ۇلتى مەن ەلىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، ءوز بەتتەرىنشە ۇيىمدار مەن قوزعالىستار جانە پارتيا قۇرىپ، ەل قامىنا كىرىسكەن ۇلتشىلدار اتالمىش باعىتتارىمەن قاراپايىم حالىققا نە بەردى؟
وسى بۇگىنگە دەيىن، 1990-شى جىلدارى قۇرىلعان ۇلتشىل باعىتتاعى دارا كۇش دەپ تانىلعان «ازات» قوزعالىسى، 2000 جىلدان سوڭ قۇرىلعان «ۇلت تاعدىرى»، بەرتىندەگى «ەل بولاشاعى»، «ارمان»، سونداي-اق جەلتوقسانعا قاتىستى وننان استام ۇيىمدار، نەمەسە «اللاجار» سەكىلدى بىرنەشە قورلار مەن حالىق قوزعالىستارىنىڭ پايدا بولعانىنا از ۋاقىت بولعان جوق. بىراق وسى ۇلتشىل ۇيىمداردىڭ باسى-قاسىندا كىمدەر جۇرگەنىنەن مۇلدەم بەيحابار قاراپايىم حالىق بۇلاردىڭ ءبىرىن بىلسە، ءبىرىن بىلە بەرمەيدى.

ۇلتى مەن ەلىنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، ءوز بەتتەرىنشە ۇيىمدار مەن قوزعالىستار جانە پارتيا قۇرىپ، ەل قامىنا كىرىسكەن ۇلتشىلدار اتالمىش باعىتتارىمەن قاراپايىم حالىققا نە بەردى؟
وسى بۇگىنگە دەيىن، 1990-شى جىلدارى قۇرىلعان ۇلتشىل باعىتتاعى دارا كۇش دەپ تانىلعان «ازات» قوزعالىسى، 2000 جىلدان سوڭ قۇرىلعان «ۇلت تاعدىرى»، بەرتىندەگى «ەل بولاشاعى»، «ارمان»، سونداي-اق جەلتوقسانعا قاتىستى وننان استام ۇيىمدار، نەمەسە «اللاجار» سەكىلدى بىرنەشە قورلار مەن حالىق قوزعالىستارىنىڭ پايدا بولعانىنا از ۋاقىت بولعان جوق. بىراق وسى ۇلتشىل ۇيىمداردىڭ باسى-قاسىندا كىمدەر جۇرگەنىنەن مۇلدەم بەيحابار قاراپايىم حالىق بۇلاردىڭ ءبىرىن بىلسە، ءبىرىن بىلە بەرمەيدى.
دەگەنمەندە، جۇمىسسىز، باسپاناسىز - كۇيسىز جۇرگەن حالىقتى سوڭىنان ەرتپەك بولعان ۇيىمداردىڭ اراسىنداعى سەركەلىگىنەن «سەرىلىگى» اسىپ تۇسەتىن كەيبىر توپ جەتەكشىلەرى جۇرتتى ايتقان جەرگە جيناپ الىپ، بيلىككە ەمەس، تەك وزدەرىنە سەنۋى كەرەكتىگىن ايتىپ جار سالسا، جۇرت سەنبەگەندە قايتسىن؟ سايلاۋ ناۋقانى كەزىندەگى: «مەنى دەپۋتاتتىققا سايلاساڭدار - اسپانداعى ايدى قولدارىڭا ۇستاتامىن» دەپ قارىندارىن داۋىلپاز ەتىپ سوعاتىن دەپۋتاتتار سايلانىپ العاننان كەيىن، ايدى ەمەس، كوبىنەسە داۋىلپازىنىڭ تاياعىن حالىقتىڭ قولىنا ۇستاتىپ كەتەتىنىن بۇل كۇندە «ەكىنىڭ ءبىرى ەگىزدىڭ سىڭارى» بىلەدى. سويتكەن ەل قالاۋلىلارىن تەك تەلەارنادان عانا كورىپ جۇرەمىز. وسى كەزدە تاعى دا كۇيى بولماي كۇيبەڭ تىرلىكپەن ارپالىسقان حالىقتى، كوكتەن تۇسكەن پايعامبارلار سەكىلدى «جارىلقايمىن!» دەگەنگە ەرتكەن قانداي وڭاي دەسەڭشى! كەدەيشىلىك دەگبىرىن الىپ، بولاشاققا از-كەم ۇمىتپەن جۇرگەن كەزدە بىرەۋ كەلىپ: «بارلىق ماسەلەڭدى شەشىپ بەرەمىز. ءبىز بيلىكتىڭ سەندەرگە جاساماعان كەرەمەتتەرىن جاساپ بەرەمىز! جۇمىسسىزدىقتى جويامىز! جەر الىپ بەرەمىز! كرەديت دەگەن تاجالعا توسقاۋىل قويامىز!» دەپ تۇرسا، سونۋگە شاق قالعان ءۇمىتتىڭ قايتا لاپىلداي جونەلمەسىنە كىم كەپىل؟! ءبىر قاراعاندا ۇلتشىل ۇيىمداردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ باعىتىنداعى وسى ءبىر «ەپيزودتارى» ەل قالاۋلىلارىنان اسىپ تۇسپەسە، ءبىر ەلى قالىسپايتىن سىڭايلى. ويتكەنى، ولاردىڭ دا باسىندا دۇركىرەپ اتتارى شىعادى دا، كەيىن كەلە سيىرقۇيىمشىقتانىپ، ەڭ سوڭى «وزىنەن-ءوزى» جوعالا سالادى. سوسىن كەيىنگى كەزدە كوپتەگەن ۇيىم مۇشەلەرىنە بەلگىلى بولعانداي، بۇل جارىلقاۋشى ۇيىمدار وزدەرىنە «ۇلت مۇددەسى ءۇشىن» الدەبىر جاقتان بولىنگەن اقشانى جەكە باستارىنا پايدالانىپ كەتەتىنى تاعى بار. مىنە، سوندىقتان بۇگىنگى كۇندە سانى بار دا، ءمانىسىن ۇعۋ قيىن ۇيىمداردىڭ جاڭادان قۇرىلىپ، جاڭاشا اتاۋعا يە بولىپ وتىرعانى - قازىعى ءتۇپسىز قارجىعا كەپ ساياتىنداي.
كەڭەستەر وداعى كەزىندە اللادان بۇرىن ءبىرىنشى ورىندا كومپارتياعا سەنىپ جۇرگەن حالقىمىز، ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان سوڭ، كەرىسىنشە، جاڭا قوعامدى تانۋدا وزگەشە ءبىر داعدارىسقا كەزىككەندەي.
كەزىندە جاپپاي حالىقتىڭ اۋزىنا وپ-وڭاي ىلىگىپ، شاينامعا دا جەتىپ، بىراق  وڭەشتەن ارى قاراي وتپەي قالعان «ۇلت تاعدىرى» اتتى بولاشاق ۇلتىمىزدىڭ جوقتاۋشىسى بولار دەپ كۇتكەن بۇل قوزعالىستى، قازىرگى كۇندە حالىق اراسىنداعى ۇلكەنى دە، كىشىسى دە، ءتىپتى ستۋدەنتتەر قاۋىمى دا ۇمىتقالى قاش-شان! مۇنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ، انا ءتىلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە ءۇن قوسادى دەگەن نيەتتەگى «ارمان» اتتى قوزعالىستىڭ جەتەكشىسى ەرمەك نارىمباەۆتىڭ ءىستى قولعا الار-الماستا تۇرمەگە توعىتىلعانى تاعى بار. 2006 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قۇرىلىپ، قۇرامىندا 200-دەن اساتىن مۇشەسى بار «ەل بولاشاعى» رەسپۋبليكالىق حالىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى باعدات ءارىپوۆ: «شاڭىراقتان» جەر الىپ بەرەمىن!» دەپ ءبىراز حالىقتىڭ ءتىزىمىن جاساپ، سول كەزدەگى الاتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمىنە «تابىستادى» دا، بىرەر جىلدىڭ اينالاسىندا ءوزى كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. «ەل بولاشاعى» قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرعان جينالىستارىنا قاتىسىپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي جۇرگەن حالىق، قوزعالىستىڭ ۋادە ەتكەن «جەرىن» اڭساپ ءالى ءجۇر. ال «ازاتتىق» راديوسىندا بۇرىنعى ۇيىم جەتەكشىسى باعدات ءارىپوۆتىڭ: «ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم» دەگەن ەرجان قارابەككە بەرگەن سۇحباتىندا ايدى اسپانعا شىعارعان الگى زپيزودتارىنداعى كەزەكتى كورىنىسىنىڭ كۋاگەرى بولاسىز. («ازاتتىق» ورگ. 2010 جىل، 19 قازان.) «ەل بولاشاعى» اتتى ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگىنەن بەيحابار جۋرناليست ە.قارابەكتىڭ: «بيلىك تاراپىنان قانداي قۋدالاۋ كوردىڭىز؟ قانداي قىسىم جاسالدى؟ سىزدەر رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە بار-جوعى ءبىر-ەكى رەت قانا اكتسيا جاساپسىزدار عوي...» دەگەن ساۋالىنا:
-«ۇقك-لەر ۇستاپ، «شاڭىراقتا» ەكى ادام جالعان قۇجات جاساپ، جەر ساتىپ ۇستالعانىن ايتتى. سول ەكەۋىنە ماعان: «شاڭىراقتىڭ» جەرىنىڭ ءبارىن ساتقىزعان، حالىقتى بيلىككە قارسى قويىپ، بولاشاقتا رەۆوليۋتسيا ۇيىمداستىرماق بولعان» دەپ جالعان تۇسىنىك جازدىرعان. «مەنەن الاياق جاساعىسى كەلدى»، دەي كەلە، «وسىدان باستاپ ۇقك -لەر كۇندە شاقىرىپ مازامدى الا بەرگەن سوڭ ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم، بيلىك سوڭىما ءتۇستى»، دەگەندى ايتادى. «بولاشاق رەۆوليۋتسيونەردىڭ» تىلشىگە بەرگەن مىناداي جاۋابىن - بالاعا كامپيت ۇستاتىپ الداپ قويا بەرگەنمەن بىردەي دەمەسك شارا جوق. سۇحبات سوڭىنداعى «بولاشاق رەۆوليۋتسيونەردىڭ» مۇنداي جاۋاپتارىنا قارسى قارشا بوراعان حاتتاردان، (بۇرىنعى ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ دە، مۇشە ەمەستەردىڭ دە) ءوزىن قولداعان بىردە-ءبىر ادامنىڭ پىكىرىن كورمەيسىز. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ولاردىڭ ينتەرنەتتەگى جازعان پىكىرلەرىندە - «اقش-تان ساياسي باسپانا سۇرايتىنداي سەن كىم ەدىڭ؟ ەلدە جۇرگەندە ساياساتكەر، پاتريوت رەتىندە سەنى كىم تانۋشى ەدى؟ ساياسي باسپانا سۇراپ ەلدەن بەزەتىندەي، بيلىك ساعان قانداي قىسپاق كورسەتتى؟ شەتەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ساياساتكەرلەردىڭ تاعدىرى حالىققا بەلگىلى. ال سەن ەلىڭە قانداي ەڭبەك ءسىڭىردىڭ؟ پاتريوت بولساڭ كۇرەسۋدىڭ ورنىنا نەگە قاشاسىڭ؟ «ەل بولاشاعى» اتتى ۇيىمنىڭ بارلىعىن ەستىگەن ەمەسپىز. «شاڭىراقتاعى» 4000 ءۇيدىڭ قۇجاتتارىن جاساپ بەردىم دەگەنىڭ جالعان! ۇقك-ءنىڭ شاقىرعانىنا بولا اقش-قا كەتىپ نە بولدى؟» وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
تۇسىنبەيتىن تاعى ءبىر ءجايت - باعدات مىرزانىڭ جانىندا «ەلدەن قىسپاق كورگەن» تاعى ەكى جىگىت بار. بىراق ولاردىڭ اتى-ءجونىن، ەلدەن نەلىكتەن كەتكەنىن ايتۋدان باس تارتقان. سوندا ولاردىڭ الاياقتان نەسى كەم، نەسى ارتىق؟
ۇلتشىل، پاتريوتتاردىڭ باعىتى وسىنداي سارىنمەن جالعاسا بەرەتىن بولسا، ولارعا ەرگەن حالىقتىڭ سەنىمىنە كۇندەردىڭ كۇنىندە نۇكتە قويىلارى انىق. دەگەنمەن دە، بۇگىنگە دەيىن 1986-نىڭ جەلتوقسانىنا قاتىستى قۇرىلعان ۇيىمداردان ۇلت بولاشاعىنىڭ تاعدىرىنا الاڭدايتىن لەپتى بايقايسىڭ. كوبىنەسە ىزگى ءىس-شارالار اتقارۋىندا بەيسەنعازى ءسادۋۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىندەگى «جەلتوقسان اقيقاتى» قوزعالىسىنىڭ جاستارعا جانە حالىققا بەرەرى مول دەپ ويلايمىز. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى 25 جىلدىعى جاقىنداپ قالعانى بارشاعا ايان. 25 جىلدان بەرى العاش رەت جەلتوقساندىقتارعا بايلانىستى «جەلتوقسان اقيقاتى» گازەتىن جارىققا شىعارىپ، ۇلتىن سۇيەر جانداردى ءبىر قۋانتىپ وتىر.
ەندى تاياۋدا عانا قۇرىلعان قاجىمۇقان عابدوللانىڭ «قازاق ەلى» اتتى حالىقتىق قوزعالىسى بيلىكتى دە، بەيرەسمي ۇيىمداردى دا بەي-جاي قالدىرعان جوق. ولار 2010 جىلى قاراشادا «قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايىن» وتكىزبەكشى بولعان كەزدە: «قاجىمۇقان كىشى جۇزدەردىڭ قۇرىلتايىن وتكىزبەك بولدى. قانداي ماقساتى بار ەكەن؟» دەگەن ساۋال ەل ءىشىن ءدۇر سىلكىنگەن ەدى. بۇعان كۋا -  ايماقتىق جانە رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ وسى قۇرىلتاي جوباسى جونىندەگى ماقالالارى، ەڭ سوڭى پارلامەنتتىڭ ماجىلىسىندە كوتەرىلگەن ماسەلە.
قازاقتىڭ بولاشاق تاعدىرىن ويلاعان قاجەكەڭ ءوزىنىڭ رەداكتورلىق ەتىپ جۇرگەن «جۇماداعى جۇزدەسۋ» اتتى گازەتىندەگى پىكىرىندە: «مەنىڭ ايتقانىم: «قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى» دەپ اتاپ، قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىمەن قوسا، قىتايدان، رەسەيدەن، وزبەكستاننان، قىرعىزستاننان، تۇرىكمەنستاننان جانە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىنەن قازاقتاردى ورالعا شاقىرىپ، قازاقتىڭ بولاشاعى تۋرالى اقىلداسىپ، ءوز وتانداستارىما ۇلگى بولارلىق شارۋا ىستەمەكشى ەدىم...» دەگەن ەدى. ءبىر قىزىعى - قۇرىلتايدىڭ تاقىرىبىنىڭ اتى ايتارلىقتاي-اق كۇمان تۋعىزادى ەكەن. بىراق: «مۇقىم قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، بەرىك بىرىكتىرۋ ءۇشىن، بالكىم تۇتاستاي ەمەس، اقىرىنداپ ايماقتان باستاسام قالاي بولادى؟» دەگەن وي كەلدى»، دەۋىمەن تۇپكى ويىن نىعىزداعىسى كەلەدى. («جۇماداعى جۇزدەسۋ» 2010 ج، جەلتوقسان). قالاي بولعاندا دا، قاجىمۇقان عابدوللانىڭ قازاقتىڭ ماسەلەسىنە ات سالىسامىن دەگەن نيەتىن ەندىگى جەردە ىسكە اسىرامىن دەسە، ەشكىم قولىن قاعا قويمايتىن بولار. وسىعان بايلانىستى «اباي. kz» پورتالىندا، «دات.kz» سايتتارىندا جاريالانعان اق جۇرەكتى ادال، سەنگىش، مومىن قازاقتىڭ وڭ بولسىندى ايتىپ، وزدەرىنىڭ بۇل قوزعالىستى شىن نيەتتەرىمەن قولدايتىندارى جايلى تولاسسىز پىكىرلەرىن كورۋگە بولادى. وسىندايدا، بۇرىنعى مومىن، اڭعال حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، زارىن ايتىپ وتكەن ۇلاعاتتى جازۋشىلارىمىز - بەيىمبەت مايلين، سپانديار كوبەەۆ، قاسىم امانجولوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ سىندى قالامىنىڭ قارىمىمەن عارىشقا ءۇنى جەتكەن مايتالمانداردىڭ جازعان ولەڭدەرى، اڭگىمەلەرى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى ەكەن. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى، قازىرگى قازاقتىڭ تولقۋى مەن قازان توڭكەرىسى جىلدارىنداعى قازاقتىڭ تولقۋلارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماسى جوق بولىپ تۇر. اتى اتالعان اقىن-جازۋشىلارىمىز دا شىعارمالارىندا ناق وسى جاعدايدى تىلگە تيەك ەتپەدى مە؟
بۇگىنگى «قازاق ەلىن» جاقتاپ وتىرعاندارعا قوسا، سىني پىكىرلەر دە جوق ەمەس دەدىك. قايسى ءبىر پورتالدا سالمىرزا اتتى كىسىنىڭ «قازاق ەلىن» قاتتى سىنعا العانىنا قاجەكەڭ بىلاي دەپ جاۋاپ قاتادى: «وسى سالمىرزا سەكىلدى سالبوكسەلەر وزدەرىنىڭ قامپاق قارنىن تولتىرسا عانا باقىتتى. مال ەكەش مالدىڭ ءوزى جەمگە تويسا، تورسىقتاي بولىپ، مۇرنى پىسىلداپ، ۇيقىعا كوشپەي مە؟ سالمىرزانىكى دە سول - جىرتقىشتىق ءناپسى. قۇلقىنىنىڭ قۇلى بولۋدان اسپاعان-ۇلتىڭدى قايتسىن؟!» دەپ سىن ايتۋشىعا ۇلكەن وكپەسىن جەتكىزىپ وتىر. ايتسە دە، قاجىمۇقان ءىنىمىز «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدىنىڭ» كەيپىنە تۇسكەن وزگە ۇلت جاناشىرلارىنا تۇسىنىستىكپەن قاراسا ەكەن. بۇل جەردە سالمىرزانىڭ دا، قاجىمۇقاننىڭ دا پىكىرلەرىنە ايتار قارسى داۋىمىز جوق. بىراق داۋ ءالى الدا كورىنەدى. قاجەكەڭنىڭ سالمىرزاعا بەرگەن جاۋابى كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىنىڭ الدىنان شىعىپ تۇرماس پا ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ءبىزدى الاڭداتاتىنى وسى ماسەلە بولىپ تۇر. «قازاق ەلى» بولاشاقتا شىنايى ۇلتجاندى قوزعالىس بولۋىنا تىلەكتەسپىز. الايدا، وزىنەن الدىڭعى كەيبىر قوزعالمايتىن قوزعالىستار سياقتى بۇل دا قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولىپ كەتپەسە جارار ەدى-اۋ. ويتكەنى، بۇل قوزعالىستىڭ دا باستاپقى ارىنى باسقالار سەكىلدى تىم-تىم بيىكتەن باستاۋ الىپ تۇر.
«العا» پارتياسىنىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى، اقىن ايسۇلۋ قادىرباەۆا بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى:
«كەشە عانا قۇرىلعان «قازاق ەلى» قوزعالىسىنىڭ بولاشاعى جايلى قازىر ءدوپ باسىپ پىكىر ايتۋ قيىن. بۇل قوزعالىستىڭ اتىنىڭ ءوزى ەلدىڭ تاعدىرىنىڭ ۇلكەن ءبىر جاۋاپكەرشىلىگىن يەمدەنىپ وتىر. «قازاق ەلى» دەگەن سوزدەن مەن ءوزىم ءبىر كيەلىلىكتى اڭعارامىن. مۇنداي قوزعالىستى الىپ ءجۇرۋى ءۇشىن قاجىمۇقان عابدوللانىڭ ءوزى دايىن بولۋى كەرەك».
ەندەشە، سايتتاردا جاريالانعان قاجىمۇقاننىڭ جوسپارلارىن قالاي ىسكە اسىراتىندىعىن بولاشاق دالەلدەپ بەرەر.
وعان دەيىن «قازاق ەلىنە» ات سالىسامىن دەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىن ءوز پايداسىنا اسىرىپ، وزدەرىن تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتپەسە... ايتپەسە، ءباربيدىڭ كويلەگىن كيگەن كەيبىر قوزعالىس جەتەكشىلەرى سەكىلدى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىن تولتىراتىن ءتۇرى بار.

«اباي-اقپارات»