ءولىم-ءجىتىمى جوعارى ينفەكتسيالىق ەمەس اۋرۋلار تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا، جۇرەك-قان تامىرلارى جانە ونكولوگيالىق اۋرۋلار جايلى ءجيى ايتىلادى. الايدا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ايتىلا بەرمەيتىن تاعى ءبىر اۋرۋ بار. بۇل وكپەنىڭ سوزىلمالى وبسترۋكتيۆتى اۋرۋى نەمەسە ءسووا تۋرالى.

20 قاراشا - وسى دەرتپەن دۇنيەجۇزىلىك كۇرەس كۇنى. وسى كۇن قارساڭىندا جوعارى ساناتتى دارىگەر-پۋلمونولوگ، ايماقتىق دياگنوستيكالىق ورتالىقتىڭ پۋلمونولوگ-كونسۋلتانتى، الماتى قالاسىنىڭ «پۋلمونولوگتار قوعامى» قب توراعاسى ەراليەۆ ساتتار مولىبەكۇلى قازاقستاندىقتاردىڭ تىنىس الۋ جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى تۋرالى، وكپە اۋرۋلارىنىڭ دامۋىنا قاۋىپ توندىرەتىن قانداي فاكتورلار بار جانە پۋلمانولوگ-دارىگەرىنە قاشان بارۋ كەرەكتىگى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەردى.

- ساتتار مولىبەكۇلى، تىنىس الۋ جۇيەسى اۋرۋلارىنىڭ پايدا بولۋ سەبەبى قانداي فاكتورلارعا بايلانىستى، سونداي-اق ولار ءبىزدىڭ اعزامىزعا قانداي جاعىمسىز سالدار اكەلەدى؟

- تىنىس الۋ ورگاندارى اۋرۋلارىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلار تۋرالى ايتا وتىرىپ، ءجىتى جانە سوزىلمالى «وكپە پاتولوگياسى» بار ەكەنىن ناقتىلاۋ قاجەت.

ءسووا تۋرالى ايتقاندا، ەڭ الدىمەن، بۇل تەمەكى شەگۋ قاتەرى. دەگەنمەن، شىلىم شەگۋشىلەردىڭ بارلىعى ءسووا اۋىرۋىنا شالدىقپايتىنىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. ءبىز تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ بۇل اۋرۋعا شالدىعىپ ەكىنشى بىرەۋى نەلىكتەن اۋىرمايتىنىن تۇسىندىرە المايمىز. الايدا، كەز كەلگەن تەمەكى شەگۋشى قاۋىپ-قاتەر توبىندا. ال ءسووا اۋرۋىنىڭ 70%-عا جۋىعى تەمەكى شەگۋمەن بايلانىستى. ءسووا ناۋقاستارىنىڭ قالعان 30%-ىندا باسقا دا پولليۋتانتتار، قورشاعان ورتانى لاستايتىن زاتتار، مىسالى، «ءۇي» پولليۋتانتتارى، ولاردىڭ ءبىرى ءۇيدى جىلىتۋ كەزىندە تاس كومىرمەن بولىنەتىن ەلەمەنتتەر بولىپ تابىلادى.

ادام اعزاسىنا تەرىس اسەردىڭ جىلدام ءوسۋى «سىرتقى» پولليۋتانتتاردىڭ - قورشاعان ورتانىڭ زاقىمداۋشى فاكتورلارىنىڭ اراسىندا دا بايقالادى. اسىرەسە، دەم الىپ جاتقانىمىزدىڭ بارلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە تىنىس الۋ ورگاندارىنا - ءبىزدىڭ وكپەمىزگە ءتۇسۋ فاكتىسى. ارينە، تىنىس الۋ جولدارىنىڭ قورعانىش مەحانيزمدەرى دە بار، بىراق ولار اتموسفەراعا شىعارىلاتىن اگرەسسيۆتى زاتتاردىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە، يندۋستريالىق ورتالىقتار مەن ءىرى مەگاپوليستەردىڭ جاپپاي اسەر ەتۋى كەزىندە تەز تاۋسىلادى.

باسقا پۋلمونولوگيالىق پاتولوگيامەن اۋىراتىنداردىڭ سانى دا وسۋدە. ماسەلەن، برونح دەمىكپەسى. بۇل اۋرۋدىڭ تارالۋىندا قورشاعان ورتانىڭ بەلسەندى لاستانۋى (دەمىكپە تريگگەرلەرى), سينتەتيكالىق ماتەريالداردى، مىسالى، قۇرىلىس جانە تۇرمىستىق حيميا ونىمدەرىن ءجيى پايدالانۋ جاعىمسىز ءرول اتقارادى.

- دەگەنمەن، سەبەپ نەدە: ەكولوگيادا ما الدە ءومىر ءسۇرۋ سالتىندا ما؟ ءبىز الماتى قالاسىنداعى ەكولوگيالىق جاعداي ناشار ەكەنىن بىلەمىز. مەگاپوليستە حالىقتىڭ قانشا پايىزى تىنىس الۋ جۇيەسى اۋرۋلارىمەن اۋىرادى؟

- الماتى - قازاقستاننىڭ ەڭ لاستانعان ايماقتارىنىڭ ءبىرى. الماتى ءوزىنىڭ بىرەگەي گەوگرافيالىق شۇڭقىرىندا ورنالاسۋىنا بايلانىستى، لاستانۋى «ستاتيكالىق سيپاتقا» يە. قالا اۋاسى قانشالىقتى لاستانعان؟ ءتىپتى قالالىق بيلىككە ادال قازگيدرومەتتىڭ ءوزى دە اۋاداعى ازوت ديوكسيدىنىڭ جانە باسقا دا زياندى زاتتاردىڭ قۇرامى تۋرالى قورقىنىشتى سانداردى جاريالاپ وتىر.

ءبىزدىڭ پۋلمونولوگيالىق قوعام جاقىندا تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ سوزىلمالى اۋرۋلارىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا وتكىزدى. قازۇۋ پروفەسسورى ۆيننيكوۆ د. ۆ. ءوز سوزىندە قالامىزدىڭ اۋا ساپاسى بويىنشا تاۋەلسىز زەرتتەۋ مالىمەتتەرىن كەلتىردى. ونىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، جىلدىڭ جىلى كەزەڭىندە 17 كۇن زياندى زاتتاردىڭ شەكتى رۇقسات ەتىلگەن كونتسەنتراتسياسىنىڭ 9%-عا، سۋىق كەزەڭدە بۇل 155 كۇندە 85%-عا ارتۋى بايقالدى. بۇل 2,5 ميكرون ديامەترى بار زاتتار. ولار تىنىس الۋ جولدارىنا تەرەڭ ەنىپ، ولاردى زاقىمدايدى. الماتىنىڭ اتموسفەراسىن ءبىزدىڭ قالالىق بيلىكتىڭ ايتۋىنشا، اۆتوكولىكتەر ەمەس، كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن تەتس-تەر جانە ءوز ۇيلەرىن جىلىتۋ ءۇشىن كومىردى پايدالاناتىن جەكە ۇيلەردىڭ تۇرعىندارى لاستايدى. وكىنىشكە وراي، تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ اۋرۋلارىنان (بود) زارداپ شەگەتىندەردىڭ سانى بويىنشا قازاقستاندا سىرقاتتانۋشىلىق پەن ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىشى ددۇ-دىڭ ەۋروپالىق ايماعىنداعى ەڭ جوعارى كورسەتكىش بولىپ تۇر.

- الماتى قالاسىنان باسقا، قازاقستاننىڭ قاي وڭىرلەرىنىڭ تۇرعىندارى ەكولوگيالىق جاعدايدىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى وكپە اۋرۋلارىنا ۇشىرايدى؟

- ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل وسكەمەن، تەمىرتاۋ، قاراعاندى جانە پاۆلودار سياقتى ءىرى يندۋستريالىق ورتالىقتار. وكىنىشكە وراي، بۇل الەمدىك ترەند. قىتاي مەن ءۇندىستان سياقتى ءىرى ەلدەردەگى جىلدام ەكونوميكالىق ءوسىم قورشاعان  ورتانىڭ قاتتى لاستانۋىمەن بىرگە جۇرەدى. 2008 جىلعى وليمپيادا كەزىندە قالانىڭ توڭىرەگىندەگى بارلىق زاۋىتتاردىڭ جۇمىسىن توقتاتقان پەكين وسىنىڭ جارقىن مىسالى. شىعىستاعى كورشىلەرىمىز تەك قازىر عانا دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر وسۋىنە قول جەتكىزىپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ تۋرالى ويلانىپ، ەڭ لاس ءوندىرىستى قالادان تىس جەرلەرگە كوشىردى. يندۋستريالىق ءوسىم ادامنىڭ سىرتقى ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنىڭ لاستانۋىمەن بىرگە جۇرەدى. قازاقستاندا دا سولاي. زاۋىتتارى كوپ ەمەس ايماقتاردا، مىسالى، قىزىلوردادا اۋا الدەقايدا تازا.

- كوپتەگەن وكپە اۋرۋلارى جوتەلدەن باستالادى. بىراق كوپ جاعدايدا ادامدار بۇعان ءمان بەرمەيدى. برونحيت ادەتتە جرۆي تۋدىراتىن ۆيرۋستاردان تۋىندايدى.  برونحيت پنەۆمونيادان نەمەن ەرەكشەلەنەدى؟

- يا، جوتەل تومەنگى تىنىس الۋ جولدارىنىڭ تىنىس الۋ اعزالارى اۋرۋلارىنىڭ ەڭ ايقىن بەلگىسى.  داۋىس بايلامىنان تومەن. جەر تۇرعىندارىنىڭ 5 پايىزىندا «ادەتتەگى» جوتەل بار جانە ادامدار كوبىنە ماماندارعا جۇگىنبەيدى. بۇل ولاردىڭ 2 پايىزىندا ءسووا-عا اكەلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ءبىز ادەتتە دەمىكپە پايدا بولعانعا دەيىن نازار اۋدارمايتىن كادىمگى جوتەل ءسووا اكەلەدى. ول تەك وسى اۋرۋدىڭ الدىنعى حابارشىسى ەكەنىن بىلگەن ابزال.

قازىر تىنىس جولدارىنىڭ كەڭ تارالعان اۋرۋلارىنىڭ ءبىرى - وتكىر برونحيت. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، ءبىز قاراپايىم «سۋىق تيگەن» دەيتىن جاعدايدىڭ 84%-ى ءىس جۇزىندە وتكىر برونحيت بولىپ تابىلادى. پنەۆمونيا، ول تەك وتكىر تۇردە بولادى. بۇل وكپەدە قابىنۋ بار دەگەن ءسوز. 70% جاعدايدا برونحيت انتيبيوتيكتەرمەن ەمدەلمەيدى. سەبەبى نەگىزگى قوزدىرعىشتار انتيبيوتيك اسەر ەتپەيتىن ۆيرۋستار بولىپ تابىلادى. بىراق، پنەۆمونيانى ەمدەگەندە ءبىز كەرى جاعدايدى كورەمىز – ول تەك انتيبيوتيكتەرمەن ەمدەلەدى.

كەيدە جوتەل باسقا وكپە اۋرۋلارىنىڭ بەلگىسى بولۋى مۇمكىن. تۋبەركۋلەز نەمەسە وكپە ىسىگى. سوندىقتان، ەگەر جوتەل «سۋىقتان» كەيىن قايتپاسا، تەكسەرىلۋ قاجەت. «قالدىق جوتەل» جۇرەك، رەفليۋكس-ەزوفاگيتتەر، قۇلاق جانە مۇرىن قۋىسى اۋرۋلارىنىڭ العىشارتى بولۋى مۇمكىن.

- قازىر تۋبەركۋلەز تاقىرىبى وزەكتى بولىپ وتىر. قازاقستاندا تۋبەركۋلەزبەن كۇرەسۋ ءۇشىن قانداي شارالار قولدانىلادى؟

- ارينە، بۇل ساۋالدى فتيزياترلارعا قويعان دۇرىس بولار ەدى. شەتەلدە تۋبەركۋلەز، وكپە وبىرى سياقتى اۋرۋلاردى پۋلمونولوگتار ەمدەيدى. بىزدە بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندە-اق، تۋبەركۋلەز ىندەتى ونىڭ دياگنوستيكاسى مەن ەمى جەكە سالاعا - فتيزياترياعا بولىنگەن. قازىر قازاقستاندا تۋبەركۋلەزبەن سىرقاتتانۋشىلىق تومەن. دەگەنمەن، بىزدە دارىلىك جاعىنان تۋىنداعان تۋبەركۋلەز پروبلەماسى ءالى دە بار. مۇندا دا وزەكتى ماسەلە ول، جۇقپالى اۋرۋلارمەن كۇرەس بويىنشا امەريكاندىق قوعامنىڭ (IDSA) كۇش-جىگەرىمەن تۋبەركۋلەزگە قارسى پرەپاراتتاردىڭ ۋىتتىلىعى، سونىڭ ىشىندە «جاڭا انتيبيوتيكتەر» تۋبەركۋلەزبەن سىرقاتتانۋشىلىق پروبلەماسى سياقتى قالۋدا.

- پۋلمونولوگيادا اۋرۋلاردى ەمدەۋدىڭ ەرەكشە، جوعارى تەحنولوگيالىق نەمەسە يننوۆاتسيالىق ادىستەرى بار ما؟

- ارينە، پۋلمونولوگيادا مەديتسينانىڭ باسقا سالالارىنداعى سياقتى ەمدەۋدىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق جانە يننوۆاتسيالىق ادىستەرى پايدا بولدى. اسىرەسە تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ اۋىر اۋرۋلارىن ەمدەۋدە. مىسالى، دەمىكپە. شىن مانىندە، دەمىكپە، كوپ جاعدايدا ەمگە قولايلى. دەمىكپەسى بار ادامداردار ىشىندە وليمپيادا چەمپيوندارى اتانعان ادامدار دا بار. ءسىز، بالكىم، نورۆەگيالىق شاڭعىشىلار تۋرالى ەستىگەن بولارسىز... ولار ءوز دەمىكپەسىن جابا وتىرىپ، سالبۋتامولدى، ۇستاما تۇسىرەتىن جانە جۇرەك جۇمىسىن ءبىر مەزگىلدە ىنتالاندىراتىن پرەپاراتتى، ياعني دوپينگ قولداندى دەپ دەپ ايىپتالعان بولاتىن.

ادامدار دەمىكپەدەن قورقادى، سەبەبى «اۋىر» دەمىكپەسى بار پاتسيەنتتەردى كورەدى. ەمدەلۋشىلەردىڭ تەك 8-12% عانا اۋىرادى. بىراق بۇل ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن مەديتسينالىق، دالىرەك ايتقاندا پۋلمونولوگيالىق پروبلەما.

بيومولەكۋلالاردى - مونوكلونالدى انتيدەنەلەرىن قولدانا وتىرىپ ەمدەۋدىڭ يننوۆاتسيالىق ادىستەرى بار. وكىنىشكە وراي، بۇل پرەپاراتتارمەن ەمدەۋ وتە قىمبات. جوعارى تەحنولوگيالىق ادىستەرگە برونحيالدى تەرموپلاستيكا جاتادى. ول سول «اۋىر» دەمىكپەنى ەمدەۋدە قولدانىلادى. بىراق ەمدەۋدىڭ ەڭ يننوۆاتسيالىق جانە قولجەتىمدى ءادىسى - بۇل ەمدىك (بازيستىك) پرەپاراتتاردى تىنىس الۋ جولدارىنا تىكەلەي، ينگالياتسيا ارقىلى جەتكىزۋ قۇرالدارىن ازىرلەۋ كەزىندەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر. ماعان سەنسەڭىز، بۇل قيىن مىندەت.

سيرەك، بىراق ەمى جوق، اۋرۋ - يديوپاتيالىق وكپە فيبروزى بار. بۇل دەرتكە وسى كۇنگە  دەيىن ءدارى-دارمەك جوق. سوڭعى ۋاقىتتا وسى دياگنوزى بار ناۋقاستارعا ءۇمىت سىيلاعان ەكى پرەپارات سينتەزدەلدى.

- بولجام بويىنشا، 2020 جىلعا قاراي وكپەنىڭ سوزىلمالى وبسترۋكتيۆتى اۋرۋى ارتىپ، بۇل ولىمگە اكەلىپ سوقتىراتىن ءۇشىنشى سەبەپ بولادى دەيدى...

- ءسووا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ءولىم-ءجىتىم بويىنشا ءۇشىنشى ورىنعا شىقتى. بۇل جۇقپالى ەمەس اۋرۋلار اراسىنداعى جالعىز پاتولوگيا. ءولىم-ءجىتىم ءالى كۇنگە دەيىن ءوسىپ كەلەدى. وتە ءتيىمدى بازيستىك پرەپاراتتار پايدا بولعانىنا قاراماستان بۇل دەرتتەن كوز جۇماتىندار قاتارى ارتپاسا كەمىمەي وتىر.

2019 جىلى ءسووا ەمدەۋ بويىنشا ستراتەگيالىق قۇجات بولىپ تابىلاتىن GOLD بايانداماسىندا 2012 جىلى ءسووا ءۇش ميلليوننان استام ادام قايتىس بولدى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل الەمدەگى بارلىق ولىمدەردىڭ 6%-ىن قۇرايدى. ءسووا ءولىمنىڭ سەبەبى رەتىندە ءۇشىنشى ورىننان بەسىنشى-التىنشى ورىنعا كوشكەن كەيبىر باتىس ەلدەرىنىڭ تابىسى ارينە وپتيميزم تۋدىرادى.

- اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا وكپە رەنتگەنىن قانشالىقتى ءجيى جاساۋ كەرەك جانە تىنىس الۋ ورگاندارىن نىعايتۋ ءۇشىن قانداي كەڭەستەر بەرەر ەدىڭىز؟

- كەۋدە قۋىسى مۇشەلەرىنىڭ رەنتگەنوگرافياسى - وكپە اۋرۋلارىن دياگنوستيكالاۋدىڭ قاراپايىم جانە ءتيىمدى ادىستەرىنىڭ ءبىرى. پوستكەڭەستىك ەلدەر تۋبەركۋلەزدى ەرتە انىقتاۋ ماقساتىندا دەكرەتتەلگەن كونتينگەنت ءۇشىن، اتاپ ايتقاندا مۇعالىمدەر ءۇشىن مىندەتتى بولىپ تابىلاتىن رەنتگەنوگرافيانى (فليۋوروگرافيانى) جۇرگىزەدى. ونىڭ تيىمدىلىگىن باعالاي المايمىن. ويتكەنى، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، تەكسەرىستەن وتكەن ادامدار اراسىندا دا تۋبەركۋلەز شىعىپ جاتادى. سەبەبى انىق ەمەس. بۇل دارىگەر-رەنتگەنولوگتىڭ قاتەسى نەمەسە اۋرۋدىڭ تەز دامۋى بولار. بىراق ەگەر ادامدا ۇزاق جوتەل بولسا نەمەسە تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن ناۋقاسپەن بايلانىستا بولسا، وندا مىندەتتى رەنتگەنولوگيالىق زەرتتەۋ قاجەت جانە ساۋلەلەنۋدىڭ الدىندا قورقىنىش بولماۋى ءتيىس.

الدىن الۋ ماقساتىندا 50 جاستان كەيىن انامنەزى اۋىرلاعان ادامدارعا، مىسالى، تاۋلىگىنە 2 قوراپ تەمەكى شەگەتىن ادامدارعا مامانداردىڭ تۇراقتى تەكسەرۋدەن ءوتۋىن ۇسىنۋعا بولادى.

قالا ءومىرى مەن ونەركاسىپ ورتالىقتارى جاعدايىندا ءبىز تىنىس الۋ ورگاندارىنىڭ ماڭىزدى پروبلەمالارىنا اكەلۋى مۇمكىن زياندى فاكتورلاردى تولىق جوققا شىعارا المايمىز. بىراق ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار زياندى ازايتۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ قاعيداتتارىنا سايكەس وسى فاكتورلاردىڭ دەنساۋلىققا كەرى اسەرىن تومەندەتە الامىز. مىسالى، ءتۇتىندى ءۇي-جايلاردى ءجيى جەلدەتىپ تۇرۋ ارقىلى. نەمەسە تازا اۋادا ءجيى بولىپ، فيزيكالىق بەلسەندىلىك تۋرالى دا ۇمىتپاۋ كەرەك. تىنىس الۋ بۇلشىقەتتەرىن نىعايتاتىن جۇگىرۋ، ءجۇرۋ نەمەسە ءجۇزۋ سياقتى دەنە قوزعالىسىنا كوشۋ. الايدا، الدىمەن قالا اۋاسىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك. سەبەبى ءسىز كۇن سايىن قانشا جۇگىرىپ نەمەسە سكانديناۆيالىق جۇرىسپەن قانشا جۇرسەڭىز دە، لاستانعان اۋادا سپورتپەن اينالىسىپ ءجۇرىپ-اق زياندى زاتتاردى اعزاڭىزعا سىڭىرەسىز.

- سۇحبات ءۇشىن راحمەت!

سۇحباتتى ازىرلەگەن - «امان-ساۋلىق» قوعامدىق قورى

Abai.kz