جەر داۋى قازاق دالاسىندا ەجەلدەن ەڭ شەتiن، ومiرلiك ماسەلەلەردiڭ باستىسى بولىپ كەلە جاتقانى بەلگiلi. حIح-حح عاسىرلاردا قازاق دالاسىن دۇمەپ باسقان كەلiمسەكتەرمەن بايىرعى حالىقتىڭ ارا قاتىناسى تiپتەن شيەلەنiسە ءتۇستi. قازاقتىڭ احاڭى - ۇلى احمەت بايتۇرسىنۇلى بۇل كۇردەلi ماسەلەنi دە نازاردان تىس قالدىرماعان. 1913 جىلى ونىڭ قالامىنان تۋعان جاناشىرلىق ماقالانى وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

باسقارماعا كەلگەن كەيبiر قاتتاردان: قازاق جەرi الىنباسقا امال تاپپاعانىمىزعا وكپەلەۋشiلەر بار كورiنەدi. جەر جايىنان ايتارلىق ءسوزدiڭ بiرسىپىراسى ايتىلىپ بولىپ ەدi. سوزiمiزگە ءتۇسiنiپ، اقىلىمىزدى الاتىن قازاق بولىپ، سول ايتقاندارىمىزدى iستەسە، iرگەسi اۋىپ، تابانى كوتەرiلiپ، جەرiنەن ايىرىلىپ، بوسپاس ەدi دەيمiز. ايتقان سوزگە تۇسiنبەسە ءيا تۇسiنسە دە ايتقاندى iستەمەسە، بiز ايتىپ وتىرساق، جۇرت ونى iستەمەي، ۇناتقانىن iستەپ وتىرسا، وعان ەتەر نە امال بار؟ جۇرت iستەپ وتىرعان iسiن قيسىق ءيا ءتۇزۋ دەپ ايتۋ عانا قولىمىزدان كەلەدi, iستەتكiزبەي، توقتاتۋ قولىمىزدان كەلە مە؟
قازاق جەرiنiڭ تۇتقاسىنىڭ ەكi ۇشى ەكi قولدا: بiر ۇشى قازاقتا، ەكiنشi ۇشى ورىستا. ءادiس قىلعان جاعى اۋىستىرىپ الىپ جاتىر، بوس ۇستاعان جاعى ايرىلىپ قالىپ جاتىر. جەردi قولىندا قاتتى ۇستاۋ، بوس ۇستاۋ قازاقتىڭ وزدەرiنەن. وعان بiز نە iستەرمiز؟

جەر داۋى قازاق دالاسىندا ەجەلدەن ەڭ شەتiن، ومiرلiك ماسەلەلەردiڭ باستىسى بولىپ كەلە جاتقانى بەلگiلi. حIح-حح عاسىرلاردا قازاق دالاسىن دۇمەپ باسقان كەلiمسەكتەرمەن بايىرعى حالىقتىڭ ارا قاتىناسى تiپتەن شيەلەنiسە ءتۇستi. قازاقتىڭ احاڭى - ۇلى احمەت بايتۇرسىنۇلى بۇل كۇردەلi ماسەلەنi دە نازاردان تىس قالدىرماعان. 1913 جىلى ونىڭ قالامىنان تۋعان جاناشىرلىق ماقالانى وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

باسقارماعا كەلگەن كەيبiر قاتتاردان: قازاق جەرi الىنباسقا امال تاپپاعانىمىزعا وكپەلەۋشiلەر بار كورiنەدi. جەر جايىنان ايتارلىق ءسوزدiڭ بiرسىپىراسى ايتىلىپ بولىپ ەدi. سوزiمiزگە ءتۇسiنiپ، اقىلىمىزدى الاتىن قازاق بولىپ، سول ايتقاندارىمىزدى iستەسە، iرگەسi اۋىپ، تابانى كوتەرiلiپ، جەرiنەن ايىرىلىپ، بوسپاس ەدi دەيمiز. ايتقان سوزگە تۇسiنبەسە ءيا تۇسiنسە دە ايتقاندى iستەمەسە، بiز ايتىپ وتىرساق، جۇرت ونى iستەمەي، ۇناتقانىن iستەپ وتىرسا، وعان ەتەر نە امال بار؟ جۇرت iستەپ وتىرعان iسiن قيسىق ءيا ءتۇزۋ دەپ ايتۋ عانا قولىمىزدان كەلەدi, iستەتكiزبەي، توقتاتۋ قولىمىزدان كەلە مە؟
قازاق جەرiنiڭ تۇتقاسىنىڭ ەكi ۇشى ەكi قولدا: بiر ۇشى قازاقتا، ەكiنشi ۇشى ورىستا. ءادiس قىلعان جاعى اۋىستىرىپ الىپ جاتىر، بوس ۇستاعان جاعى ايرىلىپ قالىپ جاتىر. جەردi قولىندا قاتتى ۇستاۋ، بوس ۇستاۋ قازاقتىڭ وزدەرiنەن. وعان بiز نە iستەرمiز؟
قازاق جەرi قازاقتان كەتپەس ەدi, قازاق جەرi قازاقتان كەتپەسiنە iس قىلساڭدار. جەرiن الدىرۋعا بولماسا، الدىرماسقا iس قىلعان قازاق جوق. اركiم ءوز جەرiن عانا ويلايدى، ءوز باسىنىڭ عانا قامىن ويلاپ، ءوز پايداسىن عانا كوزدەپ iس قىلىپ، جۇرت پايداسى مەن زارارىنا تiپتi قارامايدى. جۇرت جەرi كەتپەسە، مەنiڭ دە جەرiم كەتپەس، جۇرت جەردەن ايرىلسا، مەن دە جەردەن ايرىلامىن عوي دەپ ەش ويلامايدى. سوندىقتان جۇرت ۇستiندەگi كوپ ورتاسىنداعى جەر عوي دەپ، ساتىپ، پايدالانىپ قالايىن دەپ ويلايدى. مۇجىقتى قازاق جەرiنە ءۇيiر قىلىپ، قوڭسى قوندىرعان اۋەلدە دە وسىلاي ويلاعاندىق ەدi, وسى كۇندە دە سول وي قالعان جوق.
قازاق جەرiنە مۇجىقتاردى شاقىرىپ كiرگiزگەن، كۇكiمەتتەن بۇرىن، قازاقتاردىڭ وزدەرi ەمەس پە ەدi? قازاقتى باعىپ تۇرعان كاكiمدەردiڭ كوبi كەلگەن مۇجىقتاردى ورنىقتىرماي كوشiرگەندەرi دە بولعان. دالا ۋالاياتىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كولپاكوۆسكي قازاق جەرi وزدەرiنە دە تار، مال جايىلۋعا جەر جەتپەگەن سوڭ، قازاق ورىستاردان ءام توبىل گۋبەرنياسىنداعى ورىس جەرلەرiن جالداپ، مال جايىپ وتىر دەپ كورسەتكەن. بiراق قازاقتاردىڭ وزدەرi كەلگەن مۇجىقتارعا جەرiن بەرiپ، قۇشاعىن جايىپ، قوينىن اشىپ، قابىل الىپ وتىرعان سوڭ، كولپاكوۆسكيدiڭ قازاق جەرiن قورعاپ، قىزعانعانى بوسقا قالعان. 1882-شi جىلى جالعىزكول دەگەن جەرگە تۇسكەن قالانى... (وقىلمادى. رەد.)...* وتىرسىڭ دەپ، كولپاكوۆسكي كوشiرگەن، 1888-شi جىلعى 17-شi مارتتا شىققان گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىندا سەمەي وبلىسىندا ەش جەرگە مۇجىقتار قالا سالۋشى بولماسىن دەگەن.
بۇل بۇيرىقتاردىڭ ءبارi دە ورنىنا كەلمەي، قۇر قاعاز بەتiندە قالدى. ويتكەنi مۇجىقتارعا جەر كەرەك بولدى، جۇرت قامىن ويلايتىن قازاقتىڭ باس ادامدارىنا جۇرت پايداسىنان گورi ءوز پايدالارى جاقىنىراق بولدى. جۇرت كەلەر زارارعا قاراماي، وزدەرiنiڭ جەر ساتىپ، بايىپ العانىن ارتىق كوردi. بiر جاعىنان، كاكiمدەر قازاق جەرiن قورىپ بۇيرىق شىعارىپ جاتقاندا بiر جاعىنان، مۇجىقتار مەن قازاق كاكiمدەردەن جاسىرىن جەردi بiرi ساتىپ، بiرi الىپ جاتتى. مۇجىقتار جيىلىپ، قالا بولىپ كوبەيiپ، كوزگە تۇسەرلiك بولعان كەزiندە عانا كاكiمدەر بiلiپ قالاتىن بولدى. پەرەسەلەن زاكونi شىقپاي تۇرعاندا قازاق جەرiندە مۇجىق قالاسى جوق پا ەدi? ونى شاقىرىپ، قوڭسى قوندىرعان قازاقتاردىڭ ءوزi ەمەس پە ەدi? قازاقتىڭ كوبi جەر ساتۋدى كاسiپ قىلىپ العان جوق پا؟ قازاقتىڭ اۋىل اعاسى بولعان، اتقامiنەر پىسىقسىنعان ادامدارىنىڭ جەر ساتۋدى كاسiپ قىلماعانى بار ما ەكەن؟ بولسا، اۋىلنايلاردىڭ جۇرتتى سىرتىنان ساتىپ iس قىلاتىندارىن بىلاي قويىپ، جاي قازاقتاردىڭ العاندا دا جەر ساتپايتىندارى از بولسا كەرەك. جەر ساتۋ قازاققا ادەت بولىپ كەتتi. "اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى" دەگەن، سول جەر ساتۋ ادەتiن جەر مول بولسا دا، جەر تار بولسا دا تاستامايتىن كورiنەدi.
قوستاناي ۋەزiندە كەڭارال بولوسىندا شەربينا نورماسى بويىنشا "يزليشكە" (ارتىق جەر) جوق ەدi. ارتىق جەر بولماعان سوڭ، جەر جالداۋ بولماسقا كەرەك ەدi. قازاقتار، جەرi ارتىق بولماسا دا، جالداۋدان توقتالعان جوق. شەربينا ەسەبiنشە، بiر مۇجىق قوندىرارلىق جەر بولماسقا تيiس، قازاق ول جەرگە ەكi پوسەلكا قوندىرىپ وتىر. كامەنسكي ءام بەلويارسكي پوسەلكالار، شەربينا ەسەبi بويىنشا، جەر جوق كەزiندە كەلiپ تۇسكەن. وعان ورىن تاۋىپ بەرiپ قوندىرىپ وتىرعان پەرەسەلەن شەنەۋنiكتەرi ەمەس، قازاقتاردىڭ ءوزi. كامەنسكي پوسەلكا بولعان جەرگە 1891-شi جىلى بiر ءۇي ورىس قازاقتان جەر جالداپ كەلiپ وتىرعان. 1891-شi جىلى جانە بiر ءۇي كەلiپ قوسىلعان. 1899-شى جىلى 24 ءۇي كەلگەن، 1900-شi جىلى 179 ءۇي كەلگەن. بەلوايرسكي پوسەلكا تۇرعان جەرگە 1899-شi جىلى 10 ءۇي كەلiپ، قازاقتان جەر جالداپ ورنىققان، 1990-شi جىلى 63 ءۇي كەلiپ قوسىلعان. وسى كۇندە سول ەكi پوسەلكادا 700 شامالى ءۇي بار، بۇلاردىڭ ءبارi "يزليشكە" جوق كەزەڭدە كەلiپ ورناعاندار. پەرەسەلەن شەنەۋنiكتەرi بۇلارعا جەر كەسiپ بەرەردە، قالاي بەرەرiن بiلمەي، قىسىلعان. مۇجىقتارعا بەرۋگە نورما بويىنشا "يزليشكە" جوق. "يزليشكە" بولماسا، قازاق جەرiن الۋعا جول جوق. ورنىعىپ قالعان ەكi پوسەلكاداعى 700 ءۇيدi كوشiرۋ رەتiن تاعى تابا المايدى. اقىرىندا جولدان تىسقارى جان باسىنا 5 دەسەتينادان جەر كەسiپ بەرگەن. قازاقتار وزدەرi قوندىرماسا، سول ەكi پوسەلكاعا بەرiلگەن جەرلەر - داۋسىز قازاقتا قالاتىن جەرلەر.
قوستاناي ۋەزiندە مەڭدiعارا بولوسىندا نورما بويىنشا "يزليشكە" جوق ەدi. وعان دا ورىس زايىمكالارىن قازاقتاردىڭ وزدەرi ءتۇسiردi, مىسالى گرەبەنكين زايمكاسى وعايريلارى. ولارعا دا جوعارعى ەكi پوسەلكا سياقتى جەر بەرiلدi.
مiنەكي، بiزدiڭ قازاقتىڭ iسi! قۇتى پەرەسەلەن، شەنەۋنiكتەرi: ارتىعى جوق، قالاي الامىز دەپ قىسىلىپ، قىزاراتىن جەرلەردەن قازاقتار ۇيالماي، قىزارماي، جەر ساتىپ وتىر. وسىنى iستەپ وتىرىپ، جەرiمiز از، مۇجىققا بەرەرلiك ارتىق جەر جوق دەپ، ۇيالماي، قىزارماي، داۋلاسپاقشى، ول داۋدى كiم تىڭداماقشى؟ قازاقتىڭ ونداي داۋىن تىڭدار ەدi, قازاق ارىز ەتكەن مەكەمەلەر قازاقتىڭ جوعارىدا ايتىلعان سىرلارىن بiلمەسە. ونى بiلمەيدi دەپ ايتا الارمىز با، وسى قابارلاردىڭ ءبارiن سول مەكەمەلەردەن الىپ وتىرىپ؟
بۇلاردىڭ ءبارi وتكەن iس. ەندi ولاردى تۇزەتۋ بولمايتىن جۇمىس. بولارى بولىپ، بوياۋى سiڭiپ قالدى. بۇلاردىڭ قوپارىن جازىپ وتىرعانداعى ماقسات: وتكەن iستiڭ قاتەسiن بايقاپ، iلگەرi iستەرگە iستەمەسiن دەگەن. قازاق كوشپەلi نورمامەن بولسىن، وتىرىقشى نورمامەن بولسىن - قايسىسىمەن، جەر السا دا، بۇرىنعىداي كەڭشiلiك بولمايدى. كەڭ جەردەگi ادەتiن تار جەرگە دە iستەپ، ساتۋدان تىيلماسا، قازاقتىڭ كۇنi قاراڭ: جەردەن ايرىلادى. كەڭ جەردەگi ادەتiن تار جەرگە iستەگەنiن جوعارعى ەكi پوسەلكا تۋراسىندا ايتىپ وتتiك. ونان دا سوراقى iستi تاعى ەستiپ وتىرمىز. اقتوبە ۋەزiنiڭ بورلى بولىسىنىڭ 8-شi اۋىلىنىڭ قازاعى باكەش دۇيسەنباي بالاسىنىڭ 15 دەسەتينادان العان جەردەن ارەنداعا جەر ساتقانىن تومەندە گازەتاعا جازىپ وتىرمىز. جەر ساتىپ ادەتتەنگەن بiر دۇيسەنباي بالاسى ەمەس، نەشە مىڭ دۇيسەنباي بالالارى بار شىعار. ءبارi دە ادەتiن تاستاماي، نورمامەن ولشەپ بەرگەن جەرگە دە iستەي باستاسا، قازاق جەردەن ايرىلماي، كiم ايرىلادى؟ ارتىعى جوق تار جەرگە ورناعان ورىستاردى كوشiرمەي، سول جەردەن جەر كەسiپ بەرگەن جايىن جوعارىدا سويلەدiك قوي. وزدەرiڭ شاقىرىپ قوندىرعان ورىستارعا ورتاڭنان ويىپ، ولشەپ العان جەرلەرiڭنەن جەر كەسiپ بەرەسiڭ. بiر جاعىنان، 15 دەسەتينا از، ونىمەن كۇن كورە المايمىز دەپ، زارلاپ جاتىپ، بiر جاعىنان، 15 دەسەتينا كوپ دەپ، ارتىعىن ساتىپ جاتسا، 15 دەسەتينا كوپ ەكەن دەپ ونى كەمiتەر. ول كەمiتكەن جەردi قازاق تاعى ساتار. سولاي بولعان سوڭ، قازاق جەرi قالاي وزiندە قالار؟
قازاق جەرi وزiندە قالۋعا جول تاۋىپ بەرمەيسiڭدەر دەپ وكپەلەيتiندەر جۇرتتى ايتقانىمىزعا كوندiرiپ وتىرىپ وكپەلەسە ەكەن. بiز كورگەن-بiلگەنiمiزدi اياپ قالماي، قالىققا ايتامىز، وعان قۇلاق سالماي جۇرت ءوز بiلiمiنشە iستەسە، وعان نە iستەرمiز؟ قازاق پەن مۇجىق بiرiگiپ iس قىلعاندا، كولپاكوۆسكي بۇيرىعى دا دالادا قالعان. وسى كۇنگi قازاق جەرiنە كەلiپ ورنالاسىپ جاتقان مۇجىقتاردى كۇكiمەت كەلتiرمەسكە بۇيرىق شىعارسا، ءبارiن بولماسا دا، كوبiن قازاقتىڭ ءوزi شاقىرىپ قونىس بەرەر ەدi. ويتكەنi مۇجىقتارعا جەر كەرەك. قازاقتارعا ەڭبەكسiز تەگiن تابىلعان مال كەرەك. ەكi جاقتىڭ كەرەگi بiر جەردەن تابىلعان سوڭ، قازاققا مۇجىق كوڭسى قونباي تۇرار ما؟
اركiم جالعىز ءوزiم دەمەي، وزگەلەر جايىن دا ويلاپ، پەيiلiن كەڭگە سالىپ iس ەتپەسە، جۇرت جۇمىسى تۇزەلمەيدi. جۇرت پايداسىن اياعىنا باسىپ، بەتiمەن جايىلاتىندارىن قايىرىپ، ۇيiرگە كiرگiزiپ وتىرماسا، بiر قويدىڭ قوتىرى مىڭ قويعا جۇققان سياقتى، بiر ادامنىڭ كەسiرi مىڭ ادامعا تيمەكشi.

1913 ج.

«تۇركىستان» گازەتى