رەسەي فەدەراتسياسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگىنىڭ ءباسپاسوز ورتالىعىندا ەلشىلىكتىڭ ۇيىقتى بولۋىمەن قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردىڭ نەگىزىن قالاۋشى وراز-مۇحاممەد وندانۇلىنىڭ تۇلعاسى مەن قىزمەتى تۋرالى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.

«قازىرگى تاريحتاعى وراز-مۇحاممەد وندانۇلىنىڭ ءرولى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسياعا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ تاريحشى عالىمدارى، ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارى قاتىستى.

كونفەرەنتسيانى اشقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسەيدەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ XVII عاسىردىڭ باسىندا وراز-مۇحاممەد وندانۇلى قازاق مەملەكەتى مەن ماسكەۋ مەملەكەتى اراسىندا ديپلوماتيالىق نەگىز قالاۋعا ات سالىسىپ، ايرىقشا ميراس قالدىرعانىن اتاپ ءوتتى. ول قازاق حالقىمەن وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى اراعا ءۇش جارىم عاسىر سالىپ قايتا قاۋىشتىرعان جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» رومانى ەكەنىن ەسكە سالدى.

«بارشا الاش جۇرتى ءۇشىن بايراقتى بابامىزدىڭ جات ەلدە جارتى پاتشالىق قۇرۋى اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات! ال ونىڭ ەل مەن ەلدى تابىستىرعان قىزمەتى – مارتەبەلى ابىروي. ويتكەنى وراز-مۇحاممەد ورىس جەرىنە جەكە دارا كەلگەن جوق. ول بۇكىل ەل اماناتىن، ۇلى دالانىڭ دوس پەيىلى مەن بەيبىت ىقىلاسىن الا كەلدى. سودان بولار تابيعي تاكاپپارلىعى مەن باتىلدىعىنىڭ، زەرەكتىگى مەن ادىلدىگىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. وسى ەلدىڭ تاعدىرشەشتى سىن ساعاتىنا ارالاستى. اتقا قونىپ، ەڭسەلى ەرتەڭى ءۇشىن كۇرەستى. ادامدار تاريحي پروتسەستەردىڭ لوگيكاسىن ۇعىنۋعا تىرىسىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار پروتسەسستىڭ ينەرتسياسىنا اسەر ەتىپ، وقيعالاردىڭ بارىسىنا بەتبۇرىس جاساعان قاھارمان تۇلعالار تۋرالى اقيقاتتى دا بىلگىسى كەلەدى. ۇلى دالادا عانا ەمەس، جات جۇرتتا، ورىس جەرىندە داڭقتى ىستەرىمەن تانىمال بولعان سۇلتان وراز-مۇحاممەدتى وسىنداي تۇلعالاردىڭ شوعىرىنا جاتقىزۋعا بولادى»، - دەدى ەلشى ءوز سوزىندە.

وراز-مۇحاممەد سۇلتاننىڭ ەكى ەلدىڭ تاريحىندا قالدىرعان ەرەكشە ءرولىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ جانە ناسيحاتتاۋدى ماقسات ەتكەن كونفەرەنتسيادا التى قاتىسۋشى بايانداما جاسادى، ونىڭ ىشىندە رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ الەۋمەتتىك عىلىمدار تۋرالى عىلىمي اقپارات ينستيتۋتىنىڭ وركەنيەتتەردى سالىستىرمالى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى يليا زايتسەۆ:

«وراز-مۇحاممەد رەسەيدى ازاماتتىق سوعىس الاۋى شارپىعان بۇلعاق كەزەڭىندەگى وقيعالاردا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول وسى كەزەڭدەگى بەلسەندى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ تاريحي ءرولى ءالى دە باعالانباعان بولۋى مۇمكىن»، - دەدى. عالىم قازاق سۇلتانىنىڭ تاريحي ورىنى عانا ەمەس ساياسي قىزمەتى تۋراسىندا دا جالعاستى زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتتى.

حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك عىلىمدار جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى مۇرات ءابدىروۆ تەگى تۇركى ءۇش بيلەۋشىنىڭ: ءسىبىر حانى كوشىم، قازاق سۇلتانى وراز-مۇحاممەد جانە پەتر ۋرۋسوۆ اتىمەن تاريحتا قالعان نوعاي حانزاداسى وراقتىڭ – كەيىننەن ۇلكەن ەۋرازيالىق دەرجاۆاعا اينالعان سول تۇستاعى ماسكەۋ پاتشالىعى كەزەڭىندە تالكەككە تۇسكەن توعىسقان تاعدىرلارى تۋرالى ءسوز سويلەدى.

«وراز-مۇحاممەد سۇلتان قازاقتىڭ حانى بولۋى مۇمكىن ەدى. ول شىعاي حاننىڭ ومىردەن ەرتە وزعان ۇلكەن ۇلى ونداننىڭ بالاسى رەتىندە مۇمكىن قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا وتىرار ما ەدى؟ ءتىپتى، بوريس گودۋنوۆ پاتشانىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان شىڭعىس تۇقىمى وراز-مۇحاممەد ءومىرىنىڭ سوڭعى بەتتەرى قۇپياعا تولى. رەسەي جەرىندەگى قازاق حانى مەزگىلسىز اجال قۇشپاعاندا، رەسەيدەگى الاساپىراننىڭ قالىڭ تۇمانىنان امان شىققاندا ماسكەۋ پاتشالىعى تاعىندا وتىرار ما ەدى؟ تاريحي دەرەك وراز-مۇحاممەدتىڭ بالاسى جالعان دميتري II-گە اكەسى وعان قارسى جوسپار قۇرىپ جاتقانىن ايتتى دەپ جازادى. بۇل فاكت پە، جوق پا، ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن. ءبىز بۇل نۇسقانىڭ تامىرى قايدان شىققانىن بىلمەيمىز. نەلىكتەن ۇلى بۇلاي ىستەدى؟ تاريح ءۇنسىز، جانە ءبىز بۇل تۋرالى ەشقاشان بىلمەيتىن شىعارمىز»، - دەدى پروفەسسور.

رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورىس تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى اندرەي بەلياكوۆ وراز-مۇحاممەد ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىستاردى جاي عانا باستاۋشىسى ەمەس، ەكى ەلدىڭ ىقپالداسۋىنا اسەر ەتكەن تۇلعا دەپ قارايدى.

«مۇمكىن، وراز-مۇحاممەد قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى تۇڭعىش ەلشىسى، ىزگى نيەتتى ديپلوماتى بولعان شىعار. وراز-مۇحاممەدتىڭ جانە XVI عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتاسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىستاردىڭ ارقاسىندا وراز-مۇحاممەدتىڭ تالىمگەرى بولعان قادىرعالي جالايىردىڭ ايگىلى «شەجىرەلەر جيناعى» تۋىندىسى پايدا بولدى. الايدا، بۇل قازاق سۇلتانى تۋرالى جاۋاپسىز سۇراق كوپ. اكەسى وندان سۇلتان قايتىس بولعاندا ول قايدا بولدى، كىمنىڭ جانىندا بولدى، وراز-مۇحاممەد ءسىبىر حاندىعىنا قانداي سەبەپپەن باردى – بۇلار تۇسىنىكسىز؟! ونىمەن بىرگە اجەسى، اناسى، جارى سياقتى حاندىق اۋلەتتىڭ ايەلدەرى دە تۇتقىنعا ءتۇستى. ولاردىڭ دا سوڭعى تاعدىرى بەلگىسىز. XVI-XVII عاسىر تاريحى تۋرالى رەسەي جازبالارىندا شىڭعىس تۇقىمدارىنىڭ بارلىق ايەلدەرى، قىزدارى پاتشايىم اتالعان»، - دەيدى اندرەي بەلياكوۆ.

ال، «قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى» قورى جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ باس ساراپشىسى راديك تەمىرعاليەۆ قازاق پەن ورىس قاتىناستارىنىڭ رەسمي ديپلوماتيالىق قاتىناسى وراز-مۇحاممەد تۇسىندا ورنادى دەپ سانايدى. «ماسكەۋ بيلىگى تاۋەكەل حانعا دەيىنگى قازاق حاندارىن وداقتاس رەتىندە پايدالانۋعا تالپىنعان شاقتارى بولماسا قويۋ بارىس-كەلىس جاساعان جوق. تۇتقىنعا تۇسكەن قازاق سۇلتانى وراز-مۇحاممەد سياقتى قازان، قىرىم، ءسىبىر، استراحاندى بيلەگەن تورەلەر دە ورىس پاتشالىعىندا اماناتتا بولدى. سوعان قاراماستان قازاق سۇلتانىن كوتەرمەلەدى. ارينە، وراز-مۇحاممەدتىڭ قولباسشى، ساياساتكەر، ديپلومات رەتىندەگى ءوز قايراتكەرلىگى دە ايرىقشا ساپاعا يە. دەگەنمەن، ول وزىنە نازار اۋدارتۋ ارقىلى ماسكەۋ بيلەۋشىلەرىن قازاق حاندىعىمەن ساناسۋى ءتيىس ەكەنىن ۇعىندىردى»، - دەدى تاريحشى.

قازۇاۋ «رۋحاني جاڭعىرۋ» گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت نۇرلان اتىعاەۆ وراز-مۇحاممەدتىڭ مۇلدە زەرتتەلمەي جاتپاعانىن، ونىڭ قايراتكەرلىگى تۋرالى ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتقانىن ايتا كەلە، قازاق سۇلتانى تۋرالى كەيبىر ساۋالدارعا توقتالدى. «ءبىرىنشى، ءبىز وراز-مۇحاممەدتى وندان سۇلتاننىڭ ۇلى رەتىندە بىلەمىز. ارحيۆتەردە كەزدەسەتىن تاتار تاريحشىسى شيھاباددين مارجانيدىڭ مىنا دەرەگىن قاراڭىز. «ناسر اد-دين ابۋل-فاتح وراز-مۇحاممەد حان يبن وندان، يبن شىعاي، يبن جادىك، يبن جانىبەك، يبن باراق حان، يبن قۇيىرشىق، يبن ورىس، يبن باتۋ» دەپ بەرەدى. جاۋلاۋشى مانىندەگى وسى ناسر اد-دين ابۋل-فاتح مەن ءۇشىن سۇراق. بۇل قايدان شىقتى؟ تاتار ارىپتەستەرىمنەن سۇراپ كوردىم. مۇمكىن مارجاني بىزگە تولىق جەتپەگەن ءبىر دەرەككە سۇيەنگەن شىعار. بۇل قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى»، دەپ ساۋالدار كوتەردى عالىم.

كونفەرەنتسياعا مودەراتورلىق ەتكەن قازاق عىلىمنىڭ قارا شاڭىراعى، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆ قورىتىندى ءسوز سويلەپ، كونفەرەنتسيانى تۇيىندەدى.

زيابەك قابىلدينوۆ:

- وراز-مۇحاممەد قازاق مەملەكەتى مەن رەسەيدىڭ عانا ەمەس باسقا ەلدەردىڭ دە تاريحىندا ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا. ونىڭ ىشىندە يراننىڭ، ليتۆانىڭ، پولشانىڭ مۇراعاتتارىندا دا ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلعان. تۇيىندەپ كەلەتىن بولساق،

بىرىنشىدەن، وراز-مۇحاممەد تۇتقىنعا ءتۇسىپ، بوتەن ەلدە، جات جەردە ماسكەۋ مەملەكەتىندە جۇرسە دە ءوزىن مىقتى ەكەنىن، ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعالارى قانداي باتىل بولعانىن دالەلدەپ كەتتى. ول شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. رەسەيلىك ارىپتەستەرىمنىڭ ەستەرىنە سالا كەتەيىن، جوشى حاننىڭ جاتقان جەرى قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسى، ۇلىتاۋ اۋدانىندا.

ەكىنشى، وراز-مۇحاممەد تۇتقىندا بولسا دا ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىنداعى بيلىك ەليتاسىندا ويىپ ورىن الىپ، ولاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن دارا تۇلعا. مىسالى، قازاق سۇلتانى فەدور پاتشانىڭ تاعىنىڭ سول جاعىنا وتىرعان. وڭ جاعىندا باسقا تورەلەر، كوشىم حاننىڭ ۇرپاقتارى وتىردى. ونى ەشقاشاندا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. بۇل ونىڭ تورە تۇقىمى بولعانىنان دا شىعار. دەگەنمەن ءوزىنىڭ مىنەزىنىڭ ەرەكشەلىگىن، 16 جاسىنا دەيىن ۇلى دالادا ءجۇرىپ العان تاربيەسىن جات جەردە جۇرگەندە كورسەتتى.

ءۇشىنشى، وراز-مۇحاممەد ەكى ەل – ماسكەۋ مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىندا تۇراقتى تۇردە ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ ەڭ ءبىرىنشى ۇلگىلەرىن كورسەتتى، ءوزى سونىڭ سەبەپكەرى بولدى. مىسالى، 1594 جىلى تاۋەكەل حان ماسكەۋگە قۇل-مۇحاممەد اتتى مىقتى ەلشىنى جىبەرگەندەگى ءۇش تاپسىرماسىنىڭ ءبىرى وسى وراز-مۇحاممەدتى الىپ كەلۋ ەدى.

تورتىنشىدەن، وراز-مۇحاممەدتىڭ رەسەي جەرىندە جۇرگەن كەزدەگى ءار ءىزى مۇراعاتتاردا جاقسى ساقتالعان. شىنىن ايتۋ كەرەك، XVI-XVII كەزەڭىندەگى قازاق حاندىعى تۋرالى دەرەكتەر از. وسى كەزەڭ ءۇشىن قۇندى دەرەكتەر ماسكەۋگە كەلگەن ەلشى قۇل-مۇحاممەدتىڭ وراز-مۇحاممەدپەن اڭگىمەسى ارقىلى ساقتالىپ قالدى. جاي عانا ساقتالماي، بولعان وقيعالاردى عانا ايتپاي، قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىن، باسقا مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناسىن ادەمى سۋرەتتەيدى.

بەسىنشى، وراز-مۇحاممەدتىڭ تاريحى رەسەي مەملەكەتىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتتى. II لجەدميتري 1610 جىلى وراز-مۇحاممەدتى قاستاندىقپەن ولتىرگەن سوڭ، ونىڭ دوسى پەتر ۋرۋسوۆ اڭشىلىققا شىققاندا II لجەدميتريدى ءولتىرىپ، قارۋلاس سەرىگىنىڭ كەگىن الىپ، I پەتر كەزىندە الىپ يمپەرياعا اينالعان ماسكەۋ پاتشالىعى بيلىگىنە 1613 جىلى رومانوۆتار اۋلەتى كەلۋىنە العىشارت جاسادى.

التىنشىدان، ول جاي عانا قاراپايىم سۇلتان بولىپ، بوريس گودۋنوۆتىڭ تورىندە وتىرماي كاسيموۆ حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى بولدى. حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتىپ، ءبىر-بىرىمەن ارازدىعىن توقتاتىپ، كوپۇلتتى وكىلدەردىڭ ءوزارا تاتۋلىعىن ساقتاعان، ەرەكشە ادىسپەن ءوز حاندىعىن بيلەگەن ساياساتكەرلىگى ورىس تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ قالدى. وراز-مۇحاممەد 1812-1845 جىلداردىڭ ورتاسىندا ەدىل مەن جايىق اراسىندا قۇرىلعان ىشكى وردا بوكەي ورداسىن، جاڭگىر حاندى ەسەپتەمەگەندە، رەسەيدىڭ ىشكى جاعىندا ءجۇرىپ، حان بولعان جالعىز تۇلعا. ول ماسكەۋدىڭ تۇبىندە وتىرسا دا قازاقتىڭ مەملەكەت باسقارۋ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتتى. ءوزىنىڭ تاريحي وتانى قازاق حاندىعىنىڭ مۇددەسىن دە ويلاپ وتىردى.  

جەتىنشىدەن، 16 جاسقا دەيىن مىقتى ءبىلىم، جاقسى اسكەري ءتالىم العان قازاق سۇلتانى ماسكەۋ مەملەكەتىندە قىزمەتكە بارعاندا ءوزىن جاقسى ساردار، ۇلگىلى قولباسشى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. مىسالى شۆەدتەرمەن شايقاستا، قىرىم تاتارلارىنىڭ ماسكەۋگە شابۋىلىن توقتاتۋعا كوپتەن كوپ ەڭبەك ەتتى.

سەگىزىنشى، وراز-مۇحاممەد ەكى ەلگە ورتاق تاريحي تۇلعا. 22 جىلىن رەسەيدە وتكىزگەن ول انت بەرگەن ماسكەۋ مەملەكەتىنە ادال قىزمەت ەتتى.

وسىنداي تۇلعانىڭ ەسىمىن قالاي ناسيحاتتاۋ كەرەك؟ قازىر قازاقستاندا،  شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا 3 تومدىق تاريحي ەنتسيكلوپەديا جاسالىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە وراز-مۇحاممەدكە ويىپ ورىن بەرىپ، كەڭىنەن دارىپتەۋىمىز كەرەك.

قازاقستاندا 1 جىل بۇرىن جاريالانعان ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسى اياسىنداعى «ۇلى دالا ەسىمدەرى» جوباسىنا ەنەتىن 100 تۇلعانىڭ اراسىندا وراز-مۇحاممەد ويىپ ورىن الاتىنىنا سەنىمدىمىز.

وسى تۇلعاعا قازاقستانداعى مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ، ورتا عاسىرداعى قازاقستان تاريحىن باياندايتىن 7 سىنىپتاعى تاريح وقۋلىعىنا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلاتىن تاريح كىتاپتارىندا دا جەكە پاراگراف ارناۋ كەرەك.

شىنىن ايتقاندا، قازاقستاندا دايىندالىپ جاتقان تاريح ماماندارى اراسىندا ورتا عاسىر تاريحىمەن اينالىساتىن ماماندار وتە از. تاريحشىلاردى وسى كەزەڭگە باعىتتاۋ قاجەت. ونىڭ ىشىندە ءسىبىر حاندىعىن، قاسىم حاندىعىن، وراز-مۇحاممەد سياقتى تۇلعالاردى زەرتتەۋىمىز ءتيىس. سونداي-اق جەڭىل تىلدە جازىلعان مونوگرافيالاردى دايىنداپ، قازاق، ورىس، اعىلشىن جانە باسقا دا تىلدەردە اۋدارىپ تاراتۋ كەرەك. ءارى، باسقا دا ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىن تەرەڭدەي زەرتتەپ قوسىمشا حرەستوماتيالار ازىرلەۋ ارتىق ەمەس. ءسوز سوڭىندا قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىنە، ەلشى يمانعالي نۇرعاليۇلىنا مىڭ دا ءبىر العىس بىلدىرەمىز! ەكى ەلدىڭ تاريحشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، بابامىزعا تاعزىم ەتىپ، ەكى جاقتى دا مويىنداتىپ، وراز-مۇحاممەدتىڭ قانداي مىقتى تۇلعا بولعانىن پاش ەتىپ جاتىر. سوعان شىن جۇرەكتەن راقمەت ايتامىز. وراز-مۇحاممەد سۇلتانداي تۇلعالارىمىز زەرتتەلىپ، ەسىمدەرى ارداقتالا بەرۋى ءتيىس!

كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار تەك ءبىلىم مەن پىكىر الماسىپ قانا قويماي، ءبىر-بىرىنە قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسى تۋرالى سوڭعى مونوگرافيالارىن ۇسىنىپ، كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرعان ەلشىلىك جۇمىسىنا ريزاشىلىق ءبىلدىردى.

ايتا كەتەتىن بولساق، 15 قاراشادا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ريازان وبلىسى، قاسىموۆ قالاسىندا ەسكى تاتار زيراتىندا جوشى ۇلىسىنان، قازاقتى بيلەگەن شىڭعىس تۇقىمىنان شىققان وراز-مۇحاممەد سۇلتانعا(حانعا) مەموريالدى تاقتا ورناتىلادى.

Abai.kz