراپ، مايموڭكەلەگەنىمەن ىشتەرىندە قانداي ساسىق ويدىڭ بىقسىپ جاتقانىنا عانا كوزى جەتپەيدى. جانى ءسىرى حالىق ەكەن، كۇنى كەشە كەڭەسكە قارسى شىققانداردىڭ قويشا كوگەندەلىپ، قىناداي قىرىلعانىن دا ۇمىتىپ كەتكەن ءتارىزدى. وزدەرى اشتان قىرىلىپ جاتسا دا وگپۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، قاستاندىق جاسايتىنىن قايتەرسىڭ. جۇرەكتەرىندە تاس بولىپ قاتىپ قالعان قاندى كەكتەرىن ءالى ۇمىتپاعان. ايتپەسە، وسىدان ون بەس كۇن بۇرىن جولعا شىعىپ كەتكەن ساباۋداي بەس قىزمەتكەردىڭ ايدان اسسا دا ءىز-ءتۇزسىز دەرەگىن تاپتىرماي كەتكەندىگى قالاي؟ ءسوز جوق، بالە قازاقتاردان كەلدى، قاستاندىقتى دا سولار جاسادى. بولماسا، بويىنداعى بەس قارۋى ساي چەكيستەرگە اجال ادامنان كەلمەسە، اللادان كەلمەيدى. الەكساندر براگين تاعى دا ەكى-ءۇش ستاكان ساماگوندى وڭەشىنە تاستاپ العاننان كەيىن:

– ەفرەموۆ،-دەپ داۋىستادى. ەسىكتەن فۋراجكاسىنىڭ ءبىر شەتىنەن توقپاقتاي شاشى بۇرقىراعان  ۇرپەك باس جىگىت كىرىپ كەلدى.

– احمەتوۆكە ايت، ەرتەڭ ۇشەۋمىز قاراتاۋ جاققا بارىپ قايتامىز. ەفرەموۆ ەسىكتىڭ الدىندا ءسال بوگەلىپ:

– اسكەر ەرتەمىز بە؟،-دەپ ەدى كاپيتان شەنىندەگى الەكساندر براگين قولىن سىلتەدى.

– ءوي، سەن دە... ءوزى اشتان قىرىلىپ جاتقان حالىققا شۇبىرتىپ اسكەر ەرتىپ قايتەمىز، اتتاردى دايىندا، ەرتەلەپ جولعا شىعامىز،- دەدى.

وگپۋ-ءدىڭ باستىعى جوعالعانداردىڭ جول باعىتىنا قارادى، ءوزى قول قويىپ بەرگەن بۇيرىققا سايكەس بەس ادام قاراتاۋدى بوكتەرلەپ، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن قىزىل اسكەرلەردىڭ سوزاق كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن كۇنگەي جاقتان زەڭبىرەكتەرىن جەگىپ اكەلگەن سۋىندىقتىڭ اسۋىنا دەيىن بارىپ قايتۋى ءتيىس ەدى، تەك حابار جوق. بەينە ءبىر جەر جۇتىپ كەتكەن ءتارىزدى. الدە باسماشتاردىڭ تاۋ-تاۋدى پانالاپ جۇرگەندەرىنىڭ قولدارىنا ءتۇسىپ مەرت بولدى ما ەكەن؟ ەرتەڭىنە سالت اتتى ۇشەۋ سار جەلىسكە سالىپ، تاۋ بوكتەرلەپ جولعا شىقتى.

قازاق دالاسى قاڭىراپ قالعان ەدى. جۇت جەتى اعايىندى دەگەن راس ەكەن، وتىز ەكىنىڭ قىسى دا قاڭىراپ قالعان قازاق دالاسىنىڭ تابالدىرىعىنان قاباعىن ءتۇيىپ اتتادى. اسىن تۇمان وراعان سۋىندىقتىڭ اسۋىنا ءتيىپ تۇرعان وتىز شاقتى تۇتىننەن تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى بايقالمايدى، بەينە ءبىر ەل جۇرتى وزگە جاققا اۋا كوشىپ كەتكەن سەكىلدى. باسىنا ەسكى ءشالىسىن تارتىپ، بەلىنە بالتاسىن قىستىرعان ايبالا قىزىل سەڭگىردىڭ ەتەگىندەگى ءتۇپ شەڭگەلگە ومبىلاپ زورعا جەتتى. اۋادا شىڭىلتىر اياز بار. كۇمىس قاردى اياعىمەن ىسىرىپ، شەتكى شەڭگەلگە بالتا سىلتەپ ەدى، قىزدىڭ شولپىسىنداي سىڭعىرلاعان قۋ قاۋاشاقتارىنان  ساۋىلداعان قار موينىنا قۇيىلدى. و، جاراتقان-اي، شەڭگەل ەكەش شەڭگەل دە وڭايلىقپەن جان بەرەر ەمەس، سوياۋداي تىكەنەكتەرىن كەلىنشەكتىڭ قولىنا قاداپ، تامىرىنان اجىرار ەمەس. ايبالا تىكەن كىرگەن الاقانىنىڭ ۋداي اشىعانىنا قاراماستان ءبىر ارقا شەڭگەلدى ارقالاپ، مۇرجاسى عانا قاڭقيعان قورجىن تامعا قاراي اسىعىس اياڭدادى. ادىمدادى دەگەن اتى بولماسا، قارعا ادىم جەرگە ءالى قۇرىپ زورعا جەتتى. قام كەسەكتەن سوعىلعان ءتورت قابىرعانى قالقا دەپ ءوز ءوزىڭدى الداعانىڭمەن كوپتەن ءتۇتىن ءيىسى شىقپاعان ءۇيدىڭ ءىشى دالادان بەتەر ازىناپ تۇر. كىشكەنتاي كوبەيسىندى وراپ جاپقان ەسكى كورپەنى اشىپ قارادى. كىشكەنتاي ءسابي تاناۋى پىسىلداپ، ۇيىقتاپ جاتىر. سوڭعى جۇگەرىنىڭ تالقانىن تالعاجاۋ ەتكەنىنە بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. ىشەگى شۇرىلداعانىمەن تىسكە باسار دىم جوق. دالباسالاپ، قورجىن تاممەن جاپسارلاسا سالىنعان اتقوراعا كىرىپ، اتاقىردىڭ ءتۇبىن سيپاپ ەدى، ساۋساعىنا توپىراقتان باسقا ەش نارسە ىلىكپەدى. تاستاي اتقورانىڭ اڭعال-ساڭعال بۇعاتتارىنان سۋىق جەل ازىناپ، جىن ويناق سالىپ تۇر.توبەدەن سالبىراعان قۋ قامىستىڭ جالعىز تالى وقتا-تەكتە ءىشىن تارتىپ سوققان تەنتەك جەلمەن بەبەۋلەپ، زار قاعادى. ايبالا مىنا ۇيدە بۇدان ءارى قالۋدىڭ ولىمگە مويىنسۇنۋمەن بىردەي ەكەندىگىن ءتۇسىندى. بىراق قايدا بارادى؟ ارقا سۇيەر كۇيەۋى ەسىكتىڭ الدىنداعى قارا تاسقا باستىرىلىپ، ءومىردىڭ بار ازابىن بۇلارعا تاستاپ، ماڭگىلىك ۇيقىدا جاتىر. بۇيىرعانى سول شىعار، ايتپەسە سۇيەكتەرى ساۋدىراپ، شاشىلىپ قالعاندار قانشاما. جالعىز جول، ءالى باردا سۋىندىقتىڭ اسۋىنان اسىپ، كۇنگەي جاققا جەتىپ جىعىلۋ. ارتىنا قارايلايتىنداي مۇندا نە قالدى؟ جولعا جينالىپ، كوبەيسىندى جىرتىق كورپەشەگە وراپ، ارقاسىنا تاڭىپ بايلاپ الدى. مايلىجوتانىڭ شىڭىنان اسسا، ار جاعىندا سۋىندىقتىڭ اسۋى ءتيىپ تۇر. تەك قۇداي كۇش-قۋاتتان ايىرماسا بولعانى. ءوڭى ازىپ-توزىپ، كوزدەرىنىڭ الدى كوگەرىپ، قالتالانعان كەلىنشەك جاراتقانعا جالبارىنىپ، بەتىن سيپادى. باستاپقى ءجۇرىسى شيراق سياقتى ەدى، تاۋدىڭ ەتەگىندەگى ومبى قار عانا اجەپتاۋىر السىرەتىپ تاستاعان سياقتى. جەتىبايدىڭ تۇسىنان وتكەندە قاڭىراپ قالعان ۇيلەردىڭ توبەسىنە قوناقتاعان قۇزعىندار ۋلاپ-شۋلاپ ازان-قازان بولىپ جاتىر ەكەن. ابىلمالىك اتاسىنىڭ ءۇيىنىڭ جانىنا ۇيمەلەگەن قۇزعىندار ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ، شۇباتىلعان شەكتى ءىلىپ قاشقان بىرەۋى قارسى بەتتەگى جارقاباققا بارىپ قوندى. ايبالانىڭ مىنا سۇمدىقتان جانى تۇرشىكتى.

– اپا، قارنىم اشتى،-دەدى ارقاسىنا جاربيىپ جابىسىپ العان كوبەيسىن.

– جارىعىم، ءسال شىدا، الدەن سوڭ كۇنگەيدە تۇراتىن بالبالا اپاڭنىڭ ۇيىنە بارامىز. نان جەيسىڭ، ىستىق سورپا ىشەسىڭ.

– اپا، قانت بار ما؟-دەدى كوبەيسىن.

– بار كۇنىم، ءبارى بار.

ءوز قيالىنا ءوزى يلانعان كەلىنشەك بەينە ءبىر ىستىق  تابا ناندى قارىنعا سالىنعان مايعا باتىرىپ جەپ وتىرعانداي، جارىلىپ كەتكەن ەرىندەرىن جالادى. ايبالا مۇنىسىنىڭ قۇر الدارقاتۋ ەكەنىن ءتۇسىندى. «كۇنگەيدەگى جۇرت امان با ەكەن دەسەيشى، مۇمكىن بالبالا اپاسى دا ءبىر جەردە تومپەشىككە اينالىپ جاتقان شىعار...»

تال تۇستە مايلىجوتانىڭ شىڭىنا تيتىقتاپ زورعا جەتتى. ەڭىستەگىدەي ەمەس، تاۋدىڭ ءۇستى ازىناپ تۇر. الدەن سوڭ كۇن جەلكەمدەنىپ، قار ۇشقىنداي باستاعان. باياعىداعىداي بويىندا كۇش-قۋاتى بولسا، اينالدىرعان ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە تاۋدىڭ ەتەگىندەگى قۋراعان قىزىل قايىڭداردى شاۋىپ، الدەقاشان ۇيىنە ارقالاپ اپارىپ تاستار ەدى. اشتىقتان ءالى قۇرىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەلە جاتقانى مىناۋ. شىركىن-اي، بارماقتاي ماي سورسا تۇماندانعان جانارى شىراداي اشىلار ما قايتەر ەدى، بىراق وزەكتى جالعايتىن ءدام قايدا؟ قولىن سۋىققا قارىتىپ، كۇرتىك قاردان ۇشى عانا قىلتيىپ كورىنىپ تۇرعان جۋساننىڭ سىيديعان قۋ ساباعىن سىپىرىپ الىپ، اۋزىنا سالىپ ەدى، ءدامى مىنا تار زاماننىڭ تاڭدايدا قالعان  زاپىرانىنداي اششى ەكەن. سۋىندىقتىڭ اسۋىنىڭ باسىندا جاياۋ بۇرقاسىن ءۇيىرىپ سوعىپ تۇر. وڭمەنىنەن وتەتىن قارا سۋىققا يىعىن قالقالاپ، زورعا كەلەدى. جاقپار تاستىڭ قار ۇرلەپ تاستاعان قۋىسىنان قىزىل ورامالدىڭ شەتى وقتا-تەكتە جەلپ ەتە قالادى. ايبالا كۇرتىك قاردىڭ استىندا ءوز ءتارىزدى بەيباقتىڭ جاتقاندىعىن سەزىپ، قاراماۋعا تىرىستى. سۋىندىقتىڭ اسۋىنىڭ ۇشار باسىنا شىعا بەرگەن كەزدە قايدان ساپ ەتە قالعانى بەلگىسىز، ساقالى جەلبىرەپ، شاشى ءوسىپ كەتكەن بەيتانىس تاسادان شىعا كەلىپ، ارقاسىنداعى كوبەيسىنگە جارماسقان. ايبالانىڭ قورىققانىنان ءۇنى دە شىقپاي قالدى. ادام با، جىن با، پەرى مە؟ ءۇش تاۋلىك بويىنا ءنار تاتپاي، اشتىقتان ءالى قالماعان كوبەيسىننىڭ داۋىس شىعارىپ، جىلاۋعا دا شاماسى كەلمەي قالعان ءتارىزدى. دۇلەي كۇش بالانى تارتىپ الىپ كەتتى. ءبارى دە قاس قاعىم ساتتە بولىپ ءوتتى. قولىن ەربەڭدەتكەن كوبەيسىن بەلگىسىز ادامنىڭ قولتىعىندا كەتە باردى. ايبالا ويباي سالىپ سوڭىنان تۇرا جۇگىرگەنىمەن بۇتىنا بايلاعان لىپاسىنان باسقا تۇگى جوق، جالاڭ اياق، جالاڭ باس قۇبىجىق ەتەكتەگى جارتاستاردىڭ بىرىنەن بىرىنە سەكىرىپ، تاۋدىڭ باسىنا ورمەلەپ كەتتى. دارمەنسىز كەلىنشەك جەردى توقپاقتاپ جىلادى. سوڭىنان جۇگەننىڭ سىلدىرى مەن  اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەندە عانا قىلىشتارى سالبىراعان ءۇش سالت اتتىنىڭ ءدال جانىندا تۇرعانىن اڭعاردى. ىشىندەگى بەتى شيقانداي قىزىلى  ورىسشالاپ، جانىنداعى مۇرتتى قازاقتان ءجون سۇرادى.

– مىنا بەيشارا ايدالادا نە ىستەپ وتىر؟-دەدى

بۇل وگپۋ-ءدىڭ اۋداندىق ءبولىمىنىڭ باستىعى الەكساندر براگين ەدى. ايبالا:

– اندا، اندا بالامدى الىپ كەتتى،-دەپ تاۋدىڭ بەتكەيىن كورسەتىپ، ەگىلدى.

– رەبەنكا ۋكرالي،-دەدى مۇرتتى قازاق احمەتوۆ وگپۋ-ءدىڭ اۋداندىق بولىمشەسىنىڭ باستىعىنا قاراپ. ول:

– كتو، كتو،-دەپ  جامباسىنداعى ماۋزەر سالىنعان قىناپتىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. سودان كەيىن:

– ەفرەموۆ،-دەدى.-پروۆەر ۆوكرۋگ!

وگپۋ-ءدىڭ ۇرپەك باس قىزمەتكەرى ناگانىن وڭتايلاپ ۇستاپ الگىندە عانا بەيتانىس قۇبىجىق كەتكەن ءىزدى قۋالاپ، جارتاستى اينالا بەرگەن كەزدە شاڭق-شاڭق مىلتىق اتىلعان.

– ەفرەموۆ،-دەدى وگپۋ-ءدىڭ باستىعى الەكساندر براگين ايقايلاپ،–مىنا سايتان العىردى جەر جۇتىپ كەتتى مە؟ ماڭاي جىم-جىرت، قۇلاققا ۋىلدەي سوققان تەنتەك جەلدەن باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ەندى ەكەۋى دە اتتارىنان ءتۇسىپ، قارۋلارىنا قول جۇگىرتتى. تاۋعا قاراي ورمەلەپ، وزدەرىنەن وق بويى وزىپ كەتكەن احمەتوۆتىڭ:

– سايتان العىر،-دەگەن اششى داۋسىمەن بىرگە ناگاننىڭ ءۇنى قوسا ەستىلگەن. ءارى قاراي ءبارى دە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنشي قالعان. سوناداي جەردە سوستيىپ تۇرىپ قالعان الەكساندر براگين ماۋزەردەن ەكى-ءۇش رەت وق شىعارىپ ەدى، توبەلەرىنەن تونە قاراپ تۇرعان جارتاستار جاڭعىرىقتى. قۋ جان قانداي ءتاتتى ەدى، ايبالا وگپۋ-ءدىڭ باستىعىنىڭ كيتەلىنىڭ ەتەگىنەن تارس ۇستاپ الدى. ەڭگەزەردەي ورىس مىسىق تابانداپ باسىپ «جۇمباق» جارتاستى اينالا بەرگەندە الدەنارسە توسىننان بارىسشا اتىلىپ، ەڭگەزەردەي الەكساندر براگيندى قارۋ جۇمساۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، ۇمار-جۇمار استىنا باسىپ الدى. بەيتانىس قۇبىجىق تاماققا جابىسقاندا وگپۋ باستىعىنىڭ ءۇنى شىقپاي قىرىلداپ قالدى. جالبا-جۇلبا شاش باسىن كوتەرىپ سوناداي جەردە سوستيىپ تۇرعان ايبالاعا قاراعاندا ونىڭ اۋزى قىزىل الا قان ەدى. كەلىنشەكتىڭ ەسىندە قاس-قاعىم ساتتە بولىپ وتكەن قىرعىننان تەك وسى سۋرەت عانا قالىپ قويدى. باس ساۋعالاپ قاشتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز بەيتانىس ايبالانىڭ سوڭىنان قۋمادى. الدەن سوڭ اسۋدى قىمتاعان قالىڭ تۇمان شەرمەندە بەيباقتىڭ سۇلباسىن جۇتىپ قويدى.

تىلسىم تابيعات توسىندەگى سۇمدىقتى تاعى دا جاسىرىپ قالدى. ارادا قانشاما جىلدار وتسە دە ءالى كۇنگە جەل سوقسا، ىزىڭداپ كۇڭىرەنىپ قويا بەرەتىن مىنا شىڭدارعا عايىپتان ءتىل بىتسە، سول كۇنگى قىرعىننىڭ قالاي بولعانىن، كىشكەنتاي كوبەيسىننىڭ نە ءولى، نە ءتىرى ەكەندىگىن  بايانداپ بەرەر مە قايتەر ەدى، تەك مىلقاۋ جارتاستار ءۇنسىز مەلشيەدى.

ەلەۋسىز مۇرات

Abai.kz